آیه ۷ سوره حمد
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه ۷ سوره حمد |
| واقع در سوره | حمد |
| شماره آیه | ۷ |
| جزء | ۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | ندارد |
| مکان نزول | مکه و مدینه |
| موضوع | اعتقادی |
| درباره | درخواست هدایت از خدا |
| آیات مرتبط | آیه ۶۹ سوره نساء؛ آیه ۶ سوره فتح؛ آیه ۹۰ سوره آل عمران؛ آیه ۴۱-۵۶ سوره واقعه |
آیه ۷ سوره حمد راه مستقیم را راه کسانی معرّفی می‌کند که مورد نعمت الهی واقع شده‌اند که در مقابل راه غَضَب‌شدگان و گمراهان قرار دارد. این آیه را مصداق تولّی و تبرّی دانسته‌اند؛ چراکه انسان در این آیه، دوستی خود را به انبیاء و صدیقین و شهدا و صالحان و راه آنان، ابراز داشته و از مغضوبان و گمراهان تاریخ نیز برائت می‌جوید.
در تفاسیر مصداق کسانی که نعمت داده شده‌اند را انبیاء، صدّیقین، شهدا، صالحین، حضرت محمد(ص)، اهل‌بیت(ع)، شیعیان حضرت علی(ع) معرفی کرده‌اند. همچنین غضب‌شدگان را یهودیان و گمراهان را مسیحیان دانسته‌اند. گفته شده این مصادیق به معنای تطبیق ویژگی کلی بر آنها بوده و هر کسی که مطیع خداوند باشد، نعمت شامل حال او شده و هر کسی معصیت کند گمراه و مورد غضب خداوند واقع می‌شود.
توصیف صراط مستقیم
آیه هفتم سوره حمد آخرین آیه این سوره است که در آن صراط مستقیم را راه کسانی می‌داند که خداوند به آنها نعمت داده و در مقابل راه غضب‌شدگان و گمراهان قرار دارد.[۱] در این آیه، دعا و درخواست از خداوند بعد از شناخت خداوند و محبت و عشق و عبادت او که در آیات قبل ذکر شده مطرح می‌شود و با این کار ادب دعا کردن را به انسان می‌آموزد.[۲]
به گفته قرائتی، انسان در این آیه، عشق و علاقه و تولّای خود را به انبیاء و شهدا و صالحان و راه آنان، ابراز داشته و از مغضوبان و گمراهان تاریخ نیز برائت و دوری می‌جوید ازاین‌رو این مصداق تولّی و تبرّی است.[۳] زیرا انسان با گفتن «صراط الذین انعمت علیهم» تولی خود با اولیاء الهی را بیان می‌کند و با گفتن «غیر المغضوب علیهم»، از دشمنان خداوند تبری می‌جوید.[۴]
صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ
راه کسانی [چون پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان که به خاطر لیاقتشان] به آنان نعمتِ [ایمان، عمل شایسته و اخلاق حسنه] عطا کردی، هم آنان که نه مورد خشم تواند و نه گمراه‌اند.
آیه ۷ سوره حمد
مشمولان نعمت، غَضَب‌شدگان و گمراهان چه کسانی‌اند؟
به گفته محققان تفسیر نمونه، آیه هفتم سوره حمد به انسان دستور می‌دهد طریق و خط پیامبران و نیکوکاران و آنها که مشمول نعمت و الطاف او شده‌اند را بخواهد و هشدار می‌دهد که در برابر انسان همیشه دو خط انحرافی غضب‌شدگان و گمراهان قرار دارد.[۵] در تفاسیر منظور از کسانی که خداوند به آنها نعمت داده است را انبیاء، صدّیقین، شهدا ، صالحین،[۶] حضرت محمد(ص)، اهل بیت(ع)، شیعیان حضرت علی(ع)[۷] معرفی کرده‌اند. همچنین مقصود از غضب شدگان را یهود، و گمراهان را نصاری دانسته‌اند.[۸] قرائتی در تفسیر نور افرادی همانند فرعون و قارون و ابولهب و امّت‌هایی همچون قوم عاد، ثمود و بنی‌اسرائیل، را از مصادیق غضب‌شدگان در این آیه بیان می‌کند، و افرادی از قبیل ابلیس، فرعون، سامری، مشرکان، کفار، عصیان‌گران، دوست بد، رؤسا و نیاکان منحرف را نیز به عنوان مصادیق افراد گمراه معرّفی می‌کند،[۹]
به گفته مغنیه در تفسیر کاشف، با وجود معرفی مصداق برای این گروه‌ها در روایات معنای آیه کلی بوده و هر کسی که مطیع دستورات الهی باشد، نعمت و رحمت خداوند شامل حال او شده و هر کسی معصیت خداوند را بکند گمراه و مورد غضب خداوند واقع می‌شود.[۱۰] تفسیر نمونه «مغضوب علیهم» را مرحلهای سختتر و بدتر از «ضالین» می‌داند. از نگاه این تفسیر «ضالین» گمراهان عادی، و مغضوب علیهم، گمراهان لجوج و یا منافق هستد. به همین دلیل در بسیاری از موارد، غضب و لعن خداوند در مورد آنها ذکر شده است. محققان این تفسیر این تعریف از غضب‌شدگان و گمراهان را جامع تمام معانی‌ای می‌دانند که در تفاسیر برای این دو گروه معرفی شده است.[۱۱]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷.
- ↑ حسنی، «آموزش ادبِ ستایش در سوره حمد»، سایت خبرگزاری بین المللی قرآن.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۹.
- ↑ جوادی آملی، «تفسیر سوره حمد جلسه ۳۸»، سایت اسراء.
- ↑ مکارم شیرازی، برگزیده تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۵۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۵۰-۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۹.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۵.
- ↑ عیاشی، التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۲۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۵۰-۱۳۶۳ش، ج۱، ص۵۰؛ مغنیه، التفسیر الکاشف، دار النوار، ج۱، ص۳۵.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۸-۴۰.
- ↑ مغنیه، التفسیر الکاشف، دار النوار، ج۱، ص۳۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۵۴.
منابع
- قرآن کریم، ترجمه حسین انصاریان.
- جوادی آملی، عبدالله، «تفسیر سوره حمد جلسه ۳۸»، سایت اسراء، تاریخ درج مطلب: ۸ بهمن ۱۳۶۳، تاریخ بازدید: ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۳.
- حسنی، سعید، «آموزش ادبِ ستایش در سوره حمد»، سایت خبرگزاری بین المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: ۱ مرداد ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه: هاشم رسولی، به‌تحقیق: ابراهیم میرباقری و دیگران، تهران، فراهانی، ۱۳۵۰-۱۳۶۳ش.
- عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، به‌تحقیق: هاشم رسولی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دارکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، بیروت، دارالنوار، چاپ چهارم، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.