آیه ۶۱ سوره نور خطاب به مؤمنان بیان می‌کند نابینایان، افراد شَل، بیماران و خود مؤمنان حق دارند بدون اجازه در شرایطی به خانه برخی خویشاوندان، خانه‌هایی که کلیدش به امانت در دست آن‌ها است، یا دوستان وارد شوند و بدون اسراف غذا بخورند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره نور |
| شماره آیه | ۶۱ |
| جزء | ۱۸ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | دارد |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | فقهی |
به نقل امام باقر(ع) زمانی که اهل مدینه مسلمان نبودند سه گروه نابینا، لَنگ و بیماران حق نداشتند با افراد سالم غذا بخورند. وقتی پیامبر(ص) آمد، از او در این مورد سؤال کردند و خداوند این آیه را نازل کرد و آنان مجاز به خوردن غذا در جمع افراد سالم یا به صورت جداگانه شدند.
در این آیه گفته شده: «پس از ورود به خانه‌ها بر خودتان سلام کنید.» علامه طباطبایی منظور این عبارت را سلام بر اهل خانه دانسته و اشتراک در انسانیت و ایمان را باعث یکی‌شدن و چنین تعبیری (بر خودتان) قلمداد کرده است.
فقیهانی چون علامه حلی، مقدس اردبیلی، ملا احمد نراقی، شهید اول و شهید ثانی غذا‌خوردن در خانه گروه‌های مذکور در این آیه را از حکم حرمت تصرف در مال دیگران و خوردن بدون اجازه، استثنا کرده و آن را جایز شمرده‌اند. البته به گفته شهید ثانی غذا‌خوردن برای کسی که علم به نارضایتی صاحب‌خانه در استفاده از غذا داشته باشد حرام است.
نکات کلی
آیه ۶۱ سوره نور با خطاب به مؤمنان بیان می‌کند نابینایان، افراد شَل، بیماران و خود مؤمنان حق دارند بدون اجازه در شرایطی به خانه خویشاوندان، دوستان یا خانه‌هایی که کلیدش به امانت در دست آن‌ها است، وارد شوند و بدون اسراف غذا بخورند.[۱] به نظر علامه طباطبایی مقدم‌شدن ذکر نابینا، افراد لنگ و بیمار در آیه بر دیگران فقط به این دلیل است که معمولاً آنان توانایی کار‌کردن و کسب روزی را ندارند.[۲]
﴿لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبَائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إِخْوَانِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخَوَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَعْمَامِكُمْ أَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخْوَالِكُمْ أَوْ بُيُوتِ خَالَاتِكُمْ أَوْ مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْكُلُوا جَمِيعًا أَوْ أَشْتَاتًا فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ٦١﴾ [نور:61]
﴿بر نابینا و لنگ و بیمار و بر شما ایرادی نیست که از خانه‌های خودتان بخورید یا از خانه‌های پدرانتان یا خانه‌های مادرانتان یا خانه‌های برادرانتان یا خانه‌های خواهرانتان یا خانه‌های عموهایتان یا خانه‌های عمه‌هایتان یا خانه‌های داییهایتان یا خانه‌های خاله‌هایتان یا آن [خانه‌هایی] که کلیدهایش را در اختیار دارید یا [خانه] دوستتان [هم چنین] بر شما باکی نیست که با هم بخورید یا پراکنده پس چون به خانه‌هایی [که گفته شد] درآمدید به یکدیگر سلام کنید درودی که نزد خدا مبارک و خوش است خداوند آیات [خود] را این گونه برای شما بیان می‌کند امید که بیندیشید ٦١﴾
مجمع البیان در توضیح تعبیر «خانه‌هایی که کلیدهایش را در اختیار دارید» به خانه‌های نوکران و زیردستان و ابن‌عباس به وکیل و قیّمی که سرمایه شخص را در اختیار دارد اشاره کرده‌اند. به گفته عکرمه کسی که کلید خانه‌ای را دارد می‌تواند مقدار کمی غذا بخورد. همچنین گفته‌اند آنکه مسئول نگهداری غذای دیگران است حق دارد از آن تناول کند.[۳] از نظر محمدجواد مغنیه مقصود آیه خانه‌هایی است که به سبب وصیت، ولایت یا وکالت در اختیار شخص باشد.[۴] بعضی تفاسیر مفهوم عرفی عبارت «من بیوتکم» به معنای (از خانه‌های خودتان) را شامل خانه‌های پسران و شوهران هم دانسته‌اند،[۵] چنانچه روایاتی هم در این زمینه وجود دارد.[۶]
