امام علی علیه‌السلام

مقاله قابل قبول
استناد ناقص
از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از امیرالمؤمنین (ع))
امام علی علیه السلام
اولین امام شیعیان
حرم امام علی(ع) در شهر نجف
نقشنخستین امام شیعیان • خلیفه چهارم اهل سنت
نامعلی بن ابی‌طالب
کنیهابوالحسنابوالسبطینابوالریحانتینابوتراب • ابوالائمه،...
زادروز۱۳ رجب، سال ۳۰ عام الفیل
زادگاهکعبهمکه
مدت امامت۲۹ سال (۱۱-۴۰ق)
شهادت۲۱ رمضان، ۴۰ق
مدفننجف، عراق
محل زندگیمکه • مدینهکوفه
لقب(ها)امیرالمؤمنینیعسوب الدینحیدر • مرتضی • فاروقصدیق اکبر
پدرابوطالب
مادرفاطمه بنت اسد
همسر(ان)حضرت فاطمهامامهخوله حنفیهام حبیبام البنینلیلااسماءام سعید
فرزند(ان)حسنحسینزینبام کلثوم محسنمحمد حنفیهعباسعمررقیهجعفرعثمانعبداللهمحمد اصغرعبیداللهیحییام الحسنرملهنفیسهام هانئ،...
طول عمر۶۳ سال
امامان شیعه
امام علیامام حسن مجتبیامام حسینامام سجادامام باقرامام صادقامام کاظمامام رضاامام جوادامام هادیامام حسن عسکریامام مهدی


علی بن ابی‌طالب(ع) مشهور به امام علی و امیرالمؤمنین (۱۳ رجب سال ۲۳ قبل از هجرت - ۲۱ رمضان سال ۴۰قامام اول همهٔ مذاهب شیعه، صحابی، راوی، کاتب وحی و چهارمین خلیفه از خلفای راشدین نزد اهل سنت است. وی همچنین پسرعمو و داماد پیامبر اکرم(ص)، همسر حضرت فاطمه(س)، پدر و جدِّ یازده امام شیعه است. پدر او ابوطالب و مادرش فاطمه بنت اسد بودند. به گفته عالمان شیعه و بسیاری از علمای اهل سنت، در کعبه زاده شد و نخستین مردی بود که به پیامبراسلام(ص) ایمان آورد. از نظر شیعه، علی(ع) به فرمان خدا و تصریح پیامبر(ص)، جانشین بلافصل رسول خدا(ص) است.

فضایل زیادی برای امام علی(ع) برشمرده‌اند؛ پیامبر(ص) در یوم الدار او را به عنوان وصی و جانشین خود برگزید. او هنگامی که قریش قصد کشتن پیامبر(ص) را داشتند، در بستر پیامبر اسلام(ص) خوابید تا پیامبر(ص) بتواند مخفیانه به مدینه هجرت کند. پیامبر(ص) عقد اخوت خود را با وی بست. بنابر منابع شیعه و برخی منابع اهل سنت، حدود ۳۰۰ آیه از قرآن کریم، درباره فضایل وی است مانند آیه مباهله، آیه تطهیر، آیه ولایت و برخی دیگر از آیات که بر عصمت وی دلالت دارد.

علی(ع) در همه غزوات پیامبر اسلام(ص) به جز جنگ تبوک شرکت داشت. در غزوه تبوک پیامبر(ص) علی(ع) را به جانشینی خود در مدینه گماشت. امام علی(ع) در غزوه بدر، تعداد زیادی از مشرکان را به هلاکت رساند، در غزوه احد از جان پیامبر(ص) محافظت کرد، در غزوه خندق با کشتن عمر بن عبدود جنگ را خاتمه داد و در غزوه خیبر، با کندن درِ بزرگ قلعه خیبر، جنگ را به سرانجام رساند.

پیامبر(ص) پس از انجام تنها حج خود، پس از نزول آیه تبلیغ، مردم را در منطقه غدیر خم جمع کرد؛ سپس خطبه غدیر را خواند و دست امام علی(ع) را بلند کرد و فرمود «هر که من مولای او هستم، علی نیز مولای اوست، خدایا دوست بدار آن‌که او را دوست دارد و دشمن او را دشمن بدار.» پس از آن، برخی صحابه مانند عمر بن خطاب به امام علی(ع) تبریک گفتند و او را با لقب امیرالمومنین خطاب کردند. بنابر نظر مفسران شیعه و برخی از اهل سنت، آیه اکمال در همین روز نازل شده است. به باور شیعیان، عبارت من کنت مولاه فعلیٌ مولاه که توسط پیامبر(ص) در روز غدیر گفته شد، به معنای تعیین جانشینی پیامبر(ص) است.

