آیه ۱۰۹ سوره توبه
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه ۱۰۹ سوره توبه |
| واقع در سوره | توبه |
| شماره آیه | ۱۰۹ |
| جزء | ۱۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | ساخت مسجد در کنار مسجد قبا توسط منافقان |
| مکان نزول | مدینه |
| درباره | مقایسه سازندگان مسجد ضرار و مسجد سفارش شده |
| آیات مرتبط | آیه ۱۰۷ سوره توبه و آیه ۱۰۸ سوره توبه |
آیه ۱۰۹ سوره توبه به مقایسه اهداف سازندگان مساجدی چون مسجد قبا با مسجد ضرار می‌پردازد. این آیه مساجدی که بر پایه تقوا و رضایت الهی ساخته می‌شوند را به بنایی بر زمین محکم تشبیه کرده و مساجدی که بر اساس نفاق و کفر بنا شده را مانند سازه‌ای بر لبه پرتگاه سست و خطرناک معرفی کرده که در آتش جهنم فرو می‌رود.
گفته شده آیه به تفاوت بنیادین رفتار مؤمنان و منافقان اشاره کرده و دو شیوه متفاوت دین‌داری و سبک زندگی را توصیف می‌کند. مفسران، شأن‌نزول آیه را به همراه دو آیه قبل در مورد منافقان و ساخت مسجد ضرار توسط آنها ذکر کرده‌اند. پیامبر(ص) پس از نزول این آیات دستور تخریب مسجد ضرار را صادر کرد.
مفسران درباره حقیقی یا مجازی بودن فرو رفتن مسجد منافقان در آتش جهنم اختلاف‌نظر دارند. در این زمینه به گزارش‌هایی اشاره شده که در دوره‌های مختلف، حتی تا زمان منصور عباسی، خروج دود از محل مسجد ضرار را تأیید می‌کرد. تفاوت عمل پرهیزکار و منافق، استواری حق و ضعف باطل و ضرورت پایه‌گذاری امور بر اصول محکم از جمله برداشت‌های مفسران از این آیه است.
نکات کلی آیه
آیه ۱۰۹ سوره توبه به مقایسه سازندگان مساجدی چون مسجد قبا و مسجد ضرار پرداخته[۱] و به تفاوت میان اهداف این دو گروه اشاره می‌کند.[۲] این آیه با استعاره‌ای تخیلی[۳] مؤمنانی که مساجدی مانند مسجد قبا را بر اساس تقوا و رضایت خداوند بنا می‌کنند به کسانی تشبیه کرده که بنای خود را بر زمینی محکم و با مصالحی بادوام می‌سازند و منافقانی که مساجد خود را بر پایه کفر، نفاق و فساد می‌سازند، مانند کسانی دانسته که ساختمان خود را بر لبه پرتگاهی سست و خطرناک در کنار جهنم بنا می‌کنند که هر لحظه ممکن است فرو بریزد.[۴]
گفته شده در این آیه زندگی مؤمن و منافق نسبت به اهدافی که دارند تشریح شده[۵] و استحکام و پایداری بنای مؤمنان را در برابر بی‌ثباتی و سستی کار منافقان نشان می‌دهد و تأکیدی بر تفاوت بنیادین میان این دو گروه است.[۶] به گفته طباطبایی، نویسنده تفسیر المیزان، این تشبیه به اساس زندگی مؤمنان و منافقان اشاره دارد و دو شیوه متفاوت دین‌داری و سبک زندگی را توصیف می‌کند.[۷] بنابراین بنای اول شرافتمند و شایسته حفظ بوده و بنای دوم پست و شایسته ویرانی خواهد بود.[۸] فخر رازی نویسنده التفسیر الکبیر معتقد است در دنیا نمی‌توان مثالی بهتر و دقیق‌تر از این مورد برای شناخت وضعیت منافقان یافت.[۹] در انتهای آیه با قسم خوردن به خداوند از عدم هدایت‌پذیری ظالمان به راه راست، سخن به میان آمده است.[۱۰]
﴿أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ١٠٩﴾ [توبه:109]
﴿آیا کسی که بنیاد [کار] خود را بر پایه تقوا و خشنودی خدا نهاده بهتر است‌یا کسی که بنای خود را بر لب پرتگاهی مشرف به سقوط پی‌ریزی کرده و با آن در آتش دوزخ فرو می‌افتد و خدا گروه بیدادگران را هدایت نمی‌کند ١٠٩﴾
سوره توبه: آیه ۱۰۹
در دو آیه قبل یعنی آیه ۱۰۷ و ۱۰۸ سوره توبه به مسجد ضرار و چهار ویژگی آن اشاره شد[۱۱] و پیامبر(ص) و مؤمنان را از خواندن نماز در آن برحذر داشته و به مسجد دیگری که بر پایه تقوا بنا شده سفارش می‌کند.[۱۲] گفته شده که اگر پیامبر اکرم(ص) در مسجد ضرار نماز می‌خواندند، هدف بنیان‌گذاران آن، که ایجاد تفرقه میان مسلمانان بود، محقق می‌شد.[۱۳] کتب تفسیری با رویکرد روایی به تعدادی از احادیث تفسیری در این زمینه اشاره کرده‌اند.[۱۴]
شأن‌نزول
مفسران، شأن‌نزول آیه را به همراه دو آیه قبل در مورد گروهی از منافقان[۱۵] دانسته‌اند که با هدف ایجاد تفرقه،[۱۶] مسجد دیگری در کنار مسجد قبا ساختند و از پیامبر(ص) خواستند در آن نماز بخواند؛ اما با نزول آیه و افشای نیت آنها،[۱۷] دستور تخریب آن مسجد توسط رسول خدا(ص) صادر شد و محل آن به مکانی برای جمع‌آوری زباله تبدیل گردید.[۱۸] بر اساس تعدادی روایات، مسجد ضرار به دستور ابوعامر راهب،[۱۹] از عابدان مسیحی مخالف پیامبر(ص)، ساخته شد.[۲۰] گفته شده در مورد شأن‌نزول آیه میان مفسران اتفاق نظر وجود دارد.[۲۱]
