سوره بُروج هشتاد و پنجمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن که در جزء سی‌ام جای گرفته است. این سوره را به این مناسبت بروج می‌نامند که با سوگند به آسمانی دارای برج‌ها شروع می‌شود. سوره بروج درباره سرگذشت اصحاب اُخدود و سرنوشت مؤمنان به خدا در روز قیامت سخن می‌گوید و به تکذیب‌کنندگان قرآن هشدار به عذاب می‌دهد و در آخر، قرآن را در لوح محفوظ می‌داند. لوحی که تمام اتفاقات عالم، همراه با جزئیات کامل در آن ثبت است و به هیچ وجه قابل تغییر و دگرگونی نیست. در روایات آمده است پیامبر(ص) به قرائت این سوره در نمازهای روزانه سفارش کرده است.
این سوره را به این مناسبت بروج می‌نامند که با سوگند به آسمان دارای برج‌ها شروع می‌شود: «وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ».[۱]مراد از «بروج» در اين آيات، ستارگان آسمان است كه همچون برجى بلند، از دور آشكار و درخشان و مایه زینت آسمانند.[۲]
سوره بروج ۲۲ آیه، ۱۰۹ کلمه و ۴۶۸ حرف دارد. این سوره از سوره‌های مُفَصَّلات (درای آیات کوتاه) و از جمله سوره‌هایی است که با سوگند آغاز می‌شوند.[۴]
محتوا
سوره بروج با سوگند به آسمان و روز قیامت و تأکید بر وقوع آن آغاز می‌شود و درباره سرگذشت اصحاب اخدود که مومنان را می‌آزردند و خود هلاک شدند سخن می‌گوید؛ سپس به سرنوشت مؤمنان، پاداش آنان در روز جزا و صفات و افعال خداوند، می‌پردازد و به داستان فرعون و ثمود و علم خدا و احاطه علمی او بر اعمال و حرکات و نیت انسان‌ها و عظمت قرآن اشاره می‌کند.[۵]
آیات چهارم تا هشتم سوره بروج درباره اصحاب اخدود سخن می‌گوید. «اخدود» به معناى گودال بزرگ یا خندق است.[۷] منظور از این واژه در این سوره، گودال‌هایی است که مملو از آتش بود تا مؤمنان را در آنها بیندازند و بسوزانند.[۸] درباره اینکه این ماجرا مربوط به چه زمان و چه قومى است، بین مفسران و مورخان اختلاف وجود دارد. معروف‌ترین نظر آن است که این داستان مربوط به «ذو نواس» یهودی آخرین پادشاه «حمیر» در سرزمین یمن است. این پادشاه یهودی، مسیحیان نجران را به آیین یهودیت فرا خواند؛ اما آنان نپذیرفتند و ذونواس دستور داد گودال‌هایی پر از آتش آماده کنند و مؤمنان مسیحی را زنده زنده در آن بیندازند. عده‌ای را نیز با شمشیر کشتند.[۹]قرآن درباره این مؤمنان می‌گوید هيچ ايرادى بر آنان (مؤمنان) نداشتند جز اينكه به خداوند عزيز و حميد ايمان آورده بودند.[۱۰]نویسنده تفسیر المیزان بر این باور است که اوصافى كه در اين آيه براى «اللَّه» ذکر شده نشانگر حقانيت مؤمنان و مظلوميت آنان، و بر باطل بودن جبارانی الست که چنین جنایتی را مرتکب شده‌اند و مى‌فهماند كه به زودى خداوند متعال به آنان جزاى خير، و به اينان عذاب دوزخ مى‌چشاند. زیرا خداوند عزیز و غالبى شكست ناپذير و در آنچه مى‌كند جميل است؛
پس او به تنهايى همه جلال‌ها( عزت و شکست ناپذیری مطلق) و جمال‌ها( زیبایی و شایستگی همه ستایش‌ها) را دارد، و در برابر چنين خدايى بايد خاضع شد، و نبايد متعرّض خشم او گرديد، و چون آسمانها و زمين از آنِ او است، پس او مالکِ مطلق است و امر و حكم، مخصوص او است، بنا بر اين او «ربّ العالمين» است، در نتيجه واجب است كه او معبودی باشد بی هیچ شریکی و از اين بيان نتيجه مى‌گيريم كه پس مؤمنين (از جمله اصحاب اخدود که بی گناه وفقط به جرم توحید و ایمانشان به خدا کشته شدند) بر حق و کفار ( از جمله کشندگان مؤمنان= اصحاب اخدود) در ضلالتند. [۱۱]
