آیه ۱۲۹ سوره بقره
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | بقره |
| جزء | اول |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| درباره | دعای حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع) |
| آیات مرتبط | آیه ۱۲۷ سوره بقره • آیه ۱۲۸ سوره بقره |
آیه ۱۲۹ سوره بقره اشاره به دعای حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع) هنگام ساخت کعبه دارد که از خدا درخواست میکنند، پیامبری از نسل مسلمانِ آنان برانگیخته شود تا اهداف رسالت الهی را در میان مردم تحقق بخشد. در این دعا سه هدف برای برانگیختن رسول ترسیم شده است: خواندن کتاب، آموختن حکمت و تزکیه انسانها. مفسران شیعه با استناد به روایتی نبوی، منظور از واژه رسول در آیه را بهطور مشخص حضرت محمد(ص) دانسته و مراد از واژه کتاب را نیز به قرآن تأویل کردهاند.
بر اساس تفسیر آنان، منظور از حکمت مجموعهای از معارف عمیق، نتایج و اسرار احکام و قوانین الهی، و شناخت واقعیتهای جهان هستی است. در کنار تعلیم کتاب و حکمت، تزکیه نیز بهعنوان هدف اساسی رسالت مطرح شده است؛ تزکیهای که شامل پاکسازی انسانها از کفر، شرک، گمراهی و نیز زدودن رذایل اخلاقی و انواع گناهان میشود.
آیتالله جوادی آملی در تبیین این آیه، غایت و هدف نهایی بعثت پیامبران، بهویژه پیامبر اسلام(ص) را تزکیه روح و جان انسانها میداند؛ بنابراین تعلیم کتاب و حکمت تنها وسیلهای برای رسیدن به این هدف متعالی خواهد بود.
دعا برای تحقق اهداف پیامبران
حضرت ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) در آیه ۱۲۹ سوره بقره از خداوند درخواست کردند تا پیامبری از نسل خودشان مبعوث کند تا سه هدف رسالت پیامبران را محقق سازد، تلاوت آیات الهی بر مردم، آموزش حکمت و تزکیه.[۱] شیخ طوسی منظور از کتاب را در این آیه، قرآن دانسته است؛[۲] ولی علی مشکینی، مفاد تعلیم کتاب در آیه را علاوه بر آموزش قرآن، شامل آموزش کتابهای آسمانی گذشته نیز میداند.[۳]
﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ١٢٩﴾ [بقره:129]|﴿پروردگارا در میان آنان فرستادهای از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخواند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و پاکیزه شان کند زیرا که تو خود شکست ناپذیر حکیمی ١٢٩﴾
ارتباط با آیات پیشین
طبق آیات ۱۲۷ و ۱۲۸ سوره بقره، هنگامی که ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) به تجدید بنای کعبه مشغول بودند، دعا کردند که خداوند ساخت کعبه را از آنها قبول کند، خود و نسلشان را تسلیم فرمان خدا قرار دهد، مناسک و چگونگی پرستش خدا را به ایشان بیاموزد و توبهشان را قبول کند.[۴] آخرین تقاضای آنان در این دعاها که در آیه ۱۲۹ بقره آمده، درخواست فرستادن پیامبری از نسل خودشان برای هدایت الهی جامعه بوده است.[۵]
پیامبر هدایت کیست؟
بسیاری مفسران شیعه با استناد به روایتی نبوی، منظور از واژه رسول در آیه ۱۲۹ سوره بقره را حضرت محمد(ص) میدانند.[۶] در این روایت، پیامبر(ص) خود را ثمره دعای پدرش، ابراهیم دانسته است.[۷] گفته شده دعا و شواهد همراه آن نشان میدهد منظور از رسول در این آیه، حضرت محمد(ص) است، زیرا شهری که ابراهیم برای آن امنیت و برای ساکنانش روزی خواست، مکه بود.[۸] علاوه بر اینکه تنها محمد(ص) از نسل اسماعیل(ع) در آن شهر مبعوث شد.[۹] البته جوادی آملی انحصار معنای رسول را به حضرت محمد(ص) نپذیرفته و او را یکی از مصادیق این دعا میشمارد.[۱۰]
مکارم شیرازی نیز با اشاره به کلمه مِنهُم (به معنای از آنان) در این آیه، معتقد است که پیامبران باید از جنس بشر باشند؛ زیرا با وجود صفات و غرایز انسانی، بهتر میتوانند دردها، نيازها و مشكلات مردم را درک کنند و با وجود همان غرایز و صفات به منصب پیامبری رسیدهاند؛ بنابراین سرمشق شایستهای برای مردم خواهند بود.[۱۱]
تزکیه انسان در نتیجه آموختن کتاب و حکمت
به گفته جوادی آملی در آیه ۱۲۹ سوره بقره، تعلیم قبل از تزکیه قرار گرفته شده است؛ زیرا آموزش و شناخت احکام و معارف، نقش مقدمه را برای پرورش و تزکیه انسان ایفا میکند. با این حال، اهمیت تزکیه در واقع از تعلیم بیشتر است و هدف نهایی پیامبران محسوب میشود، چرا که هدف اصلی، تزکیه روح و جان انسان است و تعلیم صرفاً وسیلهای برای رسیدن به آن هدف والا است.[۱۲] البته صادقی تهرانی، با اشاره به سه آیه دیگر از قرآن که در آنها کلمه تزکیه پیش از تعلیم آمده، نتیجه میگیرد که در رسالت پیامبر، پالایش و تربیت اخلاقی مردم بر تعلیم آنان مقدم است.[۱۳]
