آیه ۲۳۸ سوره بقره نسبت به اهتمام بر نمازها به‌ویژه نماز ظهر سفارش می‌کند. در برخی احادیث منظور از محافظت بر نماز، به پا داشتن آن در اوّل وقت تفسیر شده است. نقل است که عده‌ای از مسلمانانِ مدینه به جهت شدت گرمای هوای ظهر در نماز جماعت شرکت نمی‌کردند، که این آیه نازل شد.
مفسران احتمالات مختلفی در تفسیر «صَلاة وُسطی» (نماز میانه) ارائه کرده و برای هر یک از نمازهای یومیه وجهی ذکر نموده‌اند که مصداق صلاة وسطی باشد. در روایتی از امام باقر(ع) -مطابق با شأن نزول آیه- مصداق آن، نماز ظهر معرفی شده است.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره بقره |
| شماره آیه | ۲۳۸ |
| جزء | ۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | عدم اهتمام مسلمانان بر شرکت در نماز جماعت ظهر |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | فقهی |
| درباره | مواظبت بر نماز |
| آیات مرتبط | آیه ۹ سوره مؤمنون |
جایگاه
آیه ۲۳۸ سوره بقره بر اهمیت نماز و مواظبت بر آن به ویژه نماز میانه (نماز ظهر) تأکید دارد.[۱]
از امام صادق(ع) نقل شده که منظور از محافظت بر نماز، به پا داشتن آن در اوّل وقت است؛ طوری‌که چیزی او را از نماز غافل نسازد[۲] و منظور از قنوت [در قُومُوا لِلّهِ قانِتین] دعایی است که در حال قیام در نماز خوانده می‌شود.[۳]
«حَافِظُوا عَلَی الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَیٰ وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ»
در انجام [به موقع و کامل] همه نمازها، (به خصوص) نماز میانه [نماز ظهر] کوشا باشید! و از روی خضوع و اطاعت، برای خدا به پا خیزید.[۴]
شأن نزول
«شیطان پیوسته از مؤمنی که بر نمازهای پنج‌گانه مواظبت کند در هراس است؛ پس چون آنها را ضایع گرداند، بر وی جرأت یافته و او را به گناهان کبیره می‌کشاند.»[۵]
در شأن نزول این آیه گفته شده است که جمعی از منافقان گرمی هوا را بهانه برای ایجاد تفرقه در صفوف مسلمانان قرار داده و در نماز جماعت شرکت نمی‌کردند. به دنبال آنها بعضی از مؤمنان نیز از شرکت در نماز جماعت ظهر خودداری نموده و تعداد نمازگزاران کم شد؛[۶] از زید بن ثابت نقل شده کاهش نمازگزاران به اندازه‌ای بود که گاهی پشت سر پیامبر(ص) یک یا دو صف بیشتر تشکیل نمی‌شد. رسول خدا(ص) از این جهت ناراحت بود و آنها را تهدید به مجازات نمود. در اینجا این آیه نازل شد[۷] و اهمیت برپایی نماز ظهر (با جماعت) را تأکید کرد.[۸][یادداشت ۱]
صلاة وسطی کدام نماز است؟
مفسران احتمالات مختلفی در تفسیر صَلاة وُسطی (نماز میانه) ارائه نموده‌اند؛ برخی تا سیزده قول نقل کرده‌اند. [۹] شیخ طبرسی در مجمع البیان شش قول را به همراه وجه آنها آورده و هر یک از نمازهای یومیه را به‌عنوان احتمال مصداق صلاة وسطی ذکر کرده است.[۱۰] همچنین این قول را بیان کرده که صلاة وسطی در میان نمازها -همچون شب قدر در میان شب‌های رمضان- مخفی است، تا نسبت به همه نمازها مواظبت شود.[۱۱] سید عبدالحسین طیب (درگذشت: ۱۳۷۰ش) از دیگر مفسران، همه این اقوال را اجتهاد در مقابل نصّ شمرده و معتقد است، مراد از صلاة وسطی در احادیث معصومان بیان شده است؛[۱۲]
از جمله در کتاب الکافی و من لا یحضره الفقیه از امام باقر(ع) نقل شده است که حضرت منظور از نماز وُسطی را نماز ظهر معرفی نمودند؛ چراکه این نماز بین دو نمازِ روز (صبح و عصر) قرار گرفته است و نماز ظهر اولین نمازی بود که پیامبر(ص) اقامه نمود.[۱۳]
تأکید روی نماز ظهر را به این جهت دانسته‌اند که مسلمانان بر اثر گرمی هوای نیمروز تابستان یا گرفتاری‌های شدید کسب و کار، نسبت به آن کمتر اهمیت می‌دادند.[۱۴]
آیات مشابه
در قرآن چند آیه دیگر با مفهوم محافظت بر نماز آمده است؛ از جمله آیه ۹ سوره مؤمنون، آیه ۳۴ سوره معارج و ۹۲ سوره انعام.
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۲۰۶.
- ↑ عیاشی، التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۱۲۷.
- ↑ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۱۱۵.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۳۸، ترجمه مکارم شیرازی.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۶۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۲۰۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۵۹۸؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۰۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۲۰۵.
- ↑ الالوسی، تفسیر روح المعانی، ج۱، ص۵۴۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۵۹۹-۶۰۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۶۰۰.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۴۸۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۷۱؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق ج۱، ص۱۹۶.
- ↑ تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۲۰۷.
یادداشت
- ↑ برخی با استناد به سیره نبوی و تأکید پیامبر بر مدارا و مهربانی، تهدید به مجازات در این مورد را بیانگر جایگاه ویژه نماز جماعت دانسته و گفته‌اند پیامبر هیچگاه در مقام اجرای چنین تصمیمی نبوده و گزارشی هم در تایخ از تحقق این تهدیدها ذکر نشده است.(«پیامبر اسلام و تهدید اصحاب به آتش زدن خانه»، سایت خزائن.).
منابع
- قرآن کریم، ترجمه آیت‌الله مکارم شیرازی.
- «پیامبر اسلام و تهدید اصحاب به آتش زدن خانه»، سایت خزائن، تاریخ بازدید: ۱۹ مهر ۱۴۰۲ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، دمشق، بیروت، دارالقلم، الدار الشامیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- راوندی، قطب الدین، فقه القرآن، محقق و مصحح: حسینی، سید احمد، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی، محمد جواد، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.
- طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.