پس از درگذشت پیامبر(ص) گروهی در سقیفه، با ابوبکر به‌عنوان خلیفه بیعت کردند. رقابت‌های قبیلگی، کینه‌توزی و حسادت را علت مخالفت با دستور پیامبر(ص) برای جانشینی علی(ع) پس از پیامبر دانسته‌اند. به گزارش برخی منابع، علی(ع) مناظره‎‌ای صریح با ابوبکر داشته و طی آن ابوبکر را به دلیل تخلفش در واقعه سقیفه در نادیده گرفتن حق اهل بیت پیامبر(ص) محکوم کرد. طبق منابع شیعه و برخی منابع اهل سنت یاران خلیفه برای گرفتن بیعت به خانه علی(ع) حمله کردند که طی آن فاطمه(س) آسیب دید و فرزندش سقط شد. پس از مدت کوتاهی فاطمه(س) به شهادت رسید. علی(ع) به مناسبت‌های مختلف و در سخنان متعددی به ماجرای سقیفه اعتراض کرده و حق خود را در جانشینی پیامبر اسلام(ص) یادآوری کرده است که خطبه شقشقیه از معروف‌ترین آنها است.

امام علی(ع) در دوران ۲۵ ساله خلفای سه‌گانه تقریباً از امور سیاسی و حکومتی به دور بود و تنها به انجام خدمات علمی و اجتماعی مشغول بود؛ از جمله جمع‌آوری قرآنی که به مصحف امام علی(ع) مشهور شد و حفر قنات. همچنین خلفا با وی در خصوص مسائل مختلف حکومتی نظیر قضاوت مشورت می‌کردند.

امام علی(ع) پس از خلیفه سوم، به اصرار مسلمانان خلافت و حکومت را پذیرفت. او در دوران حکومتش اهمیت ویژه‌ای برای عدالت قائل بود و در برابر روش خلفا که بیت‌المال را بر اساس سوابق افراد تقسیم می‌کردند، ایستاد. وی دستور داد که عرب و عجم و هر مسلمانی از هر تیره و تبار که باشد، در سهم بیت‌المال یکسان‌اند و تمام زمین‌هایی که عثمان به افراد مختلف واگذار کرده بود، به بیت‌المال بازگرداند. در دوره کوتاه حکومت امام علی(ع) سه جنگ سنگین داخلی جمل، صفین و نهروان درگرفت.

امام علی(ع) سرانجام در محراب مسجد کوفه در حال نماز به دست یکی از خوارج به نام ابن ملجم مرادی به شهادت رسید و مخفیانه در نجف به خاک سپرده شد. حرم ایشان از مکان‌های مقدس در فرهنگ شیعه بوده و زیارت آن مورد توجه است.

سررشته بسیاری از علوم مسلمانان، از جمله نحو عربی، کلام، فقه و تفسیر به امام علی(ع) نسبت داده‌شده و فرقه‌های گوناگون تصوّف، سلسله سند خود را به او می‌رسانند. علی بن ابی طالب همواره از سوی شیعیان، جایگاه و منزلت ویژه‌ای داشته و پس از پیامبر(ص)، بهترین، باتقواترین و عالم‌ترینِ انسان‌ها و جانشین برحق حضرت محمد(ص) بوده است. بر این اساس گروهی از صحابه از زمان حیات پیامبر اسلام(ص)، پیرو و دوست‌دار علی(ع) یعنی شیعه دانسته‌ می‌شده‌اند. کتاب معروف نهج البلاغه منتخبی از سخنان و نامه‌ها و حکمت‌ها و مواعظ امام علی(ع) است. مکتوباتی نیز به ایشان نسبت داده شده که با املای رسول خدا(ص) و خط ایشان بوده است. آثار مکتوب بسیاری به زبان‌های مختلف درباره وی نوشته شده است.

جایگاه

علی بن ابی‌طالب همواره از سوی شیعیان، جایگاه و منزلت ویژه‌ای داشته و پس از پیامبر(ص)، بهترین، باتقواترین و عالم‌ترینِ انسان‌ها و جانشین برحق حضرت محمد(ص) بوده است. بر این اساس برخی از صحابه از همان زمان حیات پیامبر اسلام(ص)، پیروان علی(ع) و دوستداران وی یعنی شیعه دانسته‌ می‌شده‌اند.[۱] شیعیان کسانی هستند که امام علی(ع) را جانشین بلافصل پیامبر(ص) از سوی خدا می‌دانند؛[۲] در برابر اهل‌ سنت، جانشینی پیامبر را حاصل انتخاب مردم می‌دانند.[۳]

هاینس هالم (Heinz Halm)، اسلام‌شناس آلمانی، زاده۱۹۴۲م. گفته است: به باور شیعیان، به خلافت رسیدن امام علی(ع) در ۱۹ ذی‌الحجه سال ۳۵ هجری قمری، اجرای دیرهنگام قراری بود که طبق آن، پیامبر(ص) در چند موقعیت و به‌خصوص در غدیر خم، او را به عنوان جانشین خود و امام امت اسلامی برگزیده بود. به اعتقاد شیعه، عبارت مَن کُنتُ مَولاه فَعَلیٌ مَولاه ترجمه: هر کس من مولای او هستم علی مولای اوست که توسط پیامبر در روز غدیر گفته شد، تعیین جانشینی پیامبر(ص) است؛ چرا که حاضران در غدیرخم به علی بن ابی‌طالب(ع) تبریک گفتند و او را با لقب امیرالمومنین خطاب کردند.[۴] بر اساس این عقیده، علی(ع) تنها خلیفه برحق است و عنوان «امیرالمؤمنین» تنها شایسته اوست و حکومت کوتاه‌مدت وی تنها حکومت مشروعی است که امت اسلامی از زمان رحلت پیامبر(ص) تجربه کرده است.[۵]

