آیهٔ حَرْث بخشی از آیه ۲۲۳ سوره بقره است که در آن به رابطهٔ زناشویی و فرزندآوری اشاره شده است. خداوند در این آیه، زنان را به کشتزاری تشبیه کرده که مردان نطفه‌های خود را در آن قرار می‌دهند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه حرث |
| واقع در سوره | بقره |
| شماره آیه | ۲۲۳ |
| جزء | ۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | رد اعتقاد قوم یهود درباره محدودیت روابط زناشویی |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | فقهی، اخلاقی |
| درباره | عدم محدودیت در روابط زناشویی |
فقیهان، از این آیه، در باب نکاح در کتاب‌های فقهی استفاده کرده‌اند. بیشتر آنها براساس این آیه فتوا داده‌اند که با توجه به تعبیر «اَنّیٰ شِئْتُم؛ هرگونه که خواستید»، آمیزش با زن از راه مقعد هم جایز است و روایاتی در تأیید آن آورده‌اند. برخی «اَنّیٰ» را به «هر زمانی» معنا کرده و با استناد به روایاتی که از این عمل نهی کرده‌اند، فتوا داده‌اند که این کار مکروه است.
خداوند در بخش انتهایی آیه تذکر می‌دهد که اعمال صالح را مقدم بدارند، تقوای الهی داشته باشد و بدانند که در قیامت خداوند را ملاقات می‌کنند و همه اعمال آنها محاسبه می‌شود.
علت نام‌گذاری
آیه ۲۲۳ از سوره بقره را آیه حرث خوانده‌اند که به رابطه زناشویی و فرزندآوری اشاره کرده است.[۱] در این آیه، خداوند با تشبیه زنان به «حَرثْ»، یعنی مزرعه یا کشتزار از نقش ویژهٔ آنان در تولید و تکثیرِ نسل سخن گفته است.[۲] کنایی و استعاری‌بودن تعابیر قرآن در حوزهٔ مسائلِ زناشویی همچون این آیه را بیانگر رعایت اخلاق، عفّتِ کلام و ادب خداوند در قرآن می‌دانند.[۳] عده‌ای تشبیه زنان به کشتزار در آیه حرث را یکی از بهترین و شیواترین تعابیر قرآنی برای بیان این معنا دانسته‌اند.[۴] بعضی نیز گفته‌اند تشبیه زنان به کشتزار به‌سبب این است که نطفهٔ مَرد به‌منزلهٔ بذری است که در رَحِم زن، کشت می‌شود.[۵] برخی تعبیر زن به کشتزار در این آیه را تشبیه و عده‌ای آن را مَجاز، و دیگرانی کنایه یا استعاره تمثیلیه می‌دانند.[۶]
﴿نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلَاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ ٢٢٣﴾ [بقره:223]
﴿زنان شما کشتزار شما هستند پس از هر جا [و هر گونه] که خواهید به کشتزار خود [در]آیید و آنها را برای خودتان مقدم دارید و از خدا پروا کنید و بدانید که او را دیدار خواهید کرد و مؤمنان را [به این دیدار] مژده ده ٢٢٣﴾
سوره ۲: آیه ۲۲۳
شأن نزول
بر پایه روایتی که از امام رضا(ع) در شأن نزول آیه ۲۲۳ بقره نقل شده، این آیه در ردّ برخی عقاید یهود در مورد آمیزش با زنان نازل شده است. آنان آمیزش با زنان را تنها از رو و جلو روا می‌دانستند و گمان می‌کردند که آمیزش در فَرْج زن از پشت، سبب اَحْوَل (لوچ) به‌دنیا آمدن فرزند می‌شود؛ به همین جهت این آیه نازل شد تا این کار را جایز شمارد.[۷] البته برای این آیه شأن نزول‌های دیگری نیز گفته شده است.[۸]
استناد به آیه حرث در نحوهٔ آمیزش با زن
فقیهان در مسئله «وطی المَرأة دُبُراً» (به‌فارسی: آمیزش با همسر از راه مَقْعد) و اصولی‌ها در مسئله «اَلامرُ عَقیبَ الْحَظْر» (به‌فارسی: فرمانِ پس از ممنوعیت) از این آیه استفاده کرده‌اند.[۹]
فقیهان شیعه با استناد به آیهٔ حرث برای استنباط حکم فقهی آمیزش با زن، نظرات مختلفی ارائه داده‌اند. بیشتر آنها عبارت «اَنّیٰ» در آیه را به «هرجا»، «از هرجا»، «هرشکل» یا «هرگونه» معنا کرده و آیه حرث را در ردیف مُستندات حکم فقهی آمیزش با زن از «دُبُر» (مَقْعَد) قرار داده[۱۰] و با تأیید این معنا از سوی برخی روایات، این عمل را جایز دانسته‌اند.[۱۱]
