آیه وصیت
- مورد فهرست شماره‌ای
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | وصیت |
| واقع در سوره | بقره |
| شماره آیه | ۱۸۰ |
| جزء | ۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | فقهی |
| درباره | وصیت |
| سایر | منسوخ به آیات ارث |
| آیات مرتبط | آیات ارث |
آیه وصیت صد و هشتادمین آیه سوره بقره که به وصیت کردن برای پدر، مادر و خویشاوندان فرمان داده است. ظاهر آیه بر وجوب وصیت دلالت دارد؛ با این حال فقها به استناد به دلایل مختلف به استحباب آن معتقد هستند. منسوخ شدن آیه با آیات ارث یکی از دلایل استحباب وصیت است. آیه وصیت در متون فقهی در باب وصیت، استفاده شده است. مفسران بر اساس واژه «معروف» در آیه، معتقدند وصیت باید عقل‌پسند باشد و منجر به اختلاف و تبعیض نشود.
متن و ترجمه آیه
آیه وصیت، آیه صد و هشتادم سوره بقره است که به وصیت کردن دستور داده است.[۱] متن این آیه چنین است:
كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ ۖ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ
بر شما مقرر شده است که چون یکی از شما را مرگ فرا رسد، اگر مالی بر جای گذارد، برای پدر و مادر و خویشاوندان [خود] به طور پسندیده وصیت کند [این کار] حقی است بر پرهیزگاران.
حکم وصیت
به اعتقاد برخی مفسران عبارت «کتب علیکم» در آیه ۱۸۰ سوره بقره در برداشت اول به معنای وجوب وصیت کردن است؛ با وجود این وصیت کردن مستحب دانسته شده است. درباره علت استحباب وصیت به رغم ظهور عبارت در وجوب، دلایل مختلفی ذکر شده است.[۲] بر اساس یک دیدگاه، وصیت کردن مستحب مؤکد است و واژه «کتب علیکم» بر استحباب مؤکد حمل شده است. علاوه بر آن عبارت «حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ» نیز بر استحباب آن تأکید می‌کند. به این دلیل که اگر وصیت کردن واجب بود از عبارت «حَقًّا عَلَى المُؤمِنِین» استفاده می‌شد.[۳]
دیدگاه دومی نیز وجود دارد که معتقد است وجوب وصیت کردن در آیه مربوط به قبل از نزول احکام شرعی مربوط به ارث بوده است. در آن زمان وصیت کردن به دلیل آنکه وارثان دچار اختلافات نشوند، واجب بود؛ اما پس از نازل شدن احکام ارث این وجوب نسخ شد و به حکم استحبابی مبدل گشت.[۴] روایتی که در تفسیر عیاشی در خصوص این آیه ذکر شده این دلیل را تأیید می‌کند.[۵] بر همین اساس مفسران آیات مربوط به ارث مانند آیه ۷ و ۱۱ در سوره نساء را ناسخ آیه وصیت دانسته‌اند.[۶]
براساس دیدگاهی دیگر، ممکن است وجوب وصیت در آیه ناظر به موارد ضروری باشد مانند آنکه فردی بدهکار و مدیون است.[۷]
آیه وصیت در باب الوصیة در متون فقهی مورد استفاده قرار گرفته است.[۸]
وصیت برای وارث
سید مرتضی در کتاب «الانتصار» وصیت برای وارث را جزو منفردات شیعه برمی‌شمرد؛ چراکه غالب فقهای اهل‌سنت بر خلاف آن نظر داده‌اند. وی در اثبات این فتوای فقهای شیعه، ضمن اشاره به اجماع و آیات قرآن، از جمله به آیه وصیت استناد می‌کند.[۹] وی در پاسخ به این اشکال که این آیه با آیات ارث و روایت پیامبر اسلام که فرمود «لا وصیة لوارث؛ وصیت برای وارث جایز نیست» منسوخ شده است، اشاره می‌کند که نسخ هنگامی است که عمل به هر دو ممکن نباشد؛ اما عمل به هر دو آیه وصیت و آیه ارث ممکن و جایز است و با نبود تنافی در عمل، چگونه می‌توان مدعی نسخ آیه وصیت شد؟ همچنین روایات نیز در صورت سلامت آن‌ها از هرگونه مشکل و تضعیف، حداکثر مفید ظن و گمان هستند و نمی‌توانند ناسخ قرآن باشند که مفید علم است؛ چنانچه در الذریعه، کتاب اصولی خویش، نیز اعتقادش به عدم نسخ قرآن به خبر واحد را بیان کرده است.[۱۰]
معنای وصیت معروف
در آیه ۱۸۰ از سوره بقره، وصیت کردن به واژه «معروف» مقید شده است. به گفته ناصر مکارم شیرازی، این تخصیص اشاره به این است که وصیت باید عقل‌پسند باشد؛ بدین معنا که وصیت باید به گونه‌ای باشد که عرف عقلا این نوع وصیت را عملی شایسته تلقی کنند و موجب تبعیض، بروز اختلاف و خلاف عدالت باشد.[۱۱]
پانویس
- ↑ مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۹۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۶۱۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۶۱۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۶۱۴.
- ↑ عیاشی، تفسیر عیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۷۷؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۰، ص۲۰۰ و ۲۰۱.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۶۵؛ قاسم بن سلام، الناسخ و المنسوخ فی القرآن العزیز، ۱۴۱۸ق، ص۲۳۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۶۱۴.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به: نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۸، ص۲۴۷؛ طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۱۰، ص۲۵۷.
- ↑ سیدمرتضی، الانتصار، ۱۴۱۵ق، ص۵۹۷ و ۵۹۸.
- ↑ سیدمرتضی، الانتصار، ۱۴۱۵ق، ص۵۹۸ و ۵۹۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۶۱۶.
منابع
- سیدمرتضی، الانتصار فی انفرادات الإمامية، قم، انتشارات اسلامى، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل،تحقیق محمد بهره‌مند/ محسن قدیری، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، تحقیق: هاشم رسولی، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- قاسم بن سلام، ابوعبید، ناسخ و المنسوخ فی القرآن العزیز، تحقیق: مدیفر، محمد بن صالح، ریاض، مکتبة الرشد ناشرون، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، تحقیق: طیب موسوی جزائری، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هشتم، ۱۴۰۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۰ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.