آیه حکمت

از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از آیه ۲۶۹ سوره بقره)
آیه ۲۶۹ سوره بقره
مشخصات آیه
نام آیهآیه حکمت
واقع در سورهسوره بقره
شماره آیه۲۶۹
جزء۳
اطلاعات محتوایی
مکان نزولمدینه
آیات مرتبطآیه ۳۹ سوره اسراء آیه ۱۲ سوره لقمان


آیه حکمت آیه ۲۶۹ سوره بقره درباره ارزشمندی حکمت است و حکمت را خیر فراوانی می‌داند که خداوند به کسانی می‌دهد که خود بخواهد.

با توجه به آیات قبل و بعد این آیه، برخی مفسران مقصود حکمت را درک جایگاه انفاق دانسته‌اند؛ دیگران نیز معانی و مصادیق متعددی برای حکمت در این آیه گفته‌اند؛ از جمله: آگاهی از حقایق قرآن، پرهیز از گناهان کبیره، اطاعت از خدا، علم لدنی، نبوت، معرفت به‌ خدا و شناختِ اسرار هستی و آگاهی از حقایق و رسیدن به حق. علامه طباطبایی حکمت را علم به حقایقی می‌داند که مشتمل بر سعادت بشر هستند، مانند معارف الهی درباره مبدأ و معاد؛ یا حقایق طبیعیِ مرتبط با سعادت انسان.

شناخت آیه

در آیه ۲۶۹ سوره بقره آمده که خداوند حکمت را به هر کس بخواهد و شایسته ببیند می‌دهد و به هر کس حکمت داده شود، خیری فراوان به او داده شده است.[۱] در انتهای آیه گفته شده جز اولوا الالباب (خردمندان) از این حقیقت پند نمی‌گیرند.[۲]

﴿يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ ۝٢٦٩ [بقره:269]﴿خدا) به هر کس که بخواهد حکمت می‌بخشد، و به هر کس حکمت داده شود، به یقین‏، خیری فراوان داده شده‌است‏؛ و جز خردمندان‏، کسی پند نمی‌گیرد ۝٢٦٩

خیر کثیر در این آیه به این معناست که حکمتی که خداوند عطا می‌کند سبب شناخت انسان نسبت به نیکی و بدی و تشخیص الهامات الهی از وسوسه‌های شیطانی می‌شود. این حکمت خیر کثیر به دنبال دارد[۳] و انسان را از آفت‌های علمی و عملی حفظ می‌کند.[۴]

منظور از جمله «مَنْ یَشاءُ» (هر کس را که بخواهد) در آیه این نیست که خداوند بدون هیچ علتی حکمت و دانش را به این و آن می‌دهد، بلکه اراده و مشیت خداوند در همه جا وجود دارد و حکمت را به هر کس که شایسته ببیند می‌دهد.[۵]

در آخر آیه گفته شده تنها صاحبان عقل و خرد این حقایق را حفظ می‌کنند و از آن بهره‌مند می‌شوند؛ اگر چه همه انسان‌ها صاحب عقل‌اند اما اولوا الالباب به همه آنها گفته نمی‌شود؛ بلکه منظور آنهایی هستند که عقل و خرد خود را به کار می‌گیرند.[۶]

معنا و مصداق حکمت

مفسران در اینکه مقصود از حکمت چیست نظرات مختلفی دارند.[۷] برخی گفته‌اند حکمت به معنی معرفت و آگاهی از حقایق و رسیدن به حق است،[۸] و برخی گفته‌اند به معنای معرفت و شناخت اسرار جهان هستی است.[۹] علامه طباطبایی حکمت را حقایق مشتمل بر سعادت بشر دانسته است اعم از معارف الهی یا حقایق عالم طبیعی.[۱۰] و نیز گفته شده حکمت معنایی گسترده دارد که تمام این امور، حتی نبوت را شامل می‌شود زیرا نوعی از علم و آگاهی است‏.[۱۱]

