سوره شمس

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
سوره شمس
شماره سوره۹۱
جزء۳۰
نزول
ترتیب نزول۲۶
مکی/مدنیمکی
اطلاعات آماری
تعداد آیات۱۵
تعداد کلمات۵۴
تعداد حروف۲۵۳


سوره شَمس نود و یکمین سوره قرآن و از سوره‌های مکی که در جزء سی‌ام قرآن جای گرفته است. این سوره را بدین سبب شمس (خورشید) نامیده‌اند که در آغاز آن به خورشید سوگند یاد شده است. این سوره بر موضوع اخلاقی تزکیه و تهذیب نفس تأکید دارد و به داستان صالح(ع) و ناقه صالح و پِی شدن آن به دست قوم ثمود و سرنوشت این قوم اشاره می‌کند.

در فضیلت تلاوت سوره شمس نقل شده است «هر کس سوره شمس را قرائت نماید مانند آن است که به‌اندازه آنچه خورشید و ماه بر آن تابیده، صدقه داده است.»

معرفی

بخشی از یک قرآن در کتابخانه آستان قدس رضوی، متعلق به ۹۷۸ق، به خط ریحان، اثر علاء الدین تبریزی
  • نامگذاری

این سوره را به این دلیل شمس‌ می‌نامند که خداوند در آغاز آن به خورشید سوگند یاد کرده است: «وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا: سوگند به خورشید و تابندگی‌اش». نام دیگر این سوره ناقه صالح‌ است، به این جهت که در این سوره به داستان صالح(ع) و ناقه او اشاره شده است.[۱]

  • محل و ترتیب نزول

سوره شمس جزو سوره‌های مکی و در ترتیب نزول بیست و ششمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مصحف نود و یکمین سوره قرآن است و در جزء سی‌ام قرار دارد.[۲]

  • تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

سوره شمس ۱۵ آیه، ۵۴ کلمه و ۲۵۳ حرف دارد. این سوره جزو سوره‌های مُفَصَّلات (دارای آیات کوتاه) و از سوره‌هایی است که با سوگند آغاز می‌شوند.[۳] سوره شمس بیشترین سوگند (یازده سوگند) را در خود جای داده است.[۴]

محتوا

سوره شمس بر تزکیه و تهذیب نفس تأکید می‌کند و پاکیزگی نفس را مایه رستگاری و ناپاک بودن آن را موجب ناامیدی می‌داند و در پایان به داستان صالح(ع) و ناقه صالح و پِی شدن آن به دست قوم ثمود و سرنوشت این قوم شقی (ستمگر) اشاره می‌کند.[۵] تفسیر المیزان نیز مضمون این سوره را یادآور این نکته می‌داند که انسان با الهام باطنی(فطری) و خدایی، کار نیک(تقوی) را از کار زشت(فجور) تشخیص می‌دهد و اگر بخواهد رستگار شود، باید باطن خود را تزکیه کند و با انجام کارهای نیک، آن را رشد و پرورش دهد و گرنه از سعادت محروم می‌ماند.آنگاه به عنوان شاهد، داستان قوم ثمود را ذکر می‌کند که به خاطر تکذیب پیامبرشان حضرت صالح و کشتن شتری که معجزه الهی بود، به عذابی سخت گرفتار شدند.علامه هم چنان نقل داستان ناقه صالح را توبیخ و نکوهش غیر مستقیم مکیان می‌داند که با پیامبر اسلام برخورد مناسب ندارند.[۶] جوادی آملی از مفسران شیعه و نویسنده تفسیر تسنیم در تبیین پیام سوره «شمس» می‌‌گوید: خداوند کل این نظام سپهری را برای بشر خلق کرد و آن را منظم و عالمانه آفرید به نحوی که نه تنها فایده آن به بشر برمی‌گردد بلکه مسخّر بشر قرار داده و به بشر گفت شما می‌توانید از تمام نظام سپهری بهره بگیرید یا «بالفعل» یا «بالقوه»، و ترغیب به تلاش و کوشش و عالم شدن کرده است و کلیدش را هم به نام استعداد در اختیار بشر قرا دداه است.[۷]

