آیه هفتم سوره از آیات مشهور قرآن است که به چگونگی بهدستآوردن نصرت الهی میپردازد. همچنین آیه چهارم این سوره که درباره ممنوعیت کشتن اسیران جنگی و ضرورت آزادی آنان بهصورت رایگان یا در ازای دریافت فدیه سخن میگوید، از آیات الاحکام محسوب میشود.
در فضیلت تلاوت این سوره روایت شده که موجب امانیافتن از فقر و سیرابشدن از چشمههای بهشتی میشود.
معرفی سوره
نامگذاری
ذکر نام محمد(ص) در آیه دوم را دلیل نامگذاری این سوره به نام محمد دانستهاند. نام دیگر این سوره قتال است؛ چراکه در بیشتر آیات آن به جهاد پرداخته است.[۱] این سوره را «الذین کفروا» نیز مینامند؛ چراکه با همین عبارت آغاز میشود.[۲]
محل و ترتیب نزول
سوره محمد جزو سورههای مدنی و در ترتیب نزول، نود و پنجمین سورهای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، چهل و هفتمین سوره است و در جزء ۲۶ قرآن جای دارد.[۳] البته به گفته جلالالدین سیوطی نسفی حنفی (درگذشت: ۵۳۷ق) این سوره را مکی میدانسته است.[۴]
تعداد آیات و دیگر ویژگیها
سوره محمد ۳۸ آیه، ۵۴۲ کلمه و ۲۴۲۴ حرف دارد و به لحاظ حجمی جزو سورههای مَثانی است و کمتر از یک حزب است.[۵]
محتوا
محور اصلی سوره محمد، پرداختن صفات نیک مؤمنان و خصلتهای زشت کافران و مقایسه نتایج دنیوی و اخروی هر گروه است.[۶] مسئله جهاد از دیگر موضوعات اصلی این سوره است.[۷] دلیل پرداختن به موضوع جنگ در بیشتر آیات این سوره را همزمانی نزول آن با جنگ احد دانستهاند.[۸] استفاده مکرر از دو واژه اضلال و احباط به معنای تباه شدن و سودبخش نبودن اعمال کافران را در این سوره به کفر و نِفرت کفار از قرآن مرتبط دانستهاند.[۹]
محتوای این سوره را میتوان در موارد ذیل خلاصه كرد:
ایمان و كفر و مقایسۀ حال مؤمنان و كافران در این جهان و جهان دیگر؛
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن تَنصُرُوا اللَّـهَ يَنصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ﴿۷﴾» (اى كسانى كه ايمان آوردهايد، اگر خدا را يارى كنيد ياريتان مىكند و گامهايتان را استوار مىدارد.)
آیه ۷ سوره محمد، مؤمنان را به یاری خداوند فرا میخواند و وعده میدهد که اگر آنها دین خدا را یاری کنند، خداوند نیز آنها را یاری کرده و گامهایشان را استوار میدارد.[۱۲]
از پیامبر(ص) روایت شده اگر کسی سوره محمد را بخواند، زمانی که از قبر برمیخیزد، به هر سویی که نگاه کند، پیامبر خدا را خواهد دید و خداوند او را از چشمههای بهشتی سیراب میکند.[۱۳] تردید نکردن در دین، گرفتار نشدن به فقر و در امان خداوند و پیامبر بودن، از جمله پاداشهای قرائت سوره محمد است که در روایتی از امام صادق(ع) به آن اشاره شده است.[۱۴]
آیات الاحکام
آیه ۴ سوره محمد را جزو آیات الاحکام دانستهاند که به حکم اسیران جنگی بعد از پایان جنگ میپردازد.[۱۵] در این آیه قتل اسیران جنگی را ممنوع اعلام کرده و رهبر مسلمانان را در آزادی آنها بدون دریافت عوض یا در قبال دریافت فدیه مخیر گذاشته است.[۱۶]
﴿و آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند و به آنچه بر محمد [ص] نازل آمده گرویدهاند [که] آن خود حق [و] از جانب پروردگارشان است [خدا نیز] بدیهایشان را زدود و حال [و روز]شان را بهبود بخشید ٢﴾
﴿این بدان سبب است که آنان که کفر ورزیدند از باطل پیروی کردند و کسانی که ایمان آوردند از همان حق که از جانب پروردگارشان است پیروی کردند این گونه خدا برای [بیداری] مردم مثالهایشان را میزند ٣﴾