دودمان، القاب، ویژگی‌های ظاهری

علی بن ابی‌طالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف بن قصی بن کلاب،[۶] مشهور به هاشمی و قرشی بوده و پدر او، ابوطالب، مردی سخاوتمند، عدالت‌مدار، مورد احترام قبایل عرب، عمو و حامی پیامبر(ص) و از شخصیت‌های بزرگ قریش گزارش شده است.[۷] مادر علی(ع)، فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف[۸] و برادران وی طالب، عقیل، جعفر، و خواهرانش هند یا ام هانی، جمانه، ریطه یا ام طالب و اسماء بوده‌اند.[۹] مورخان، ازدواج ابوطالب و فاطمه بنت اسد را نخستین ازدواج میان یک مرد و زن هاشمی دانسته‌اند[۱۰] و بنابراین، حضرت علی(ع) نخستین فردی است که هم از سوی پدر و هم از سوی مادر، هاشمی بوده است.[۱۱]

کنیه‌ها و القاب و صفات

کنیه‌های علی بن ابی‌طالب عبارتند از ابوالحسن،[۱۲] ابوالحسین، ابوالسبطین، ابوالریحانتین، ابوتراب و ابوالائمه.[۱۳]

همچنین در منابع القاب و صفات متعددی برای ایشان برشمرده شده است از جمله: امیرالمؤمنین، یعسوب الدین والمسلمین، حیدر، مرتضی، قسیم النار و الجنة، صاحب اللواء، صدّیق اکبر،فاروق، مبیر الشرک والمشرکین، قاتل الناکثین والقاسطین والمارقین، مولی المؤمنین، شبیه هارون، نفس الرسول، أخو الرسول، زوج البتول، سیف الله المسلول، امیر البررة، قاتل الفجرة، ذوالقرنین، هادی، سید العرب، کشّاف الکرب، داعی، شاهد، باب المدینة، والی، وصی، قاضی دَین رسول الله، منجز وعده، النبأ العظیم، الصراط المستقیم، الانزع البطین و شاه مردان.[۱۴]

به باور شیعیان، لقب امیرالمؤمنین، به معنای امیر، فرمانده و رهبر مسلمانان، اختصاص به حضرت علی(ع) دارد. براساس روایات، شیعیان معتقدند این لقب در زمان پیامبر اسلام برای علی بن ابی‌طالب به کار می‌رفته و منحصر به اوست و نه تنها استعمال این لقب را برای خلفای راشدین و غیر راشدین جایز نمی‌دانند، بلکه به کار بردن این لقب را حتی برای سایر امامان خود هم صحیح نمی‌دانند.[۱۵]

ویژگی‌های ظاهری

امام علی(ع) در منابع مختلف، مردی میانه‌بالا، با چشمانی سیاه و گشاده، ابروهایی کشیده و پیوسته و صورتی زیبا دانسته شده، چهره‌ای گندمگون و ریشی انبوه داشته و شانه‌هایش پهن بوده است.[۱۶] بنابر برخی منابع، پیامبر اکرم(ص) او را با لقب «بَطین» خوانده و بر همین اساس، عده‌ای او را چاق دانسته‌اند. با این حال، برخی محققان بر این باورند که مقصود پیامبر از «بطین»، «البطین من العلم» (فربه از دانش) بوده است.[۱۷]در روایتی پیامبر در باره امام علی(ع) فرموده:مَنْزُوعٌ مِنَ الشِّرْکِ بَطِینٌ مِنَ الْعِلْمِ.(از شرک جدا شده اى و پر از علم هستى) [۱۸]ستوده‌شدن امام علی(ع) با صفت «بطین» در برخی زیارتنامه‌ها نیز دلیلی بر این دانسته شده که مقصود پیامبر، صفت چاق نبوده است.[۱۹]