در مقابل، برخی از فقیهان، «اَنّیٰ» را به «هر زمانی» معنا کرده و مدعی شده‌اند آیه حرث در مقام بیان جایزبودن آمیزش با زن از دُبر (مَقْعد) ندارد[۱۲] و به‌سبب مختلف‌بودن روایات مربوطه،[۱۳] فراوانی روایاتی که از این عمل نهی کرده و شهرت فتوایی در این رابطه، به کراهت شدید آن فتوا داده‌اند. همچنین گروهی ضمن مکروه دانستن، آن را مشروط به رضایت زن قرار داده‌اند.[۱۴]
برخی نیز عبارت «قَدِّمُوا لاَنْفُسِکم» (به‌فارسی: و برای خود از پیش بفرستید.) را مستند حرام‌بودن آمیزش از راه مقعد قرار داده‌اند. به‌باور اینان، آیهٔ حرث تنها آمیزشی را جایز شمرده است که بتوان از آن تولید مثل کرد؛ و ازآنجاکه نمی‌توان با آمیزش از راه دُبُر (مقعد) فرزندی به‌دنیا آورد، پس این حالت از آمیزش جایز نیست.[۱۵] عده‌ای از مفسران، خطاب «قدّموا لاَنفسکم» را کنایه از «فرزند صالح» دانسته‌اند؛[۱۶] با این استدلال که اعمال صالحِ چنین فرزندی برای پدر و مادرش نیز محسوب می‌شود.[۱۷] طباطبایی نویسنده تفسیر المیزان سفارش به تقوای الهی در آیهٔ حرث را رعایت حق و حقوق در مسائل زناشویی معنا کرده است.[۱۸]
آیا در آیه حرث به زن توهین شده است؟
عده‌ای تعبیر آیه حرث از زن به کشتزار را نوعی توهین به جایگاه زن پنداشته‌اند و آیه را مجوز تجاوز شوهر به همسرش می‌دانند.[۱۹] در تأیید این سخن، به برخی روایات هم استناد شده است؛[۲۰] اما پژوهشگرانی با استناد به مفاد برخی آیات دیگر همچون آیه ۱۸۷ سوره بقره یا آیه ۱۳ سوره حجرات که بر مساوی‌بودن مرد و زن از نظر هویت و جایگاه انسانی دلالت دارند، آیه حرث را در مقام بیان تفاوت‌های جسمی و فیزیکی زن و مرد برای تحقق هدف فرزندآوری دانسته و گفته‌اند این تفاوت‌ها فاقد هرگونه بار ارزشی برای مرد و ضدارزشی برای زن است.[۲۱] همچنین گفته‌شده تشبیه، به معنای یکی‌دانستن دو چیز نیست؛ بلکه برای بیان وجه شباهتِ بارز میان آن‌دو است.[۲۲]
مکارم شیرازی و طباطبایی از مفسران شیعه معتقدند آیهٔ حَرث تنها در صدد بیان ضرورتِ وجودِ زن در اجتماع انسانی است؛ به‌گفته آنها بذر به‌تنهایی ارزشی ندارند و اگر کشتزار نباشد، بذرها به‌کلی نابود می‌شوند و حیات و بقای بشر به خطر می‌افتد؛ همچنین است اگر زنان نباشند.[۲۳]
ملاقات با خدا
در بخش انتهایی آیه ۲۲۳ بقره چنین آمده است: «وَ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ اعْلَمُواْ أَنَّکُم مُّلَاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِین؛ و از خدا پروا کنید و بدانید که او را دیدار خواهید کرد، و مؤمنان را [به این دیدار] مژده ده».[۲۴] در اینکه مرجع ضمیر در «مُلاقُوه؛ او را دیدار خواهید کرد» چیست و این ملاقات، با چه‌چیزی خواهد بود، دو قول نقل شده است:[۲۵]
- مرجع ضمیر خداوند است؛ یعنی ملاقات با خداوند خواهد بود و آیه به مخاطبان خود می‌گوید که تقوای الهی پیشه کنند و بدانند که خداوند را ملاقات خواهند کرد.[۲۶] ملاقات با خداوند در قیامت روی خواهد داد.[۲۷] و معنای ملاقات غیر از معنای رؤیت با چشم ظاهری است.[۲۸] خداوند در این بخش از آیه تذکر می‌دهد که اعمال صالح را مقدم بدارند، تقوای الهی داشته باشد و بدانند که در قیامت خداوند را ملاقات می‌کنند و همه اعمال آنها محاسبه می‌شود.[۲۹]
- مرجع ضمیر ثواب و عقاب اعمال است. برخی مفسران در تفسیر این بخش از آیه آورده‌اند که آنها ثواب و عقاب اعمال خود را خواهند دید.[۳۰]
پانویس
- ↑ خراسانی، «آیات نامدار»، ص۳۸۱.
- ↑ ابراهیمی و بستان و درستی، دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن، ص۱۰۵.
- ↑ ابراهیمی و بستان و درستی، دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن، ص۱۰۶.
- ↑ شیبانی، نهج البیان عن کشف معانی القرآن، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۹۵؛ سبزورای، الجدید، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۶۹.
- ↑ فخرالدین رازی، مفتاح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۶، ص۴۲۱.
- ↑ ابراهیمی و بستان و درستی، دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن، ص۱۱۵ـ۱۱۷.
