آیه ۷ سوره حمد راه مستقيم را راه كسانى معرّفى می‌كند كه مورد نعمت الهى واقع شده‌اند که در مقابل راه غضب‌شدگان و گمراهان قرار دارد. انسان در اين آیه، عشق و علاقه و تولّاى خود را به انبياء و صدیقین و شهدا و صالحان و راه آنان، ابراز داشته و از مغضوبان و گمراهان تاريخ نيز برائت و دورى می‌جويد و از این جهت اين آیه را مصداق تولّى و تبرّى دانسته‌اند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه ۷ سوره حمد |
| واقع در سوره | حمد |
| شماره آیه | ۷ |
| جزء | ۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | ندارد |
| مکان نزول | مکه و مدینه |
| موضوع | اعتقادی |
| درباره | درخواست هدایت از خدا |
| آیات مرتبط | آیه ۶۹ سوره نساء؛ آیه ۶ سوره فتح؛ آیه ۹۰ سوره آل عمران؛ آیه ۴۱-۵۶ سوره واقعه |
در تفاسیر مصداق کسانی که نعمت داده شده‌اند را انبياء، صدّيقين، شهدا، صالحين، حضرت محمد(ص)، اهل بیت(ع)، شیعیان حضرت علی(ع) معرفی کرده‌اند. همچنین غضب‌شدگان را یهودیان و گمراهان را مسیحیان دانسته‌اند. گفته شده این مصادیق به معنای تطبیق ویژگی کلی بر آنها بوده و هر کسی که مطیع خداوند باشد، نعمت شامل حال او شده و هر کسی معصیت کند گمراه و مورد غضب خداوند واقع می‌شود.
توصیف صراط مستقیم
آیه هفتم از سوره حمد آخرین آیه از این سوره است که در آن صراط مستقیم را راه کسانی می‌داند که خداوند به آنها نعمت داده و در مقابل راه غضب شدگان و گمراهان قرار دارد.[۱] در این آیه، دعا و درخواست از خداوند بعد از شناخت خداوند و محبت و عشق و عبادت او که در آیات قبل ذکر شده مطرح می‌شود و با این کار ادب دعا کردن را به ما می‌آموزد.[۲]
به گفته قرائتی، انسان در اين آیه، عشق و علاقه و تولّاى خود را به انبياء و شهدا و صالحان و راه آنان، ابراز داشته و از مغضوبان و گمراهان تاريخ نيز برائت و دورى می‌جويد و اين مصداق تولّى و تبرّى است.[۳] زیرا وقتی مي‌گوييم «صراط الذين انعمت عليهم» تولی خود را با اولياء الهی بيان می‌كنيم و وقتی می‌گوييم «غير المغضوب عليهم»، تبری خود را از دشمنان خداوند كه مورد غضب خداوند و گمراه هستند بيان می‌كنيم.[۴]
صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ
راه کسانی [چون پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان که به خاطر لیاقتشان] به آنان نعمتِ [ایمان، عمل شایسته و اخلاق حسنه] عطا کردی، هم آنان که نه مورد خشم تواند و نه گمراه‌اند.
آیه ۷ سوره حمد
مشمولان نعمت، غضب شدگان و گمراهان چه کسانی هستند؟
به گفته محققان تفسیر نمونه، آیه هفتم سوره حمد به ما دستور مى‌دهد طريق و خط پيامبران و نيكوكاران و آنها كه مشمول نعمت و الطاف او شده‌اند را بخواهيم و به ما هشدار مى‌دهد كه در برابر شما هميشه دو خط انحرافى غضب‌شدگان و گمراهان قرار دارد.[۵] در تفاسیر منظور از کسانی که خداوند به آنها نعمت داده است را انبياء، صدّيقين، شهدا ، صالحين،[۶] حضرت محمد(ص)، اهل بیت(ع)، شیعیان حضرت علی(ع)[۷] معرفی کرده‌اند. همچنین مقصود از غضب شدگان را یهود، و گمراهان را نصاری دانسته‌اند.[۸] قرائتی در تفسیر نور افرادی همانند فرعون و قارون و ابولهب و امّتهايى همچون قوم عاد، ثمود و بنی‌اسرائيل، را از مصادیق غضب‌شدگان در این آیه بیان می‌کند، و افرادی از قبیل ابليس، فرعون، سامرى، مشركان، كفار، عصيانگران، دوست بد، رؤسا و نياكان منحرف را نیز به عنوان مصادیق افراد گمراه معرّفى می‌کند،[۹]
به گفته مغنیه در تفسیر کاشف، با وجود معرفی مصداق برای این گروه‌ها در روایات معنای آیه کلی بوده و هر کسی که مطیع دستورات الهی باشد، نعمت و رحمت خداوند شامل حال او شده و هر کسی معصیت خداوند را بکند گمراه و مورد غضب خداوند واقع می‌شود.[۱۰] تفسیر نمونه «مغضوب عليهم» را مرحلهاى سختتر و بدتر از «ضالين» می‌داند. از نگاه این تفسیر «ضالين» گمراهان عادى، و مغضوب عليهم، گمراهان لجوج و يا منافق هستد. به همين دليل در بسيارى از موارد، غضب و لعن خداوند در مورد آنها ذكر شده است. محققان این تفسیر این تعریف از غضب‌شدگان و گمراهان را جامع تمام معانی‌ای که در تفاسیر برای این دو گروه معرفی شده است، می‌دانند.[۱۱]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷.
- ↑ حسنی، «آموزش ادبِ ستایش در سوره حمد»، سایت خبرگزاری بین المللی قرآن.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۹.
- ↑ جوادی آملی، «تفسیر سوره حمد جلسه ۳۸»، سایت اسراء.
- ↑ مکارم شیرازی، برگزیده تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۵۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۵۰-۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۹.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۵.
- ↑ عیاشی، التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۲۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۵۰-۱۳۶۳ش، ج۱، ص۵۰؛ مغنیه، کاشف، دار النوار، ج۱، ص۳۵.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۸-۴۰.
- ↑ مغنیه، کاشف، دار النوار، ج۱، ص۳۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۵۴.
منابع
- قرآن کریم، ترجمه حسین انصاریان.
- جوادی آملی، عبدالله، «تفسیر سوره حمد جلسه ۳۸»، سایت اسراء، تاریخ درج مطلب: ۸ بهمن ۱۳۶۳، تاریخ بازدید: ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۳.
- حسنی، سعید، «آموزش ادبِ ستایش در سوره حمد»، سایت خبرگزاری بین المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: ۱ مرداد ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه: هاشم رسولی، به‌تحقیق: ابراهیم میرباقری و دیگران، تهران، فراهانی، ۱۳۵۰-۱۳۶۳ش.
- عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، به‌تحقیق: هاشم رسولی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دارکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، بیروت، دارالنوار، چاپ چهارم، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.