درباره قدرت بدنی علی بن ابی‌طالب، گفته شده که او با هیچ‌کسی مبارزه نکرد، مگر اینکه او را زمین زد.[۲۰] ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه تصریح کرده، توانایی جسمی علی بن ابی‌طالب، ضرب المثل بوده؛ او بود که درِ قلعه خیبر را کَند، در حالی که جمعی تلاش کردند آن را برگردانند ولی نتوانستند، او بود که بت هبل را -که بت بزرگی بود- از بالای کعبه به زمین انداخت و او بود که سنگ بزرگی را در روزهای خلافتش با دست خویش از جا کند و از زیر آن آب جوشید، در حالی که لشکریان همگی از این کار ناتوان بودند.[۲۱]امیرالمؤمنین(ع) در سخنانی پس از بیان این نکته که هدف از آفریده شدنش سرگرم شدن به خوراکی‌های رنگارنگ دنیا نیست و با اشاره به خوراک ساده‌اش در زمینه برخورداری‌اش از قدرت بدنی بالا، خودش را به درخت بیابانی‌ای تشبیه کرده که با این که از آب و غذای کم تری بهره‌مند است در عین حال محکم‌تر و استوارتر از درختان سرسبزی است که همیشه به آب دسترسی دارند. در فرازی از نامه ۴۵ نهج البلاغه می فرماید: گويا مى بينم گوينده‌اى از شما چنين می‌گويد: هرگاه اين (دو قرص نان) تنها خوراک فرزند ابوطالب باشد، بايد ضعف و ناتوانىِ جسمى او را از پيکار با هم آوردان و مبارزه با شجاعان باز داشته باشد. ولى آگاه باشيد! درخت بيابانى (که آب و غذاى کمترى به آن مى رسد) چوبش محکم تر است اما درختان سرسبز (که همواره در کنار آب قرار دارند) پوستشان نازک تر (و کم دوام تر) اند و گياهان و بوته هايى که جز با آب باران سيراب نمى شوند چوبشان قوى تر و آتششان شعله ورتر و پردوام تر است. (به علاوه اين جاى تعجب نيست که من در عين سادگىِ غذا، شجاع باشم، چرا که) من نسبت به پيامبر همچون نورى هستم که از نور ديگرى گرفته شده باشد و همچون ذراع نسبت به بازو. (و به حول و قوه الهى چنان شجاعم که) به خدا سوگند اگر همه عرب براى نبرد با من پشت به پشت يکديگر بدهند، من از ميدان مبارزه با آنها روى بر نمى گردانم (و در برابر آنها مى ايستم تا پيروز شوم يا شربت شهادت بنوشم).[۲۲] در سخن دیگر حضرت درباره علت غلبه بر دلیران صحنه کارزار می‌فرماید: من با هيچ‌كس روبرو نشدم جز اين‌كه مرا بر ضد خود كمك كرد. سید رضى در توضیح این سخن مى‌گويد: امام عليه السلام به اين اشاره مى‌كند كه هيبتش در دل‌ها جاى گرفته بود و مبارزان، مقهور هيبت او مى‌شدند (و از پاى درمى‌آمدند). [۲۳]

زندگی

گاه‌شمار زندگی امام علی
در مکه
۵۹۹م ولادت
۶۰۵م شروع حضور در خانه پیامبر(ص)
۶۱۰م نخستین پذیرنده دعوت پیامبر(ص) به اسلام
۶۱۳م حمایت از پیامبر در واقعه یوم‌الدار
۶۱۶م حضور در محاصره شعب ابی‌طالب
۶۱۹م درگذشت ابوطالب (پدر)
۶۲۲م لیلة المبیت: خفتن به جای پیامبر(ص)
در مدینه
۶۲۲م هجرت به مدینه
۲ق-۶۲۴م شرکت در غزوه بدر
۲ق-۶۲۴م ازدواج با فاطمه(س)
۳ق-۶۲۵م شرکت در غزوه احد
۴ق-۶۲۶م درگذشت فاطمه بنت اسد (مادر)
۵ق-۶۲۷م شرکت در غزوه احزاب و قتل عمرو بن عبدود
۶ق-۶۲۸م نگارش متن پیمان صلح حدیبیه به امر پیامبر(ص)
۷ق-۶۲۹م فاتح قلعه خیبر در غزوه خیبر
۸ق-۶۳۰م شرکت در فتح مکه و شکستن بتها به امر پیامبر(ص)
۹ق-۶۳۱م جانشین پیامبر(ص) در مدینه در غزوه تبوک
۹ق-۶۳۱م مأمور ابلاغ آیات برائت به مشرکان
۹ق-۶۳۱م حضور در واقعه مباهله
۱۰ق-۶۳۲م شرکت در حجة الوداع
۱۰ق-۶۳۲م واقعه غدیر خم
۱۱ق-۶۳۲م درگذشت پیامبر و تغسیل و تکفین وی به دست امام علی(ع)
دوران خلفای سه‌گانه
از ۱۱ تا ۳۵ق آغاز دوران سکوت ۲۵ ساله
۱۱ق-۶۳۲م ماجرای سقیفه بنی ساعده و آغاز خلافت ابوبکر
۱۱ق-۶۳۲م حمله به خانه علی(ع) برای گرفتن بیعت از او
۱۱ق-۶۳۲م درگذشت حضرت زهرا(س) (همسر)
۲۳ق-۶۴۴م شرکت در شورای شش نفره عمر جهت تعیین خلیفه
۳۵ق-۶۵۵م فرستان حسنین برای محافظت از عثمان
دوران حکومت امام علی(ع)
۳۵ق-۶۵۵م بیعت مردم و آغاز دوره حکومت (حدود ۵۷‌سالگی)
۳۶ق-۶۵۶م جنگ جمل
۳۷ق-۶۵۷م جنگ صفین
۳۸ق-۶۵۸م جنگ نهروان
۴۰ق-۶۶۱م شهادت (حدود ۶۲سالگی)

علی(ع) اولین مردی که به پیامبر ایمان آورد،[۲۴] امام اول شیعیان[۲۵] و خلیفه چهارم از خلفای راشدین از نظر اهل سنت است.

