آیه ۲ سوره حمد
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | حمد |
| شماره آیه | ۲ |
| جزء | ۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مکه |
| درباره | ستایش پروردگار |
آیه ۲ سوره حمد جمیع ستایش‌ها را مختصّ خدا می‌داند. در روایات خواندن این آیه هنگام رسیدن خیر و نعمتی به انسان، به‌عنوان نهایت شکر زبانی معرفی شده و چنین فردی را غرق در نور الهی دانسته‌اند.
تفاوت حمد و شکر چنین بیان شده که حمد لازم نیست در برابر نعمت باشد، ولی شکر حتماً در مقابل نعمت و نیکی است. برخی، علت اختصاص حمد به خدا را چنین می‌دانند که در مفهوم آن، پرستش هم نهفته است. همچنین گفته شده وقتی رَبّ (پرورش‌دهنده) بدون پسوند بکار رود آن‌را مختصّ خداوند می‌دانند.
معرفی و جایگاه
آیه دومِ سوره حمد جمیع ستایش‌ها[۱] و همه نیکی‌ها و زیبایی‌ها را مختص به خدا دانسته است.[۲] این آیه از آیات مکّی شمرده می‌شود،[۳] ولی برخی مفسّران معتقدند این آیه همراه با آیات دیگر این سوره یک‌بار در مکه و یک بار در مدینه نازل شده است.[۴]
﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ٢﴾ [فاتحه:2]﴿ستایش خدایی را که پروردگار جهانیان ٢﴾
در منابع روایی گفتن «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»، نهایت شکر زبانی معرفی شده[۵] و آن را سخن بهشتیان در هنگام برخورداری از پاداش الهی دانسته‌اند.[۶] از پیامبر اکرم(ص) نیز نقل شده است، کسی که هنگام رسیدن خیر و نعمتی به او، این آیه را بخواند، غرق در نور الهی می‌گردد.[۷] همچنین در تفسیر البرهان آمده که فردی به یکی از فرزندان امام حسین(ع) بنام جعفر این آیه را آموخت. هنگامی‌که جعفر این آیه را برای پدر خواند، حضرت معلّم را فرا خواند و هزار دینار و هزار دیبا به وی بخشید و دهانش را از مروارید پُر کرد.[۸]
حمد مختص خداست
حمد نوعی مدح است[۹] و آن‌را برای کار و صفت شایسته‌ای به‌کار می‌برند که از روی اختیار باشد؛[۱۰] مانند خلقت موجودات که فعل اختیاری خدا است.[۱۱] واژه حمد معنایی نزدیک به شُکر دارد.[۱۲] البته دربارهٔ تفاوت حمد و شکر چنین گفته‌اند که حمد لازم نیست در برابر نعمت باشد؛ ولی شکر حتماً در مقابل نعمت و نیکی است.[۱۳] برخی در مفهوم حمد سه عنصرِ ستایش، سپاس و پرستش را دخیل دانسته و علت اختصاص حمد به خدای متعال را چنین می‌دانند که در مفهوم آن، پرستش هم وجود دارد.[۱۴]
درباره واژه «رَب» (پرورش‌دهنده)[۱۵] در این آیه، گفته شده وقتی بدون پسوند بکار رود مختص خدای متعال است.[۱۶] همچنین درباره واژه «عالَمین» نیز گفته شده در عرف شامل همه موجودات است؛[۱۷] ولی علامه طباطبایی به قرینه عبارت «یوم الدین» در آیه ۴ همین سوره که به روز جزای انس و جن اشاره دارد، آن‌را مربوط به همه انسان‌ها می‌داند.[۱۸]
پانویس
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۱۵۳.
- ↑ «معنای حمد الهی»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۸۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۹۵.
- ↑ عیاشی، التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۲۲.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ راغب، المفردات، ۱۴۱۲ق، ص۲۵۶.
- ↑ بیضاوی، انوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۹.
- ↑ مجتهده امین، مخزن العرفان، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۳۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۹۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۹۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۶، ص۸۸.
- ↑ راغب، المفردات، ۱۴۱۲ق، ص۳۳۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۹۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۹۴.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۱.
منابع
- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، محقق: محمد عبد الرحمن المرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دار الشامیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
- عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، المطبعة العلمیة، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق و مصحح: سید طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجتهده امین، نصرت‌بیگم، مخزن العرفان در علوم قرآن، اصفهان، گلبهار، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق و مصحح: رسولی، سید هاشم، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.
- «معنای حمد الهی»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای، تاریخ بازدید: ۱ خرداد ۱۴۰۳ش.