آیه ۳ سوره حمد
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره حمد |
| شماره آیه | ۳ |
| جزء | ۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | صفات خدا |
| درباره | رحمت خدا |
| آیات مرتبط | بسم الله الرحمن الرحیم |
آیه ۳ سوره حمد دو صفت رحمان و رحیم از صفات خداوند[۱] را ذکر کرده است. مترجمان فارسی قرآن، رحمان را به بخشنده، بخشاینده، بسیار بخشنده بر خلق دنیا، رحمتگر، دارای رحمت گسترده و دارای رحمت بی‌اندازه ترجمه کرده‌اند.[۲] چنان که رحیم را نیز به نیک‌بخشاینده بر بندگان در عقبی، مهربان، بخشایش‌گر و مهربان همیشگی ترجمه کرده‌اند.[۳]
رحمان و رحیم از مادهٔ «رحمت» گرفته شده است.[۴] به گفته علامه طباطبایی، رحمت به معنای تأثّر درونی و قلبیِ خاصی است که هنگام مشاهده شخص نیازمند به وجود می‌آید و فرد متأثِّر شده را به برطرف کردن نیاز او وامی‌دارد؛ اما رحمت در مورد خدای متعال به معنای عطا کردن و برآوردن حاجت و نیاز است و تأثر قلبی درباره خداوند صادق نیست.[۵]
برخی مفسران همچون علامه طباطبایی، رحمان را صفت مُبالغه به معنای فراوانی رحمت، و رحیم را صفت مُشَبِّهه به معنای ثبات و دوام رحمت شمرده‌اند. به همین جهت رحمان، رحمت عامی است که کافر و مؤمن را شامل می‌شود، ولی رحیم رحمت دائمی است که تنها اختصاص به افراد مؤمن و صالح دارد.[۶] برخی هر دو را صیغه مبالغه[۷] و مبالغه در رحمان را بیشتر دانسته‌اند.[۸] از نظر مرتضی مطهری، رحمت رحیمیه برخلاف رحمت رحمانیه، وابسته به صلاحیت و اعمال صالح شخص بوده و نتیجه اعمال صالح او است.[۹]
در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که خداوند نسبت به جمیع آفریده‌هایش رحمان و فقط نسبت به مؤمنین رحیم است: (...الرَّحْمَنُ بِجَمِيعِ خَلْقِهِ وَ الرَّحِيمُ بِالْمُؤْمِنِينَ خَاصَّةً).[۱۰] هم‌چنین رحمان را صفت خاص خدا دانسته‌اند که در غیر خدا به کار نمی‌رود؛ اما رحیم مشترک میان خدا و انسان شمرده شده است.[۱۱] از دیدگاه طبرسی، به همین جهت در بسم الله و آیه سوم حمد رحمان بر رحیم مقدم شده است.[۱۲]
به نظر آیت‌الله مکارم شیرازی، مفسر و صاحب تفسیر نمونه، آوردن دو صفت رحمان و رحیم پس از ربّ العالمین (آیه دوم سوره حمد) اشاره به این است که خداوند در عین قدرت و توانایی، نسبت به بندگانش با مهربانی و لطف رفتار می‌کند.[۱۳] و برخی آن دو صفت را سبب حمد و شکر خدا در آیه قبلی دانسته‌اند.[۱۴]
نقل شده که الرحمن الرحیم در این آیه تکرار الرحمن الرحیم در بسم الله نیست؛ زیرا ذکر رحمت در بسم الله با نظر به خالقیت خدا بوده که به جهت آن مستحق عبودیت و پرستش است؛ اما در آیه سوم نظر به بقای وجود در دنیا و اعاده آن در آخرت است که موجب استحقاق حمد و ستایش می‌شود.[۱۵]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۲۲و۲۳.
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین، تهران، ج۱، ص۲۶؛ نرم‌افزار جامع‌التفاسیر.
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین، تهران، ج۱، ص۲۶؛ نرم‌افزار جامع‌التفاسیر.
- ↑ نگاه کنید به: شیخ طوسی، التبیان، دار احیاءالتراث العربی، ج۱، ص۲۸؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۱؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۱۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۱۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۱۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۲۳.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، دار احیاءالتراث العربی، ج۱، ص۲۸؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۱.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۷، ص۱۷۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ نگاه کنید به: شیخ طوسی، التبیان، دار احیاءالتراث العربی، ج۱، ص۲۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۲۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۳۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۷؛ کاشانی، منهج الصادقین، تهران، ج۱، ص۴۰؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۷؛ کاشانی، منهج الصادقین، تهران، ج۱، ص۴۰.
منابع
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- کاشانی، ملافتح‌الله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ اول، بی‌تا.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.