گروهی از نظریات نیز حکمت را آگاهی از حقایق،[۱۲] و علوم قرآنی[۱۳] دانسته‌اند، چنانکه برخی دیگر نیز آن به تفقه در دین،[۱۴] علم دین،[۱۵]و علم فقه،[۱۶] ترجمه کرده‌‌اند. برخی نیز حکمت را در امور عملی مثل اطاعت از خدا،[۱۷] و پرهیز از گناهان کبیره،[۱۸] معرفت به‌ خدا،[۱۹] به یاد خدا بودن در همه احوال،[۲۰] و ترس از خدا،[۲۱] و استواری در علم و عمل‏،‏[۲۲] جای داده‌اند و برخی دیگر آن را ناظر به علوم اعطایی دانسته‌اند: مثل رسیدن به حقیقت در عمل و گفتار،[۲۳] علم لدنی،[۲۴] نور الهی که وسوسه‌های شیطانی را از الهامات الهی جدا می‌سازد،[۲۵] و عقل.[۲۶]

نسبت انفاق و حکمت

برخی مفسران با توجه به آیات قبل و بعد این آیه مصداق حکمت را درک اهمیت انفاق در زندگی فرد و جامعه دانسته‌اند.[۲۷] گفته شده با توجه به آیه پیشین، که به هنگام انفاق، شیطان انسان را از فقر می‌ترساند ولی خدا وعده مغفرت و فضل الهی می‌دهد، در این آیه سخن توضیح می‌دهد که حکمت بین این دو کشش الهی و شیطانی فرق می‌گذارد و انسان را به وادی مغفرت و فضل می‌کشاند و از وسوسه‌های شیطان می‌رهاند.[۲۸] جوادی آملی در این موضوع گفته است تا حکمت که خیر فراوان است بهره کسی نشود توفیق انفاق پیدا نمی‌کند.[۲۹] گفته شده خداوند به بعضی از افراد بر اثر جهاد با نفس، نوعی علم و بینش می‌دهد که آثار و فوائد اطاعت الهی از جمله انفاق را درک کند و هم‌چنین وساوس شیطانی را تشخیص می‌دهد.[۳۰]

پانویس

  1. قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۲۷.
  2. جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۲، ص۴۲۷.
  3. قرائتی، تفسیر نور‏، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۲۷.
  4. جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۲، ص۴۲۷.
  5. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۱.
  6. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۲.
  7. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۶۵۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱، ج۲، ص۳۴۱.
  8. قرائتی، تفسیر نور‏، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۲۷.
  9. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۱.
  10. طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۳۹۵.
  11. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۱.
  12. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۱؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۷۳.
  13. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۶۵۹؛ میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷۳۱.
  14. قرشی بنابی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۵۱۱ و ۵۱۲؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۲۷.
  15. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۶۵۹.
  16. ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۷۳.
  17. قرائتی، تفسیر نور‏، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۲۷.
  18. قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۲۷.
  19. کاشانی، منهج الصادقین، تهران، ج۲، ص۱۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۶۵۹.
  20. ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۷۳.
  21. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۶۵۹؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۷۳.
  22. بیضاوی، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۶۰؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۹۸.
  23. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۶۵۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۱.
  24. ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۷۳.
  25. ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۷۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۱.
  26. ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۷۳.
  27. کاشفی‏، تفسیر حسینی (مواهب علیه)، کتابفروشی نور، ص۹۴؛ قرشی بنابی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۵۱۱ و ۵۱۲.
  28. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۰.
  29. جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۲، ص۴۲۸.
  30. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۰.

منابع

  • ابوالفتوح رازی، حسین بن علی‏، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی‏، ۱۴۰۸ق.
  • بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، بی‌نا، ۱۴۱۸ق.
  • جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، ۱۳۸۸ش.
  • طباطبایی، سید محمدحسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏، ۱۳۹۰ق.
  • طبرسی، فضل بن حسن‏، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
  • فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی‏، تفسیر الصافی، تهران، مکتبة الصدر، ۱۴۱۵ق.
  • قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن‏، ۱۳۸۸ش.
  • قرشی بنابی، علی‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعث، ۱۳۷۵ش.
  • کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله‏، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران، کتابفروشی اسلامیه‏، بی‌تا.
  • کاشفی، حسین بن علی‏، تفسیر حسینی (مواهب علیه)، سراوان، کتابفروشی نور، بی‌تا.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الإسلامیة، تهران، ۱۳۷۱ش.
  • میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، به اهتمام علی اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.