حقیقی یا نمادین بودن فرو رفتن مسجد ضرار در جهنم
گفته شده میان مفسران در مورد فرو رفتن ساختمان منافقان در آتش جهنم که آیا به‌صورت حقیقی رخ داده یا مجازی، اختلاف‌نظر وجود دارد.[۲۲] برخی معتقدند که این اتفاق به صورت واقعی رخ داده است، یعنی آن مکان بخشی از جهنم است؛ اما عده‌ای دیگر آن را به صورت مجازی دانسته‌اند.[۲۳] به این معنا که گویی به سوی آن فرو ریخته و سقوط کرده است. این دیدگاه، مشابه آیه «فَأُمُّهُ هاوِیةٌ»[۲۴] دانسته شده است.[۲۵]
قرطبی از مفسران اهل‌سنت معتقد است، ظاهر امر نشان می‌دهد که دیدگاه واقعی بودن آتش جهنم، صحیح‌تر است، زیرا هیچ مانعی برای وقوع آن به‌صورت حقیقی وجود ندارد.[۲۶] وی در این زمینه دلایل و شواهدی را از روایات بیان می‌کند[یادداشت ۱] که یکی از آنها روایتی از جابر بن عبدالله انصاری است که معتقد بود که در زمان پیامبر(ص)، با چشمان خود دیده که از مکان تخریب‌شده مسجد ضرار دود خارج می‌شده است.[۲۷] این روایت توسط شماری از مفسران شیعه نیز نقل شده است.[۲۸] گزارش‌های دیگری در این زمینه وجود دارد که به خروج دود از مسجد ضرار در دوران بنی‌امیه[۲۹] و حتی در زمان خلافت منصور عباسی اشاره می‌کند.[۳۰]
برداشت‌ها
مفسران در تفسیر آیه ۱۰۹ سوره توبه به نکاتی اشاره کرده‌اند که برخی از آنها عبارتند از:
- تفاوت عمل مؤمن و منافق: عمل انسان پرهیزکار با عمل شخص منافق قابل قیاس نیست. اعمال افراد متقی بر پایه‌ای محکم و اصولی استوار است، در حالی که اعمال منافقان بر اساس بنیادهای سست بنا شده و به سرعت از بین می‌رود.[۳۱] طباطبایی بر این باور است که دین مؤمن بر پایه تقوای الهی و تلاش برای کسب رضایت خداوند با تکیه بر یقین استوار است، در حالی که دین منافق بر پایه تردید و بی‌ثباتی بنا شده است.[۳۲]
- استواری حق و ضعف باطل: این آیه نمادی از استواری اسلام، قدرت آن و خوشبختی پیروانش است. همچنین نشان‌دهنده ضعف و سستی باطل، نزدیک بودن نابودی آن و ناامیدی صاحبانش خواهد بود. آرزوهای اهل باطل به سرعت فرو می‌پاشد و زوال آنها اجتناب‌ناپذیر است.[۳۳] آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران با استناد به آیه معتقد است، اگر جايى بر اساس تقوا بنيانگذارى شده باشد، جاودانه خواهد ماند؛ اما اگر بر اساس تقوا بنا نشده، باطل و از بين‌رفتنى است؛ زیرا جريان عالم منطبق با جريان حق است و آنچه مطابق با حق باشد باقى خواهد ماند و جريان باطل كه ضدّ جريان طبيعى عالم است، باقى نمانده و حركت عالم آن را از بين خواهد برد.[۳۴]
- ضرورت پایه‌گذاری امور بر اصول محکم: بنیادگذاری امور بر مبنایی که انسان را از آتش جهنم دور کرده و به رضایت و نعمت‌های الهی برساند، امری ضروری است. در مقابل، ساختن امور بر پایه‌های سست و ناپایدار، انسان را به سقوط و نابودی نزدیک‌تر کرده و سرانجام چنین افرادی، ورود به آتش جهنم خواهد بود.[۳۵]
- مسجد تقوا؛ نماد امنیت و استحکام: مسجدی که بر اساس تقوا بنا شود، دارای پایه‌ای محکم و استوار است که هیچ چیزی نمی‌تواند آن را متزلزل کند. اهل چنین مسجدی در امنیت و آرامش به سر می‌برند و از برکات آن بهره‌مند هستند.[۳۶]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۴۰-۱۴۱.
- ↑ مراغی، تفسیر المراغی، بیروت، ج۱۱، ص۲۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ش، ج۹، ص۳۹۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۱۱؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۹؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۲۵.؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۴۰-۱۴۱.