تولد تا هجرت

قطعه خوشنویسی از نام امام علی(ع)، اثر علی طوفانی.[۲۶]

علی بن ابی‌طالب(ع)، جمعه ۱۳ رجب سال ۳۰ عام الفیل (۲۳ سال قبل از هجرت) در مکه و داخل کعبه متولد شد.[۲۷] ولادت وی در کعبه را عالمان شیعه از جمله شیخ صدوق، سید رضی، شیخ مفید، قطب راوندی، ابن شهرآشوب و بسیاری از عالمان اهل سنت مانند حاکم نیشابوری، حافظ گنجی شافعی، ابن جوزی حنفی، ابن صباغ مالکی، حلبی و مسعودی، متواتر می‌دانند.[۲۸]

علی(ع) در شش سالگی (۱۷ سال قبل از هجرت)، وقتی مکه دچار قحطی شد، به خانه حضرت محمد(ص) برده شد؛ همانطور که جعفر، برادر علی، به خانه عباس بن عبدالمطلب برده شد. ابوطالب، پدر امام علی(ع)، در این هنگام از تأمین خانواده پرجمعیت خود ناتوان بود.[۲۹] امام علی(ع) در یکی از خطبه‌های خود، به رفتار مهربانانه پیامبر در این دوره اشاره کرده است.[۳۰]

پس از بعثت پیامبر (۱۳ سال پیش از هجرت)، علی(ع) نخستین مرد و خدیجه(س)، نخستین زنی بود که به پیامبر(ص) ایمان آوردند.[۳۱][۳۲] علی(ع) که در آن هنگام ده سال داشت به همراه پیامبر(ص) به صورت پنهانی و در کوه‌های اطراف مکه نماز می‌گزاردند.[۳۳][۳۴] پس از آنکه پیامبر(ص) دعوت به اسلام را در سال سوم بعثت علنی کرد، در واقعه دعوت از خویشاوندان نزدیک که به «انذار عشیره» یا «واقعه یوم الدار» معروف است، علی(ع) از وی حمایت کرد و پیامبر(ص) در پاسخ، او را برادر، وصی و جانشین خود خواند.[۳۵] در ابتدای سال هفتم بعثت، مسلمانان توسط مشرکان در شعب ابی‌طالب، محاصره شدند و از خرید و فروش و رفت و آمد منع شدند.[۳۶] در این دوران ابوطالب برای حفظ جان پیامبر(ص) بارها علی(ع) را در جای خواب او خواباند.[۳۷] مدتی پس از شکسته‌شدن محاصره، ۳ سال پیش از هجرت، علی(ع) در ۱۹ سالگی، پدرش ابوطالب را از دست داد.[۳۸] پس از درگذشت ابوطالب، شرایط مسلمانان دشوارتر شد و پیامبر(ص) به فکر هجرت به مدینه افتاد. در شب هجرت و با آگاهی از توطئه مشرکان برای کشتن پیامبر(ص)، علی(ع)، در ۲۳ سالگی، در خوابگاه وی خوابید که به لیلة المبیت مشهور است.[۳۹] حضرت علی(ع) چند روز بعد و پس از ادای دیون پیامبر(ص) به همراه گروهی که در میان‌شان حضرت فاطمه(س) و فاطمه بنت اسد (مادر امام علی) نیز بودند، به مدینه رفت.[۴۰]

پس از هجرت

وقتی پیامبر(ص) در مسیر هجرت به مدینه، به قبا رسید، حدود پانزده روز در آنجا منتظر ماند تا علی(ع) و همراهانش برسند.[۴۱] پس از ساختن مسجد النبی در مدینه، پیامبر در اولین خطبه خود، مهاجران و انصار را به برادریِ هم درآورد و علی(ع) را به برادری خویش برگزید.[۴۲] در سال دوم هجری، غزوه بدر میان مسلمانان و مشرکان درگرفت که طی آن، تعداد زیادی از لشکر دشمن از جمله چند نفر از سران قریش به دست علی(ع) کشته شدند.[۴۳] پس از غزوه بدر،[۴۴] حضرت علی(ع) در ۲۵ سالگی با فاطمه(س) ازدواج کرد؛[۴۵] با وجود اینکه حضرت فاطمه خواستگاران دیگری نیز داشت.[۴۶] پیامبر(ص) خود خطبه عقد آنها را خواند.[۴۷]

در سال سوم هجری، مشرکان برای جبران شکست بدر، جنگ اُحُد را علیه مسلمانان به راه انداختند.[۴۸] علی(ع) از کسانی بود که نبرد را رها نکرد و از جان پیامبر دفاع کرد[۴۹] و گفته شده در این نبرد ۱۶ زخم برداشت.[۵۰] کلینی و طبری گفته‌اند که جمله لا سَیفَ اِلّا ذوالفَقار، لا فَتی اِلّا عَلیّ را جبرئیل در این نبرد در مدح علی(ع) گفته است.[۵۱] در همین سال فرزند ارشد او، امام حسن مجتبی(ع) به دنیا آمد.[۵۲] در سال چهارم هجری، زمانی که امام علی(ع) ۲۷ ساله بود، مادرش، فاطمه بنت اسد، درگذشت.[۵۳] امام حسین(ع)، فرزند دوم علی(ع) و فاطمه(س) در همین سال به دنیا آمد.[۵۴]

پیامبر اکرم(ص): [پیش از سپردن پرچم در غزوه خیبر به امام علی(ع)] «لَأُعطیَنّ الرّایةَ غَداً رجُلاً یُحبُّه اللهُ و رسولُه، یَفتحُ اللهُ علی یَدَیه، لیسَ بفَرّارٍ»
«فردا پرچم را به مردی خواهم سپرد که خدا و پیامبرش او را دوست می‌دارند. با دو دست او خدا پیروزمان می‌کند؛ کسی که از جنگ‌گریزی وارسته است.»