﴿پس چون با کسانی که کفر ورزیدهاند برخورد کنید گردنها[یشان] را بزنید تا چون آنان را [در کشتار] از پای درآوردید پس [اسیران را] استوار در بند کشید سپس یا [بر آنان] منت نهید [و آزادشان کنید] یا فدیه [و عوض از ایشان بگیرید] تا در جنگ اسلحه بر زمین گذاشته شود این است [دستور خدا] و اگر خدا میخواست از ایشان انتقام میکشید ولی [فرمان پیکار داد] تا برخی از شما را به وسیله برخی [دیگر] بیازماید و کسانی که در راه خدا کشته شدهاند هرگز کارهایشان را ضایع نمیکند ٤﴾
﴿سَيَهْدِيهِمْ وَيُصْلِحُ بَالَهُمْ ٥﴾
﴿به زودی آنان را راه مینماید و حالشان را نیکو میگرداند ٥﴾
﴿وَيُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَهَا لَهُمْ ٦﴾
﴿و در بهشتی که برای آنان وصف کرده آنان را درمیآورد ٦﴾
﴿مگر در زمین نگشتهاند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنها بودند به کجا انجامیده ستخدا زیر و زبرشان کرد و کافران را نظایر [همین کیفرها در پیش] است ١٠﴾
﴿خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند در باغهایی که از زیر [درختان] آنها نهرها روان است درمیآورد و [حال آنکه] کسانی که کافر شدهاند [در ظاهر] بهره میبرند و همان گونه که چارپایان میخورند میخورند و[لی] جایگاه آنها آتش است ١٢﴾
﴿م ث ل بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده [چون باغی است که] در آن نهرهایی است از آبی که [رنگ و بو و طعمش] برنگشته و جویهایی از شیری که مزهاش دگرگون نشود و رودهایی از بادهای که برای نوشندگان لذتی است و جویبارهایی از انگبین ناب و در آنجا از هر گونه میوه برای آنان [فراهم] است و [از همه بالاتر] آمرزش پروردگار آنهاست [آیا چنین کسی در چنین باغی دلانگیز] مانند کسی است که جاودانه در آتش است و آبی جوشان به خوردشان داده میشود [تا] رودههایشان را از هم فرو پاشد ١٥﴾
﴿و از میان [منافقان] کسانیاند که [در ظاهر] به [سخنان] تو گوش میدهند ولی چون از نزد تو بیرون میروند به دانش یافتگان میگویند هماکنون چه گفت اینان همانانند که خدا بر دلهایشان مهر نهاده است و از هوسهای خود پیروی کردهاند ١٦﴾
﴿آیا [کافران] جز این انتظار میبرند که رستاخیز به ناگاه بر آنان فرا رسد و علامات آن اینک پدید آمده است پس اگر [رستاخیز] بر آنان دررسد دیگر کجا جای اندرزشان است ١٨﴾
﴿پس بدان که هیچ معبودی جز خدا نیست و برای گناه خویش آمرزش جوی و برای مردان و زنان با ایمان [طلب مغفرت کن] و خداست که فرجام و مآل [هر یک از] شما را میداند ١٩﴾
﴿و کسانی که ایمان آوردهاند میگویند چرا سورهای [درباره جهاد] نازل نمیشود اما چون سورهای صریح نازل شد و در آن نام کارزار آمد آنان که در دلهایشان مرضی هست مانند کسی که به حال بیهوشی مرگ افتاده به تو مینگرند ٢٠﴾
﴿چرا که آنان به کسانی که آنچه را خدا نازل کرده خوش نمیداشتند گفتند ما در کار [مخالفت] تا حدودی از شما اطاعتخواهیم کرد و خدا از همداستانی آنان آگاه است ٢٦﴾
﴿و اگر بخواهیم قطعاً آنان را به تو مینمایانیم در نتیجه ایشان را به سیمای [حقیقی]شان میشناسی و از آهنگ سخن به [حال] آنان پی خواهی برد و خداست که کارهای شما را میداند ٣٠﴾
﴿کسانی که کافر شدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند و پس از آنکه راه هدایت بر آنان آشکار شد با پیامبر [خدا] درافتادند هرگز به خدا گزندی نمیرسانند و به زودی [خدا] کردههایشان را تباه خواهد کرد ٣٢﴾
