آیه ۲۰۰ سوره بقره
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | بقره |
| شماره آیه | ۲۰۰ |
| جزء | ۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
آیه ۲۰۰ سوره بقره بر اهمیت یاد خدا، دعا کردن و پرهیز از سنت‌های جاهلی پس از پایان مراسم حج تأکید دارد. در این آیه، دعا، اذکار، تکبیرات ایام منا و شکرگزاری نعمت‌های الهی به‌عنوان جلوه‌های یاد خدا معرفی شده‌اند. برخی مفسران بر این باورند که ذکر حقیقی تنها به گفتار محدود نمی‌شود، بلکه به حضور قلب مرتبط است و ذکر قلبی بیشتر از ذکر زبانی تأکید شده است. یاد خدا می‌تواند هم از نظر تعداد گسترده باشد و هم از نظر کیفیت عمیق و پرشور. همچنین گفته شده این آیه که در مدینه نازل شده، به کسانی اشاره دارد که هدفشان از حج تنها دستیابی به خواسته‌های مادی است، خواه حلال باشد یا حرام.
لزوم یاد خدا بیش از یاد نیاکان
آیه ۲۰۰ سوره بقره که در مدینه نازل شده،[۱] با نکوهش سنت جاهلی یاد نیاکان،[۲] مردم را به مبالغه در ذکر خدا دعوت می‌کند.[۳] حویزی در تفسیر نور الثقلین، به نقل از امام صادق(ع)[۴] ذکر را به تکبیرات مخصوص ایام منا[۵] تفسیر کرده است. مفسران، ذکر در آیه را به دعاهای مستحب در اوقات مختلفه،[۶] نعمت‌های خدا و شکر بر آن،[۷] نعمت ایمان و هدایت به مراسم حج[۸] و همه اذکار الهی[۹] تفسیر کرده‌اند.
یاد خدا هم می‌تواند از نظر تعداد زیاد باشد و هم می‌تواند از نظر کیفیت، بسیار عمیق و شدید،[۱۰] عاشقانه و خالصانه.[۱۱] به گفته علامه طباطبایی، در تفسیر المیزان، ذکر واقعی منحصر به لفظ نیست، بلکه در حقیقت به حضور قلب مرتبط است و لفظ حکایت از قلب می‌کند.[۱۲] کثرت یاد خدا به این دلیل است که انسان اگر لحظه‌ای از یاد خدا غافل شود، به همان اندازه در تیررس شیطان قرار می‌گیرد.[۱۳] سید محمدحسین فضل‌الله معتقد است، یادآوری داستان‌های پدران در حج، مردم را از هدف اصلی حج، یعنی ارتباط پایدار با خداوند، دور می‌کرد چراکه یاد خدا منحصر در مراسم حج نیست.[۱۴]
﴿فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ ٢٠٠﴾ [بقره:200]﴿و چون آداب ویژه حج خود را به جای آوردید همان گونه که پدران خود را به یاد می‌آورید یا با یادکردنی بیشتر خدا را به یاد آورید و از مردم کسی است که می‌گوید پروردگارا به ما در همین دنیا عطا کن و حال آنکه برای او در آخرت نصیبی نیست ٢٠٠﴾
نهی از دنیا طلبی پس از انجام اعمال حج
بر اساس گزارش مفسران، در دوران جاهلیت، مردم پس از انجام مناسک حج به دعا پرداخته و از خداوند درخواست‌هایی مانند باران، شتر، گوسفند، پیروزی بر دشمنان،[۱۵] و حتی کنیز و برده داشتند.[۱۶] با این حال، آنها پس از پایان حج هیچ‌گونه توبه یا طلب بخششی از خداوند نمی‌کردند.[۱۷] به گفته محمدجواد مغنیه مفسر شیعه برخی از مردم نه تنها هدفشان بلکه عبادتشان هم برای متاع دنیا بود.[۱۸] جوادی آملی نیز معتقد است که این فراز از آیه «رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا» چون به‌صورت کلی آمده و همانند آیه بعدی (۲۰۱ سوره بقره) مُقیّد به حَسَنه نشده، نشان دهنده این است دعای دنیاطلبان تنها در امور مادی حلال نیست، بلکه ترکیبی است از حرام و حلال.[۱۹]
شأن نزول
شیخ طبرسی از امام باقر(ع) نقل می‌کند، مردم پس از مراسم حج جمع می‌شدند و از آثار و مفاخر پدرانشان یاد می‌کردند و بدان افتخار می‌کردند، به همین دلیل خداوند با نزول این آیه ۲۰۰ سوره بقره به آنان دستور داد که به جای یاد کردن پدرانشان در این مکان، بیشتر به ذکر او بپردازند.[۲۰] ابن عباس نقل کرده است که در زمان حج، اعراب بیشتر به دعاهای دنیوی مثل درخواست افزایش روزی توجه می‌کردند و به مسائل آخرت اهمیت نمی‌دادند؛ به همین دلیل این آیه درباره آنها نازل شد.[۲۱]
پانویس
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۱۱۱.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۰، ص۱۶۱.
- ↑ شاه‌عبدالعظیمی، تفسیر اثنی‌عشری، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳۶۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۱۷.
- ↑ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۹۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۵۲۹.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۵۲۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۶۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۶۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۸۰.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۸۰.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۰، ص۱۶۴.
- ↑ فضل الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۱۱۰.
- ↑ طبری، جامع البيان، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۷۴.
- ↑ ثعلبی، الكشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۱۵.
- ↑ سمرقندى، تفسیر السمرقندی، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۰۶.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۰، ص۱۶۹.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۵۲۹.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۳۲.
منابع
- ثعلبی، احمد بن محمد، الكشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، تحقیق، ابی‌محمد ابن‌عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم(۱۰)، مصحح: سعید بندعلی، قم، نشر اسراء، چاپ سوم، ۱۳۸۹ش.
- حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تصحیح، هاشم رسولی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- سمرقندى، نصر بن محمد، تفسیر السمرقندی المسمى بحر العلوم، تحقیق: عمر عمروى، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- شاه‌عبدالعظیمی، حسین، تفسیر اثنی عشری، تهران، نشر میقات، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح: فضل‌الله یزدی طباطبایی، هاشم رسولی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- فضل‌الله، محمدحسین، من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، چاپ اول، ۱۴۱۹ق،
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح، علی‌اکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، قم، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.