مغازی واقدی[۵۵]

در سال پنجم هجری، غزوه خندق رخ داد[۵۶] و با رشادت علی(ع) در کشتن عمرو بن عبدود به پایان رسید.[۵۷] سومین فرزند علی(ع) و فاطمه(س)، حضرت زینب(س) در همین سال به دنیا آمد.[۵۸] در سال ششم هجری پیمان‌نامه صلح حدیبیه میان پیامبر(ص) و قریش منعقد شد که کاتب آن، حضرت علی(ع) بود.[۵۹] ام‌کلثوم دختر امام علی(ع)، چهارمین فرزند امام علی(ع) در این سال به دنیا آمد.[۶۰] در شعبان همین سال، پیامبر(ص)، علی(ع) را مأمور سریه فدک و سرکوب یهودیان قرار داد.[۶۱] در سال هفتم هجری قمری، نبرد خیبر روی داد.[۶۲] علی(ع) در این نبرد از پرچمداران سپاه بود[۶۳] و سپاه اسلام به رهبری او توانست خیبر را فتح کند.[۶۴] در سال هشتم هجری، علی(ع) در ۳۱ سالگی از پرچمداران سپاه پیامبر(ص) هنگام فتح مکه بود[۶۵] و در شکستن بت‌های کعبه، پیامبر(ص) را یاری کرد.[۶۶]

غزوه تبوک در سال نهم هجری درگرفت. پیامبر(ص) برای اولین بار علی(ع) را به جانشینی خود در مدینه و محافظت از خانواده خویش منصوب کرد و این نبرد، تنها غزوه‌ای است که حضرت علی(ع) در آن حضور نداشته است.[۶۷] پس از شایعاتی که منافقان پراکندند، علی(ع) خود را به سپاه رساند و پیامبر(ص) را از آنچه در مدینه گذشته بود، آگاه کرد. پیامبر(ص) در پاسخ گفتند آیا از این خرسند نیستی که جایگاه تو نزد من، چون هارون نزد موسی باشد؟[۶۸] این گفته به حدیث منزلت مشهور است.[۶۹] علی(ع) در همین سال از سوی پیامبر(ص) به ابلاغ آیات برائت در هنگام اجتماع مشرکان در مکه، مأمور شد[۷۰] و علی(ع) بعدازظهر عید قربان این آیات را ابلاغ کرد.[۷۱] در ۲۴ ذی‌الحجه سال نهم[۷۲] پیامبر(ص) به همراه علی(ع)، فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به مباهله با مسیحیان نجران برخاستند.[۷۳] در سال دهم هجری، پیامبر(ص)، علی(ع) را برای دعوت به اسلام به یمن فرستاد.[۷۴] در همین سال پیامبر به حج رفت.[۷۵] علی(ع) خود را از یمن به پیامبر(ص) رساند و در مکه به او ملحق شد.[۷۶] پیامبر(ص) به فرمان الهی پس از حج در منطقه غدیر خم، علی(ع) را جانشین و وصی خود قرار داد[۷۷] که به واقعه غدیر مشهور است. در این هنگام او ۳۳ سال داشت.

پس از رحلت پیامبر(ص)

«فَصَبْرَتُ وَ فِى العَيْنِ قَذًى، وَ فِى الْحَلْقِ شَجاً، أرى تُراثىِ نَهْباً»
«به صبر گراییدم؛ در حالی که دیده از خار غم خسته بود و آوا در گلو شکسته، می‌دیدم میراثم به غارت می‌رود.»

نهج‌البلاغه، خطبه سوم(خطبه شقشقیه) سخن امام علی(ع) در باره صبر و شکیبایی دوران ۲۵ ساله پیش از خلافت[۷۸]

پیامبر(ص) در صفر سال ۱۱ هجری درگذشت.[۷۹] علی(ع) پس از رحلت پیامبر(ص) و در ۳۳ سالگی به امامت رسید.[۸۰] علی(ع) مشغول کفن و دفن پیامبر بود که گروهی در سقیفه، ابوبکر را برای خلافت برگزیدند. پس از خلافت ابوبکر، امام علی(ع) ابتدا از بیعت خودداری کرد[۸۱] ولی سرانجام با او بیعت کرد.[۸۲] شیعیان معتقدند این بیعت از روی اجبار بوده[۸۳] و شیخ مفید معتقد است امام علی(ع) هرگز بیعت نکرده است.[۸۴][۸۵] به عقیده شیعه، یاران خلیفه برای گرفتن بیعت به خانه علی(ع) حمله کردند[۸۶] که طی آن فاطمه(س) آسیب دید و فرزندش سقط شد.[۸۷] در همین ایام، ابوبکر فدک را غصب کرد[۸۸] و علی(ع) به دادخواهی از فاطمه(س) برخاست.[۸۹] فاطمه(س) پس از واقعه حمله به خانه، در بستر بیماری افتاد و پس از مدت کوتاهی در سال یازدهم هجری به شهادت رسید.[۹۰]