برخی مفسران احتمال داده‌اند بخش اوّل آيه مربوط به معافیت افراد نابينا و لنگ و بيمار از شركت در جهاد و قسمت بعدى آيه مربوط به غذا‌خوردن باشد.[۷]
غذا‌خوردن گروهی یا انفرادی؟
قسمتی از آیه ۶۱ سوره نور بیان می‌کند غذا‌خوردن مومنان به صورت دسته‌جمعی یا انفرادی گناه و ایرادی ندارد. مفسران در توضیح دلیل این پیام قرآن سه نظر داده‌اند؛ در منطقه‌ای از کَنانه مرسوم بود که به تنهایی غذا نمی‌خوردند. گاهی شخص با وجود غذا در انتظار پیدا‌شدن هم‌سفره گرسنه می‌ماند. این آیه اعلام کرد که تنها‌خوردن گناهی ندارد. قتاده، ضحاک و ابن‌جریح چنین نظری دارند. به گفته ابن‌عباس هنگامی که ثروتمندی از سوی خویشان و دوستان برای غذا دعوت می‌شد، سختش بود که غذا بخورد. آیه این ناراحتی را رد می‌کند. در احتمال سوم، ابو‌صالح گفته وقتی مردم مهمان داشتند خوش نداشتند که چیزی بخورند مگر اینکه مهمان هم در حال خوردن باشد. طبرسی عبارت آیه را شامل هر سه نظر می‌داند.[۸]
حکمت و شان نزول آیه
مفسران در حکمت نزول و ایجاد حق غذا‌خوردن بی‌اجازه از خانه گروه‌های یازده‌گانه در آیه ۶۱ سوره نور چند نظریه دارند، از جمله:
- از دیدگاه ابن‌عباس و فَرّاء نابینایان غذای خوبتر را نمی‌دیدند تا بخورند. فرد لَنگ قادر به نشستن و غذا‌خوردن راحت نبود و نيز مريض هم توان خوردن هر غذايى را نداشت. به همین خاطر مردم دوست نداشتند با آن‌ها هم‌غذا شوند.
- به گفته ضحاک و سعید بن جبیر سه گروه یاد‌شده از هم‌غذایی با افراد سالم به دلیل احتمال ناراحتی و ناخوشی ایشان پرهیز می‌کردند.
- برخی اصحاب هنگام مسافرت کلید خانه و انبار خود را به این گروه می‌سپردند تا در وقت نیاز، غذا بردارند، ولی آن‌ها با احتمال نارضایتی صاحب‌خانه غذا نمی‌خوردند. این نظر از سعید بن مسیب و زُهری نقل است.
- به باور مفسری چون مجاهد آنان دعوت به خانه پدر و مادر یا خویشان نزدیک خود را نمی‌پذیرفتند.[۹]
شان نزول آیه
برای آیه ۶۱ نور شان نزولی گزارش شده است. به نقل امام باقر(ع) زمانی که اهل مدینه مسلمان نبودند سه گروه نابینا، لَنگ و بیماران حق نداشتند با افراد سالم غذا بخورند. وقتی پیامبر(ص) آمد، از او در این مورد سؤال کردند و خداوند این آیه را نازل کرد و آنان مجاز به خوردن غذا در جمع افراد سالم یا به صورت جداگانه شدند.[۱۰]
ادب ورود به خانه
آیه ۶۱ سوره نور پس از سخن درباره خانه‌ها می‌گوید: «پس از ورود به خانه‌ها بر خودتان سلام کنید» و ادب ورود به آن را به مومنان آموزش می‌دهد. علامه طباطبایی منظور این سفارش را سلام بر کسانی می‌داند که در خانه باشند. وی اشتراک در انسانیت و ایمان را باعث یکی‌شدن و چنین تعبیری (بر خودتان) قلمداد کرده است. انگار سلام‌دهنده بر خود سلام داده است. به گفته او همچنین ممکن است مراد آیه جواب سلام بر سلام‌دهندگان پس از سلام بر اهل خانه باشد.[۱۱] بر اساس آیه، سلام را خدا نازل کرده و با‌برکت و دلپذیر است. علامه طباطبایی حقیقت آن را گسترش امنیت و سلامت از سلام‌دهنده به سوی دیگران می‌داند.[۱۲]
هنگام ورود به خانه خالی از اهل، برخی روایات سلام‌دادن بر خود یا دو فرشته شاهد بر اعمال را توصیه کرده است.[۱۳] در حدیثی از امام علی(ع) آمده است: هر گاه یکی از شما به منزلش وارد شد، به اهل خانه سلام دهد و بگوید: «سلام علیکم» و اگر کسی در خانه نبود، بگوید: «السَّلَامُ عَلَیْنَا مِنْ رَبِّنَا».[یادداشت ۱][۱۴]
نظر فقیهان