آیه پایانی سوره بروج، قرآن را در لوح محفوظ می‌داند. این لوح صفحه‌ای است که تمام اتفاقات عالم، همراه با جزئیات کامل در آن ثبت است و به هیچ وجه قابل تغییر و دگرگونی نیست.[۱۲]علامه طباطبایی در تفسیر این آیات می‌نویسد که تکذیب قرآن از سوی کفار و اصرارشان براین کار بدون هیچ گونه دلیلی است زیرا قرآن کتابی خواندنی و دارای معانی والا و در لوح محفوظ است؛ لوحی که از دستبرد باطل و شیاطین محفوظ است.[۱۳]
در فضیلت این سوره از پیامبر(ص) نقل شده هر کس سوره بروج را قرائت کند ده برابر روزهای جمعه و روزهای عرفه ای که درک کرده است به او پاداش داده می‌شود.[۱۴] همچنین آن حضرت به قرائت این سوره در نمازهای مختلف روزانه سفارش کرده است.[۱۵]
از امام صادق (ع) هم نقل شده است هر کس سوره بروج را در نمازهای واجب خود بخواند در محشر و موقف‌هایی که در پیش خواهد داشت، همراه با پیامبران و رسولان و صالحان خواهد بود؛ زیرا سوره بروج سوره پیامبران است.[۱۶]
در تفسیربرهان برای این سوره خواصی از جمله برطرف کننده ترس و سختی از انسان[۱۷] و راحتی خواب( در امان الهی بودن از آغاز تا پایان خواب شبانگاه) و آسوده جدا کردن کودک از شیر مادر ( با نوشتن و آویختن بر کودک از شیر گرفته شده) ذکر شده است.[۱۸]
﴿کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند برای آنان باغهایی است که از زیر [درختان] آن جویها روان است این است [همان] رستگاری بزرگ ١١﴾
﴿إِنَّ بَطْشَ رَبِّكَ لَشَدِيدٌ ١٢﴾
﴿آری عقاب پروردگارت سخت‌سنگین است ١٢﴾
﴿إِنَّهُ هُوَ يُبْدِئُ وَيُعِيدُ ١٣﴾
﴿هم اوست که [آفرینش را] آغاز می‌کند و بازمی‌گرداند ١٣﴾
﴿وَهُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ ١٤﴾
﴿و اوست آن آمرزنده دوستدار [مؤمنان] ١٤﴾
﴿ذُو الْعَرْشِ الْمَجِيدُ ١٥﴾
﴿صاحب ارجمند عرش ١٥﴾
﴿فَعَّالٌ لِمَا يُرِيدُ ١٦﴾
﴿هر چه را بخواهد انجام می‌دهد ١٦﴾
﴿هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْجُنُودِ ١٧﴾
﴿آیا حدیث [آن] سپاهیان ١٧﴾
﴿فِرْعَوْنَ وَثَمُودَ ١٨﴾
﴿فرعون و ثمود بر تو آمد ١٨﴾
﴿بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي تَكْذِيبٍ ١٩﴾
﴿[نه] بلکه آنان که کافر شده‌اند در تکذیب‌اند ١٩﴾
﴿وَاللَّهُ مِنْ وَرَائِهِمْ مُحِيطٌ ٢٠﴾
﴿با آنکه خدا از هر سو بر ایشان محیط است ٢٠﴾
﴿بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ ٢١﴾
﴿آری آن قرآنی ارجمند است ٢١﴾
﴿فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ ٢٢﴾
﴿که در لوحی محفوظ است ٢٢﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. سوگند به آسمان آکنده ز برج ١ و به روز موعود ٢ و به گواه و مورد گواهی ٣ مرگ بر آدم‌سوزان خندق ٤ همان آتش مایه‌دار [و انبوه] ٥ آنگاه که آنان بالای آن [خندق به تماشا] نشسته بودند ٦ و خود بر آنچه بر [سر] مؤمنان می‌آوردند گواه بودند ٧ و بر آنان عیبی نگرفته بودند جز اینکه به خدای ارجمند ستوده ایمان آورده بودند ٨ همان [خدایی] که فرمانروایی آسمانها و زمین از آن اوست و خدا[ست که] بر هر چیزی گواه است ٩ کسانی که مردان و زنان مؤمن را آزار کرده و بعد توبه نکرده‌اند ایشان راست عذاب جهنم و ایشان راست عذاب سوزان ١٠ کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند برای آنان باغهایی است که از زیر [درختان] آن جویها روان است این است [همان] رستگاری بزرگ ١١ آری عقاب پروردگارت سخت‌سنگین است ١٢ هم اوست که [آفرینش را] آغاز می‌کند و بازمی‌گرداند ١٣ و اوست آن آمرزنده دوستدار [مؤمنان] ١٤ صاحب ارجمند عرش ١٥ هر چه را بخواهد انجام می‌دهد ١٦ آیا حدیث [آن] سپاهیان ١٧ فرعون و ثمود بر تو آمد ١٨ [نه] بلکه آنان که کافر شده‌اند در تکذیب‌اند ١٩ با آنکه خدا از هر سو بر ایشان محیط است ٢٠ آری آن قرآنی ارجمند است ٢١ که در لوحی محفوظ است ٢٢﴾