ابوبکر در سال ۱۳ هجری درگذشت[۹۱] و طبق وصیت او عمر بن خطاب به خلافت رسید.[۹۲] عمر در ماه محرم سال ۱۴ هجری، برای نبرد با ساسانیان از مدینه خارج شد و در سرزمینی با نام صرار، اردو زد. او امام علی(ع) را به جای خود در مدینه قرار داد تا خود فرماندهی جنگ را به عهده بگیرد، اما پس از مشورت با برخی صحابه از جمله امام علی(ع)، از تصمیم خود منصرف شد و سعد بن ابی‌وقاص را به نبرد فرستاد.[۹۳] معادیخواه با استناد به نقلی از ابن اثیر گفته است علی(ع) در دوران خلیفه دوم، جز در سال‌های نخست آن، منصب قضاوت داشته است.[۹۴][۹۵] در سال شانزدهم (یا هفدهم) هجری[۹۶] به پیشنهاد علی(ع) و پذیرش عمر، هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه به عنوان مبدأ تاریخ اسلامی مشخص شد.[۹۷][۹۸] در سال ۱۷ هجری[۹۹] عمر برای فتح بیت‌المقدس راهی شام شد و امام علی(ع) را جانشین خود در مدینه قرار داد.[۱۰۰][۱۰۱] در همین سال[۱۰۲] عمر پس از اصرار و تهدید با ام کلثوم دختر امام علی(ع) و فاطمه(س) ازدواج کرد.[۱۰۳][۱۰۴] جانشینی علی(ع)، در سفر سال ۱۸ هجری عمر به شام نیز تکرار شده است.[۱۰۵] عمر پس از ترور و پیش از درگذشتش در سال ۲۳ هجری،[۱۰۶] شورایی شش‌نفره برای تعیین خلیفه بعد از خود تشکیل داد[۱۰۷] که علی(ع) عضو آن بود.[۱۰۸] عمر، عبدالرحمن بن عوف را به عنوان شخص تعیین‌کننده در شورا معرفی کرد. عبدالرحمن ابتدا از امام علی(ع) خواست به شرط عمل به کتاب خدا، سیره پیامبر و سیره ابوبکر و عمر عهده‌دار خلافت شود، اما امام علی(ع) شرط عمل به سیره شیخین را نپذیرفت و گفت «امید آن دارم که در محدوده دانش، توانایی و اجتهاد خود به کتاب خدا و سنت رسول خدا(ص) عمل کنم».[۱۰۹] عبدالرحمن پس از آن شروط مذکور را با عثمان بن عفان در میان گذاشت و پس از پاسخ مثبت او، وی را عهده‌دار خلافت کرد.[۱۱۰]

( سخن امام علی درباره شورای پیشنهادی عمر«فَيا لله وَ لِلشُّورى ، مَتَى اعْتَرَضَ الرَّيْبُ فِىَّ مَعَ الْأوَّلِ مِنْهُمْ حَتّى صِرْتُ اُقْرَنُ الى هذِهِ النَّظائِرِ»
«داوری در آن شورا را به خدا واگذارم. کجا در شایستگی من در مقایسه با نخستین‌شان جای تردید بود که اینک در ردیف کسانی از این دست قرار گیرم؟»

نهج‌البلاغه، خطبه سوم[۱۱۱]

معادیخواه با تکیه بر نقل ابن جوزی در المنتظم گفته است علی(ع) در سال ۲۴ هجری، همچنان منصب قضاوت را بر عهده داشته است.[۱۱۲] در سال ۲۵ هجری[۱۱۳] عثمان دستور به جمع‌آوری و تدوین قرآن داد.[۱۱۴] سیوطی از امام علی(ع) نقل کرده که تدوین و جمع‌آوری قرآن با مشورت وی انجام شده است.[۱۱۵][۱۱۶] در سال ۲۶ هجری عباس بن علی(ع) پنجمین پسر علی(ع) متولد شد.[۱۱۷] در سال ۳۵ هجری، مردم مدینه در اثر نارضایتی از عثمان، خانه‌اش را محاصره کردند.[۱۱۸] علی(ع) پیش از آن از مدینه خارج شده بود.[۱۱۹] معادیخواه این خروج را به ینبع و به خواست عثمان دانسته است.[۱۲۰] طبق منابع اهل سنت، امام علی(ع)، حسنین را برای محافظت از خلیفه گمارد،[۱۲۱] اما شورشیان سرانجام عثمان را به قتل رساندند.[۱۲۲] پس از قتل عثمان، مردم پیرامون علی(ع) را گرفتند تا خلیفهٔ آنان باشد.[۱۲۳]