سوره‌ای با یازده سوگند

در تفسیر سوره شمس گفته شده است سوگندهای پی در پی در آغاز این سوره که یازده سوگند می‌شود، بیشترین تعداد سوگندهای قرآن را در خود جای داده و به خوبی نشان می‌دهد که مطلب مهمی در اینجا مطرح است، مطلبی به عظمت آسمان‌ها و زمین و خورشید و ماه. در مورد سوگندهای قرآن گفته شده است این سوگندها عموماً دو هدف دارند: نخست نشان دادن اهمیت مطلبی که سوگند برای آن یاد شده (مثلاً تزکیه نفس در سوره حاضر) و دیگری اهمیت اموری که به آنها سوگند یاد شده است (مثلاً خورشید و ماه در این سوره).[۹]قرائتی از مفسران معاصر در تفسیر نور درباره اهمیت تهذیب نفس و این ۱۱ سوگند می‌گوید: در قرآن، بعضى مطالب با یک سوگند آمده است: «وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ» گاهى دو سوگند پشت سرهم آمده است. «وَ الضُّحى‌ وَ اللَّيْلِ إِذا سَجى‌» گاهى سه سوگند در پى هم آمده است: «وَ الْعادِياتِ ضَبْحاً، فَالْمُورِياتِ قَدْحاً، فَالْمُغِيراتِ صُبْحاً»گاهى چهار سوگند: «وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُونِ وَ طُورِ سِينِينَ وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ»گاهى پنج سوگند: «وَ الْفَجْرِ، وَ لَيالٍ عَشْرٍ، وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ، وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ»ولى خداوند در اين سوره، ابتدا يازده سوگند ياد كرده و سپس به اهميّت تزكيه نفس اشاره كرده است. [۱۰]

نکته تفسیری ، نقد دیدگاه زمخشری

معروف میان مفسران این است که در برابر این یازده سوگند جواب قسم ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها ٭ وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها﴾ است ولی زمخشری فکر می‌کند جواب قسم این است که خدای سبحان همواره بر این است که ظالم را سر جایش بنشاند چه اینکه نسبت به قوم ثمود فرمود ﴿فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاها﴾؛ این ﴿فَدَمْدَمَ﴾ یعنی عذاب مستمر و مداوم به حیات هر ظالمی خاتمه می‌بخشد. [۱۱] عبدالله جوادی آملی از مفسران معاصر در نقد سخن زمخشری می‌گوید: سخن جناب زمخشری نمی‌تواند تام باشد و تناسب ایجاد می‌کند که مسئله اخلاق و. تزکیه نفس ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها ٭ وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها﴾ نتیجه و جواب قسم‌های یازده گانه باشد زیرا اخلاق مهم‌ترین رکن تمدن‌سازی یک ملت است و تمدن یک ملت در تدیّن او است و مدنیت را اسلام آورد و یثرب را مدینه کرد، و جهان جاهلی را عقلانی، و ایران زرتشتی را موحّدکرد.[۱۲]

مصادیق خورشید، ماه، شب و روز

در روایتی امام صادق(ع) در پاسخ سوالی درباره برخی کلمات سوره فرموده که خورشید(شمس) پیامبر است که خداوند در پرتو وجودش دین مردمان را آشکار ساخته و ماه(قمر) امیرالمؤمنین است که پس از پیامبر و در کنار اوست و از علم پیامبر سرشار است وشب(لیل) پیشوایان و حاکمان ستم و جور هستند که جایگاه خاندان پیامبر را با استبداد و خودکامگی غصب کردند و با ستمشان دین را فرا گرفتند و روز (نهار) امامان از نسل فاطمه(س)هستند که برای دین خواهان جلوه و روشنگری می‌کنند.[۱۳][یادداشت ۱]

شقی‌ترین انسان‌ها در تاریخ

در تفسیر مجمع البیان و تفسیر البرهان روایت است که پیامبر(ص) از امام علی(ع) پرسید که شقی‌ترین انسان‌ها در گذشته چه کسی است؟ امام پاسخ داد کسی که ناقه(شتر ماده) صالح پیامبر را پی کرد و کشت پیامبر فرمود راست گفتی، اینک بگو شقی‌ترین انسان‌ها در آینده کیست؟ امام پاسخ داد نمی‌دانم پیامبر فرمود او کسی است که به سر تو ضربت می‌زند و در این حال پیامبر به فرق سر امیرالمؤمنین(ع) اشاره کرد.[۱۴]

فضیلت و خواص

از پیامبر(ص) روایت است: «هر کس سوره شمس را قرائت کند، مانند آن است که به‌اندازه آنچه خورشید و ماه بر آن تابیده، صدقه داده است».[۱۵] همچنین نقل است پیامبر(ص) به اصحابش سفارش می‌کرد در نمازهای مختلف سوره شمس را قرائت کنند.[۱۶] از امام صادق(ع) نیز روایت است: «هر کس سوره شمس را قرائت کند در روز قیامت تمامی اعضای بدن او و اشیای کنار او به سود او گواهی می‌دهند و خداوند می‌فرماید: شهادت شما در مورد بنده‌ام را می‌پذیرم و به او پاداش می‌دهم.او را تا بهشت همراهی کنید تا هر آنچه که دوست دارد برگزیند نعمت‌های بهشتی بر او گوارا باشد».[۱۷]