- ↑ طوسی، الإستبصار، دار الکتب الإسلامیه، ج۳، ص۲۴۴-۲۴۵.
- ↑ مولوی و غلامی و مهری، «تحلیل و نقد معنای واژه «أنی» در ترجمه‌های فارسی قرآن با تاکید بر نقش سیاق در ترجمه»، ص۲۱-۲۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «وقوع امر وقع عقیب حظر یا در مقام توهم حظر»، وبگاه مدرسه فقاهت درس خارج حسین شوپانی؛ «تمایل به حکم حلیت همراه با کراهت در مساله وطی در دبر»، پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل درس خارج جوادی آملی؛ ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۳۵۳.
- ↑ مولوی و غلامی و مهری ثابت، «تحلیل و نقد معنای واژه «أنی» در ترجمه‌های فارسی قرآن با تاکید بر نقش سیاق در ترجمه»، ص۲۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به طوسی، التبیان، ج۲، ص۲۲۳ و ۲۲۴؛ شهید ثانی، ۱۴۱۶ق، ج۷، ص۶۱؛ حرّ عاملی، وسائل‌الشیعه، ۱۴۱۴ق، ج۲۰، ص۱۴۶ـ۱۴۸.
- ↑ مولوی و غلامی و مهری ثابت، «تحلیل و نقد معنای واژه «أنی» در ترجمه‌های فارسی قرآن با تاکید بر نقش سیاق در ترجمه»، ص۲۵.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳، ج۱۰۰، ص۲۸۸.
- ↑ «تمایل به حکم حلیت همراه با کراهت در مساله وطی در دبر»، پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل درس خارج آیت‌الله جوادی آملی.
- ↑ نگاه کنید به: مغنیه، التفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۳۷، نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۱۰۶.
- ↑ الطباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۲۱۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۲۷ ص۵۶۴.
- ↑ الطباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۲۱۴.
- ↑ ابراهیمی و بستان و درستی، «دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن»، ص۱۰۶.
- ↑ ابراهیمی و بستان و درستی، «دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن»، ص۱۰۶.
- ↑ ابراهیمی و بستان و درستی، «دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن»، ص۱۱۷.
- ↑ ابراهیمی و بستان و درستی، «دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن»، ص۱۱۸و۱۱۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۳۱۹؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۱۴۱.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۲۳.
- ↑ طیب، أطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۴۴۷.
- ↑ قرشی، تفسیر أحسن الحدیث، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۴۱۲.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۳۷.
- ↑ صدرالمتألهین، تفسیر القرآن الکریم، ۱۳۶۶ش، ج۳، ص۲۹۶.
- ↑ فضل‌الله، تفسیر من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۶۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۵۶۵.
منابع
- «تمایل به حکم حلیت همراه با کراهت در مساله وطی در دبر»، پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل درس خارج آیت‌الله جوادی آملی، تاریخ درج مطلب: ۲۴بهمن۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۱آبان۱۴۰۲ش.
- «وقوع امر وقع عقیب حظر یا در مقام توهم حظر»، وبگاه مدرسه فقاهت درس خارج حسین شوپانی، تاریخ درج مطلب: ۱۶آذر۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید:۱۶آبان۱۴۰۲ش.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر أدب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
- ابن‌عاشور، محمدطاهر، التحریر و التنویر، بیروت، موسسة التاریخ العربی، ۱۴۲۰ق.
- جوهری، ابونصر اسماعیل بن حماد، الصحاح ( التاج اللغه و صحاح العربیّه)، مصر، دار الکتب العربی، بی‌تا.
- خراسانی، علی، «آیات نامدار»، دائرة المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش
- سبزورای، محمد، الجدید فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
- شیبانی، محمد بن حسن، نهج البیان عن کشف معانی القرآن، قم، نشر الهادی، ۱۴۱۳ق.
- صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق: خواجوی، محمد، قم، انتشارات بیدار، چاپ دوم، ۱۳۶۶ش.
- طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان. بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۸ق.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۲ق.
- طریحی، فخرالدین، مجع البحرین، تهران، مکتب النشر الثقافقیة الاسلامیّه، ۱۴۰۸ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبا، تهران، دار الکتب الإسلامیه، بی‌تا.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش..
- فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- فضل‌الله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دارالملاک للطباعة و النشر، چاپ دوم، ۱۴۱۹ق.
- قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.
- لیلا، ابراهیمی و حسین، بستان و مهدی، درستی، «دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن»، در فصلنامه علمی ترویجی مطالعات علوم قرآن، شماره۱۲، ۱۴۰۱ق.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، ، بحارالأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مغنیه، محمد جواد، التفسیر الکاشف، قم، دارالکتاب الإسلامی، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- مولوی، محمد و غلامی، عبدالله و مرضیه مهری ثابت، «تحلیل و نقد معنای واژه «أنی» در ترجمه‌های فارسی قرآن با تاکید بر نقش سیاق در ترجمه»، در دوفصلنامه علمی پژوهشی «پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن»، شماره۸، ۱۳۹۴ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.