﴿شما همان [مردمی] هستید که برای انفاق در راه خدا فرا خوانده شدهاید پس برخی از شما بخل میورزند و هر کس بخل ورزد تنها به زیان خود بخل ورزیده و [گرنه] خدا بینیاز است و شما نیازمندید و اگر روی برتابید [خدا] جای شما را به مردمی غیر از شما خواهد داد که مانند شما نخواهند بود ٣٨﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. کسانی که کفر ورزیدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند [خدا] اعمال آنان را تباه خواهد کرد ١ و آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند و به آنچه بر محمد [ص] نازل آمده گرویدهاند [که] آن خود حق [و] از جانب پروردگارشان است [خدا نیز] بدیهایشان را زدود و حال [و روز]شان را بهبود بخشید ٢ این بدان سبب است که آنان که کفر ورزیدند از باطل پیروی کردند و کسانی که ایمان آوردند از همان حق که از جانب پروردگارشان است پیروی کردند این گونه خدا برای [بیداری] مردم مثالهایشان را میزند ٣ پس چون با کسانی که کفر ورزیدهاند برخورد کنید گردنها[یشان] را بزنید تا چون آنان را [در کشتار] از پای درآوردید پس [اسیران را] استوار در بند کشید سپس یا [بر آنان] منت نهید [و آزادشان کنید] یا فدیه [و عوض از ایشان بگیرید] تا در جنگ اسلحه بر زمین گذاشته شود این است [دستور خدا] و اگر خدا میخواست از ایشان انتقام میکشید ولی [فرمان پیکار داد] تا برخی از شما را به وسیله برخی [دیگر] بیازماید و کسانی که در راه خدا کشته شدهاند هرگز کارهایشان را ضایع نمیکند ٤ به زودی آنان را راه مینماید و حالشان را نیکو میگرداند ٥ و در بهشتی که برای آنان وصف کرده آنان را درمیآورد ٦ ای کسانی که ایمان آوردهاید اگر خدا را یاری کنید یاریتان میکند و گامهایتان را استوار میدارد ٧ و کسانی که کفر ورزیدند نگونساری بر آنان باد و [خدا] اعمالشان را برباد داد ٨ این بدان سبب است که آنان آنچه را خدا نازل کرده استخوش نداشتند و [خدا نیز] کارهایشان را باطل کرد ٩ مگر در زمین نگشتهاند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنها بودند به کجا انجامیده ستخدا زیر و زبرشان کرد و کافران را نظایر [همین کیفرها در پیش] است ١٠ چرا که خدا سرپرست کسانی است که ایمان آوردهاند ولی کافران را سرپرست [و یاری] نیست ١١ خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند در باغهایی که از زیر [درختان] آنها نهرها روان است درمیآورد و [حال آنکه] کسانی که کافر شدهاند [در ظاهر] بهره میبرند و همان گونه که چارپایان میخورند میخورند و[لی] جایگاه آنها آتش است ١٢ و بسا شهرها که نیرومندتر از آن شهری بود که تو را [از خود] بیرون راند که ما هلاکشان کردیم و برای آنها یار [و یاوری] نبود ١٣ آیا کسی که بر حجتی از جانب پروردگار خویش است چون کسی است که بدی کردارش برای او زیبا جلوه داده شده و هوسهای خود را پیروی کردهاند ١٤ م ث ل بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده [چون باغی است که] در آن نهرهایی است از آبی که [رنگ و بو و طعمش] برنگشته و جویهایی از شیری که مزهاش دگرگون نشود و رودهایی از بادهای که برای نوشندگان لذتی است و جویبارهایی از انگبین ناب و در آنجا از هر گونه میوه برای آنان [فراهم] است و [از همه بالاتر] آمرزش پروردگار آنهاست [آیا چنین کسی در چنین باغی دلانگیز] مانند کسی است که جاودانه در آتش است و آبی جوشان به خوردشان داده میشود [تا] رودههایشان را از هم فرو پاشد ١٥ و از میان [منافقان] کسانیاند که [در ظاهر] به [سخنان] تو گوش میدهند ولی چون از نزد تو بیرون میروند به دانش یافتگان میگویند هماکنون چه گفت اینان همانانند که خدا بر دلهایشان مهر نهاده است و از هوسهای خود پیروی کردهاند ١٦ و[لی] آنان که