سوره شمس بر صندوقچه مزار امامزاده اظهر بن علی
  • قرائت‌ در نماز های مستحب

قرائت سوره شمس در رکعت دوم، و به قول برخی، در رکعت اول نماز عید فطر و عید قربان مستحب است.[۱۸] چنان که مستحب است در روز دَحوُ الاَرض (۲۵ ذیقعده)، فرد هنگام بالا آمدن خورشید دو رکعت نماز بگزارد و در هر رکعت پس از حمد پنج بار سوره شمس را بخواند.[۱۹]

آثار هنری

سوره شمس از سوره‌هایی است که به صورت کاشیکاری بر بنای مساجد و امامزاده‌ها نقش بسته است؛ از جمله در کتیبه خارجی مسجد شیخ لطف‌الله به خط ثلث با کاشی سفید و زمینه لاجوردی، این سوره به همراه سوره دهر و کوثر آمده است.[۲۰] همچنین بر صندوقچه مزارِ امامزاده اظهر بن علی، این سوره کنده‌کاری شده است.[۲۱]

متن و ترجمه

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ

﴿وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا ۝١ وَالْقَمَرِ إِذَا تَلَاهَا ۝٢ وَالنَّهَارِ إِذَا جَلَّاهَا ۝٣ وَاللَّيْلِ إِذَا يَغْشَاهَا ۝٤ وَالسَّمَاءِ وَمَا بَنَاهَا ۝٥ وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا ۝٦ وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا ۝٧ فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا ۝٨ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا ۝٩ وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا ۝١٠ كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا ۝١١ إِذِ انْبَعَثَ أَشْقَاهَا ۝١٢ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ نَاقَةَ اللَّهِ وَسُقْيَاهَا ۝١٣ فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاهَا ۝١٤ وَلَا يَخَافُ عُقْبَاهَا ۝١٥

﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. سوگند به خورشید و تابندگی‌اش ۝١ سوگند به مه چون پی [خورشید] رود ۝٢ سوگند به روز چون [زمین را] روشن گرداند ۝٣ سوگند به شب چو پرده بر آن پوشد ۝٤ سوگند به آسمان و آن کس که آن را برافراشت ۝٥ سوگند به زمین و آن کس که آن را گسترد ۝٦ سوگند به نفس و آن کس که آن را درست کرد ۝٧ سپس پلیدکاری و پرهیزگاری‌اش را به آن الهام کرد ۝٨ که هر کس آن را پاک گردانید قطعاً رستگار شد ۝٩ و هر که آلوده‌اش ساخت قطعاً درباخت ۝١٠ [قوم] ثمود به سبب طغیان خود به تکذیب پرداختند ۝١١ آنگاه که شقی‌ترینشان بر[پا] خاست ۝١٢ پس فرستاده خدا به آنان گفت زنهار ماده‌شتر خدا و [نوبت]آب‌خوردنش را [حرمت نهید] ۝١٣ و[لی] دروغزنش خواندند و آن [ماده‌شتر] را پی کردند و پروردگارشان به [سزای] گناهشان بر سرشان عذاب آورد و آنان را با خاک یکسان کرد ۝١٤ و از پیامد کار خویش بیمی به خود راه نداد ۝١٥