- ↑ قرشی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۳۱۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۴۰-۱۴۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ش، ج۹، ص۳۹۱.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۹.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۹.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۲۵.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۴۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۳۸۹.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۵، ص۳۰۰؛ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم؛ ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۱۸۷؛ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۱۰۳.
- ↑ ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، بیروت، ج۱۰، ص۲۰۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۲۷۹.
- ↑ بغوی، معالم التنزیل، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۳۸۷؛ میبدی، کشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۲۱۱.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۱۹.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳۰۵؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۱۸؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۱۰.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۵، ص۲۹۸؛ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۵، ص۵۴۰-۵۴۱. ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۳۶.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳۰۵؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۲۵۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۳۵.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۱۱۷.
- ↑ زحیلی، التفسیر المنیر، ۱۴۱۸ق، ج۱۱، ص۴۶ - ۴۷.
- ↑ زحیلی، التفسیر المنیر، ۱۴۱۸ق، ج۱۱، ص۴۶ - ۴۷.
- ↑ سوره قارعه، آیه ۹.
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۲۶۵ به نقل از دیگران.
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۲۶۵.
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۲۶۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۵، ص۳۰۳؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۱۱
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۲۵.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۱۰۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۱۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ش، ج۹، ص۳۹۱.
- ↑ مراغی، تفسیر المراغی، بیروت، ج۱۱، ص۲۸.
- ↑ خامنه‌ای، تفسیر سوره برائت، ۱۳۹۸ش، ص۶۸۶.
- ↑ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۹۸.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۱۰۳.
یادداشت
- ↑ طبق گزارشی از سعید بن جبیر در هنگام فرو ریختن آن مکان، دود از آن خارج می‌شد چنان‌که برخی گفته‌اند اگر شاخه‌ای از نخل را در آنجا فرو می‌بردند، شاخه سوخته و سیاه بیرون می‌آمد. شماری از مفسران اشاره کرده‌اند که هنگام حفر آن مکان در زمان‌های بعد، دود از آن خارج می‌شد. از ابن مسعود نقل شده که جهنم در زمین است و سپس به این آیه استناد کرده است.(قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۲۶۵.)
منابع
- آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ، بی‌تا.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۹ق.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
- بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- خامنه‌ای، سیدعلی، تفسیر سوره برائت، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸ش.
- حسینی همدانی، محمد، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تهران، انتشارات لطفی، ۱۴۰۴ق.
- زحیلی، وهبة بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت، دارالفکر المعاصر، ۱۴۱۸ق.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- قرشی، سید علی‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۷ش.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
- قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق حسین درگاهی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.
- مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دارالکتاب الإسلامی، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.