مفسران در بیان منظور از واژه حکمت در آیه ۱۲۹ سوره بقره، به معانی مختلفی اشاره کردهاند؛ مثلا در تفسیر نمونه آن را به معنای مجموعهای از دانشها، اسرار و نتایج احکام و قوانین الهی دانسته که پیامبر برای مردم بیان میکند.[۱۴] سیده نصرت امین نیز آن را به معنای شناخت حقیقت موجودات به اندازه توان بشر میداند. وی همچنین دیدگاههای مفسران دیگر را یاد میکند؛ از جمله،شناخت دین، سنت پیامبر(ص)، علم به احکامی که تنها با راهنمایی رسول فهمیده شود و نیز نوری که دل انسان را روشن سازد. در نظر او همه این معانی، جلوههایی از همان شناخت حقیقت اشیا است که اساس حکمت را تشکیل میدهد.[۱۵] در تفسیر روان اثر مشکینی هم حکمت به مجموعه احکام مستقل عقل، شناخت حقایق موجودات و احکام شریعت تعریف شده است.[۱۶]
مقصود از تزکیه مردم را پاکسازی آنان از کفر، شرک، گمراهی، رذیلتهای اخلاقی و انواع گناهان دانستهاند که در بالاترین درجه آن عصمت قرار دارد.[۱۷] فخر رازی، مفسر اهل سنت معتقد است «تزکیه پیامبر» یعنی آموزش و ارشاد ظاهری، نه تصرّف در باطن انسانها، زیرا پیامبر چنین قدرتی ندارد و اگر هم میداشت، بهکاربردنش موجب جبر میشد. جوادی آملی میگوید برخلاف فخر رازی، پیامبر به اذن خدا قدرت تأثیر معنوی بر نفوس انسانها را دارد، بیآنکه اختیارشان سلب شود؛ و اگر هم این تأثیر جبر باشد، باز با مبنای جبرگرایانه خود فخر رازی منافاتی ندارد.[۱۸]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۵۶ ـ ۴۵۷؛ بانو امین، مخزن العرفان، ۱۳۶۱ش، ج۲، ص۸۶ ـ ۸۷.
- ↑ شیخ طوسی، تفسیر تبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۴۶۷.
- ↑ مشکینی، تفسیر روان، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۴۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۵۴ ـ ۴۵۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۵۴ ـ ۴۵۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۸۷؛ شیخ طوسی، تفسیر تبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۴۶۶؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۱۷۳.
- ↑ بحرانی، تفسیر برهان، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۳۳۴؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۶۹.
- ↑ سوره بقره: آیه ۱۲۶.
- ↑ کرمی، نتائج الفکر، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۵۸.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۸۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۵۸.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۱۰۰ ـ ۱۰۲.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۱۶۰ ـ ۱۶۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۵۶ ـ ۴۵۷.
- ↑ بانو امین، مخزن العرفان، ۱۳۶۱ش، ج۲، ص۸۵.
- ↑ مشکینی، تفسیر روان، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۴۳.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۱۹۹.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۸۷-۸۶.
منابع
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.
- بانو امین، نصرت بیگم، مخزن العرفان در علوم قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ش.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، بنیاد بعثت، ۱۳۷۳ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تفسیر تبیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- صادقی تهرانی، محمد، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، مکتبة محمد الصادقی الطهرانی، قم، ۱۴۱۹ق.
- طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، ۱۳۷۸ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
- کرمی، محمد، نتائج الفکر فی شرح الباب الحادی عشر، قم، مهدی یار، ۱۴۲۶ق.
- مشکینی، علی، تفسیر روان، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.