سوره پیشین:
سوره بلد
سوره شمس
سوره‌های مکیسوره‌های مدنی
سوره پسین:
سوره لیل

١.فاتحه ٢.بقره ٣.آل‌عمران ٤.نساء ٥.مائده ٦.انعام ٧.اعراف ٨.انفال ٩.توبه ١٠.یونس ١١.هود ١٢.یوسف ١٣.رعد ١٤.ابراهیم ١٥.حجر ١٦.نحل ١٧.اسراء ١٨.کهف ١٩.مریم ٢٠.طه ٢١.انبیاء ٢٢.حج ٢٣.مؤمنون ٢٤.نور ٢٥.فرقان ٢٦.شعراء ٢٧.نمل ٢٨.قصص ٢٩.عنکبوت ٣٠.روم ٣١.لقمان ٣٢.سجده ٣٣.احزاب ٣٤.سبأ ٣٥.فاطر ٣٦.یس ٣٧.صافات ٣٨.ص ٣٩.زمر ٤٠.غافر ٤١.فصلت ٤٢.شوری ٤٣.زخرف ٤٤.دخان ٤٥.جاثیه ٤٦.احقاف ٤٧.محمد ٤٨.فتح ٤٩.حجرات ٥٠.ق ٥١.ذاریات ٥٢.طور ٥٣.نجم ٥٤.قمر ٥٥.الرحمن ٥٦.واقعه ٥٧.حدید ٥٨.مجادله ٥٩.حشر ٦٠.ممتحنه ٦١.صف ٦٢.جمعه ٦٣.منافقون ٦٤.تغابن ٦٥.طلاق ٦٦.تحریم ٦٧.ملک ٦٨.قلم ٦٩.حاقه ٧٠.معارج ٧١.نوح ٧٢.جن ٧٣.مزمل ٧٤.مدثر ٧٥.قیامه ٧٦.انسان ٧٧.مرسلات ٧٨.نبأ ٧٩.نازعات ٨٠.عبس ٨١.تکویر ٨٢.انفطار ٨٣.مطففین ٨٤.انشقاق ٨٥.بروج ٨٦.طارق ٨٧.اعلی ٨٨.غاشیه ٨٩.فجر ٩٠.بلد ٩١.شمس ٩٢.لیل ٩٣.ضحی ٩٤.شرح ٩٥.تین ٩٦.علق ٩٧.قدر ٩٨.بینه ٩٩.زلزله ١٠٠.عادیات ١٠١.قارعه ١٠٢.تکاثر ١٠٣.عصر ١٠٤.همزه ١٠٥.فیل ١٠٦.قریش ١٠٧.ماعون ١٠٨.کوثر ١٠٩.کافرون ١١٠.نصر ١١١.مسد ١١٢.اخلاص ١١٣.فلق ١١٤.ناس


پانویس

  1. دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۲۶۴.
  2. معرفت، آموزش علوم قرآن، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۶۷.
  3. دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۲۶۴.
  4. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۷، ص۳۸.
  5. دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۲۶۴.
  6. طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۲۰، ص۲۹۶.
  7. https://javadi.esra.ir/fa/w/تفسیر-سوره-شمس-جلسه-2-1398/12/18-
  8. خامه‌گر، محمد، ساختار سوره‌های قرآن کریم، تهیه مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالثقلین، قم، نشر نشرا، چ۱، ۱۳۹۲ش.
  9. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۷، ص۳۸-۳۹.
  10. قرائتی، تفسیرنور، ۱۳۸۳ش، ج۱۰، ص۵۰۰.
  11. زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۴، ص۷۶۰.
  12. https://javadi.esra.ir/fa/w/تفسیر-سوره-شمس-جلسه-3-1398/12/19-
  13. بحرانی، سید هاشم، تفسیر برهان، ج۵، ص۶۷۰.
  14. طبرسی، مجمع البیان، الناشر دارالمعرفه، ج۱۰، ص۷۵۶؛ بحرانی، تفسیر برهان، الناشر: مؤسسة البعثة، ج۵، ص۶۷۳
  15. طبرسی، مجمع البیان، ۱۹۹۵م، ج۱۰، ص۳۶۷.
  16. رجوع کنید به: مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۹، ص۳۲۵.
  17. شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۳.
  18. نجفی، جواهرالکلام، ۲۰۰۰م، ج۱۱، ص۳۵۸.
  19. حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۱۸۲.
  20. نوروزی، «مسجد شیخ لطف‌الله»، ص۲۲.
  21. مصطفوی، هگمتانه، ۱۳۳۲ش، ص۲۰۸۲۰۹.

یادداشت

  1. اینگونه روایات به تعبیر علامه طباطبایی از باب معرفی برخی از مصادیق آشکار و کامل آیه است که در درجه نخست بر پیامبر و خاندان معصومش انطباق می‌یابند. وبه این معنا نیست که الفاظ خورشید و ماه به معنای پیامبر و امام علی باشند.

منابع

  • قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۸ق/۱۳۷۶ش.
  • حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
  • دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
  • شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، تحقیق: صادق حسن زاده، تهران، ارمغان طوبی، ۱۳۸۲ش.
  • طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۹۹۵م.
  • قرائتی، محسن، تفسیر نور، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.
  • مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار الجامعة لدرر الأخبار الأئمة الأطهار، بیروت،‌ مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
  • مصطفوی، محمدتقی، هگمتانه‌: آثار تاریخی‌ همدان‌ و فصلی‌ درباره‌ ابوعلی‌ سینا، تهران‌، بی‌نا، ۱۳۳۲ش.
  • معرفت، محمدهادی، آموزش علوم قرآن، [بی‌جا]، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
  • نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام‌ فی‌ ثوبه‌ الجدید، ج‌۱، قم‌، مؤسسه دائره معارف‌ الفقه‌ الاسلامی‌،۲۰۰۰م/۱۴۲۱ق.
  • نوروزی، علیرضا، «مسجد شیخ لطف‌الله»، در مجله گلستان قرآن، شماره ۹۹، آذر ۱۳۸۰ش.

پیون به بیرون