فقیهان شیعه به بررسی فقهی مفاد آیه ۶۱ سوره نور پرداخته‌اند. فقهایی چون علامه حلی، مقدس اردبیلی، ملا احمد نراقی، شهید اول و شهید ثانی غذا‌خوردن در خانه گروه‌های مذکور در این آیه را از حکم حرمت تصرف در مال دیگران و خوردن بدون اجازه، استثنا کرده و آن را جایز شمرده‌اند.[۱۵] به نظر ملا احمد نراقی هیچ فقیهی با این حکم مخالفت نداشته و روایاتی بر آن دلالت می‌کند.[۱۶] در این حق تفاوتی میان حضور یا غایب‌بودن مالک این خانه‌ها نیست.[۱۷] با استناد به اطلاق آیه ورود با اذن یا بدون آن به خانه و نوع غذا از نظر شهید ثانی تاثیری در این حکم ندارد.[۱۸] اما ابن ادریس حلی این حکم را با دو شرط ورود فرد با اجازه مالک و استفاده از غذایی که فاسد‌شدنش نزدیک است پذیرفته است.[۱۹] البته غذا‌خوردن برای کسی که علم به نارضایتی صاحب‌خانه در استفاده از غذا داشته باشد حرام است.[۲۰] در فقه شیعه حق المارّه را هم با شرایطی از حرمت خوردن مال دیگران بدون اجازه استثنا کرده‌اند.[۲۱]
پانویس
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۱۶۴؛ بانو امین، مخزن العرفان، ۱۳۶۱ش، ج۹، ص۱۵۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۵۴۹.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۱۶۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۲۴۶.
- ↑ مغنیه، تفسیر کاشف، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۴۴۱ ـ ۴۴۲.
- ↑ مغنیه، تفسیر کاشف، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۴۴۲؛ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۱۶۵.
- ↑ عروسی حویزی، نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۶۲۵ ـ ۶۲۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۲۴۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۲۴۶
- ↑ بانو امین، مخزن العرفان، ۱۳۶۱ش، ج۹، ص۱۵۳ ـ ۱۵۴.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۸، ص۲۱۲؛ بحرانی، تفسیر برهان، ج۴، ۱۴۱۶ق، ص۱۰۰ ـ ۱۰۱.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۱۶۵.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۱۶۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: بحرانی، تفسیر برهان، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۱۰۲ ـ ۱۰۳.
- ↑ شیخ صدوق، خصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۶۲۶.
- ↑ موسسه دائرة المعارف فقه الاسلامی، موسوعة الفقه الاسلامی، ۱۴۲۴ق، ج۴۲، ص۱۴۸ ـ ۱۴۹؛ شهید ثانی، الروضة البهیه، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۳۴۱.
- ↑ موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، موسوعة الفقه الاسلامی، ۱۴۲۴ق، ج۴۲، ص۱۴۸.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیه، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۳۴۱.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیه، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۳۴۲.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیه، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۳۴۲.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیه، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۳۴۱.
- ↑ علامه حلی، قواعد الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۳۳۳.
یادداشت
- ↑ ترجمه: «سلام بر ما از جانب پروردگارمان».
منابع
- بانو امین، سیده نصرت بیگم، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ش.
- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، شرح: سید محمد کلانتر، قم، کتاب‌فروشی داوری، ۱۴۱۰ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، نور الثقلین، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.
- مؤسسه دائرة معارف الفقه اسلامی، موسوعة الفقه الاسلامی طبقا لمذهب اهل البیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة معارف الفقه اسلامی، ۱۴۲۴ق/۲۰۰۳م.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.