به هدایت گراییدند [خدا] آنان را هر چه بیشتر هدایت بخشید و [توفیق] پرهیزگاریشان داد ١٧ آیا [کافران] جز این انتظار میبرند که رستاخیز به ناگاه بر آنان فرا رسد و علامات آن اینک پدید آمده است پس اگر [رستاخیز] بر آنان دررسد دیگر کجا جای اندرزشان است ١٨ پس بدان که هیچ معبودی جز خدا نیست و برای گناه خویش آمرزش جوی و برای مردان و زنان با ایمان [طلب مغفرت کن] و خداست که فرجام و مآل [هر یک از] شما را میداند ١٩ و کسانی که ایمان آوردهاند میگویند چرا سورهای [درباره جهاد] نازل نمیشود اما چون سورهای صریح نازل شد و در آن نام کارزار آمد آنان که در دلهایشان مرضی هست مانند کسی که به حال بیهوشی مرگ افتاده به تو مینگرند ٢٠ [ولی] فرمانپذیری و سخنی شایسته برایشان بهتر است و چون کار به تصمیم کشد قطعاً خیر آنان در این است که با خدا راست[دل] باشند ٢١ پس [ای منافقان] آیا امید بستید که چون [از خدا] برگشتید [یا سرپرست مردم شدید] در [روی] زمین فساد کنید و خویشاوندیهای خود را از هم بگسلید ٢٢ اینان همان کسانند که خدا آنان را لعنت نموده و [گوش دل] ایشان را ناشنوا و چشمهایشان را نابینا کرده است ٢٣ آیا به آیات قرآن نمیاندیشند یا [مگر] بر دلهایشان قفلهایی نهاده شده است ٢٤ بیگمان کسانی که پس از آنکه [راه] هدایت بر آنان روشن شد [به حقیقت] پشت کردند شیطان آنان را فریفت و به آرزوهای دور و درازشان انداخت ٢٥ چرا که آنان به کسانی که آنچه را خدا نازل کرده خوش نمیداشتند گفتند ما در کار [مخالفت] تا حدودی از شما اطاعتخواهیم کرد و خدا از همداستانی آنان آگاه است ٢٦ پس چگونه [تاب میآورند] وقتی که فرشتگان [عذاب] جانشان را میستانند و بر چهره و پشت آنان تازیانه مینوازند ٢٧ زیرا آنان از آنچه خدا را به خشم آورده پیروی کردهاند و خرسندیش را خوش نداشتند پس اعمالشان را باطل گردانید ٢٨ آیا کسانی که در دلهایشان مرضی هست پنداشتند که خدا هرگز کینه آنان را آشکار نخواهد کرد ٢٩ و اگر بخواهیم قطعاً آنان را به تو مینمایانیم در نتیجه ایشان را به سیمای [حقیقی]شان میشناسی و از آهنگ سخن به [حال] آنان پی خواهی برد و خداست که کارهای شما را میداند ٣٠ و البته شما را میآزماییم تا مجاهدان و شکیبایان شما را باز شناسانیم و گزارشهای [مربوط به] شما را رسیدگی کنیم ٣١ کسانی که کافر شدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند و پس از آنکه راه هدایت بر آنان آشکار شد با پیامبر [خدا] درافتادند هرگز به خدا گزندی نمیرسانند و به زودی [خدا] کردههایشان را تباه خواهد کرد ٣٢ ای کسانی که ایمان آوردهاید خدا را اطاعت کنید و از پیامبر [او نیز] اطاعت نمایید و کردههای خود را تباه مکنید ٣٣ آنان که کفر ورزیدند و مانع راه خدا شدند سپس در حال کفر مردند هرگز خدا از آنان درنخواهد گذشت ٣٤ پس سستی نورزید و [کافران را] به آشتی مخوانید [که] شما برترید و خدا با شماست و از [ارزش] کارهایتان هرگز نخواهد کاست ٣٥ زندگی این دنیا لهو و لعبی بیش نیست و اگر ایمان بیاورید و پروا بدارید [خدا] پاداش شما را میدهد و اموالتان را [در عوض] نمیخواهد ٣٦ اگر [اموال] شما را بخواهد و به اصرار از شما طلب کند بخل میورزید و کینههای شما را برملا میکند ٣٧ شما همان [مردمی] هستید که برای انفاق در راه خدا فرا خوانده شدهاید پس برخی از شما بخل میورزند و هر کس بخل ورزد تنها به زیان خود بخل ورزیده و [گرنه] خدا بینیاز است و شما نیازمندید و اگر روی برتابید [خدا] جای شما را به مردمی غیر از شما خواهد داد که مانند شما نخواهند بود ٣٨﴾