دوران حکومت

علی(ع) در ذی‌الحجة سال ۳۵ هجری، در ۵۸ سالگی، پس از قتل عثمان به خلافت رسید.[۱۲۴][۱۲۵] جز گروهی از نزدیکان عثمان و برخی یاران پیامبر(ص) که «قاعدین» (وانشستگان) خوانده شده‌اند،[۱۲۶] تمام صحابه مدینه با علی(ع) بیعت کردند.[۱۲۷] امام علی(ع)، دو روز پس از آغاز خلافت، در اولین خطبه خود خواستار برگردانده‌شدن اموالِ به ناحق تصرف‌شدهٔ در دوره عثمان شد[۱۲۸] و بر تقسیم عادلانه بیت‌المال تأکید کرد.[۱۲۹] در سال ۳۶ قمری، طلحه بن عبیدالله و زبیر بن عوام بیعت‌شان با علی(ع) را شکستند و در مکه به عایشه که خون‌خواه عثمان شده بود پیوستند[۱۳۰] و بعد به سوی بصره حرکت کردند.[۱۳۱] بدین ترتیب جنگ جمل، نخستین جنگ امام علی(ع)[۱۳۲] و نخستین جنگ داخلی مسلمانان،[۱۳۳] میان علی(ع) و ناکثین (بیعت‌شکنان) در نزدیکی بصره درگرفت.[۱۳۴] طلحه[۱۳۵] و زبیر[۱۳۶] در جنگ کشته شدند و عایشه به مدینه فرستاده شد.[۱۳۷] امام علی(ع) ابتدا به بصره رفت و فرمان عفو عمومی صادر کرد[۱۳۸] و در رجب سال ۳۶ وارد کوفه شد و آن‌جا را محل خلافت خویش قرار داد.[۱۳۹] در همین سال امام علی(ع) معاویه را به بیعت فراخواند و پس از امتناع معاویه، دستور به عزل او از حکومت شام داد.[۱۴۰] در شوال سال ۳۶ هجری، علی(ع) به سوی شام لشکر کشید.[۱۴۱] جنگ صفین در منطقه‌ای به همین نام، در آخر سال ۳۶ و ابتدای سال ۳۷ق درگرفت.[۱۴۲] معادیخواه معتقد است بر خلاف تاریخ صفر سال ۳۷ هجری که از سوی طبری و ابن‌اثیر ذکر شده، اوج جنگ در سال ۳۸ بوده است.[۱۴۳][۱۴۴] هنگامی که سپاه امام علی(ع) در حال پیروز شدن بود،[۱۴۵] سپاهیان معاویه با ترفند عمرو بن عاص، قرآن‌ها را بر نیزه کردند تا میان‌شان حکم کند.[۱۴۶] امام از روی ناچاری و تحت فشار شورشیان سپاه خود حکمیت را پذیرفت و به اجبار آنها، ابوموسی اشعری را حَکَم قرار داد.[۱۴۷] اما به فاصله کوتاهی از پذیرش حکمیت، اعتراض‌های جدیدی به امام علی(ع) در میان شورشیان شکل گرفت.[۱۴۸] عده‌ای به استناد دو آیه قرآن (سوره مائده، آیه ۴۴ و سوره حجرات، آیه ۹) خواهان ادامه جنگ با معاویه شدند و پذیرش حکمیت را کفر دانسته و از آن توبه کردند.[۱۴۹] شگفت آن‌که جمعی از معترضان همان‌هایی بودند که ساعاتی قبل حکمیت را بر امام علی(ع) تحمیل کرده بودند.[۱۵۰] آنان از امام خواستند از این کفر توبه کند و شروطی که با معاویه نهاده است، نقض کند. اما علی بن ابی‌طالب(ع) نقض حکمیت را نپذیرفت[۱۵۱] و تصمیم خود را بر ادامهٔ جنگ با شام در صورتی که حکمین طبق رأی قرآن حکم نکنند اعلام کرد.[۱۵۲]

«بارخدایا تو خود نیک می‌دانی که اینان را با کتاب تو کاری نیست. تو می‌دانی این گروهِ با قرآن بیگانه را، در پس این نمایش چه انگیزه‌ای است. تو خود میان ما و اینان حکم کن که تویی آن خدای حکیم که حکم‌ات زلال حقیقت است.»

اعیان الشیعه[۱۵۳]

هنگام حکمیت، ابوموسی اشعری نتیجه حکمیت را برکناری هر دو فرمانروا، یعنی معاویه و علی(ع)، از خلافت اعلام کرد[۱۵۴][۱۵۵] و سپس عمرو عاص خلافت را به معاویه واگذار کرد.[۱۵۶] پس از حکمیت[۱۵۷][۱۵۸] گروهی از یاران امام با آن مخالفت کردند و آن را به منزله برگشت از دین و شک در ایمان شمردند.[۱۵۹] در این میان گروهی که هسته اولیه خوارج را تشکیل دادند پذیرش حکمیت را کفر دانسته و از سپاه امام جدا گشتند و به جای کوفه به حرورا رفتند.[۱۶۰]

اعتراضات خوارج تا شش ماه پس از صفین ادامه داشت و به همین جهت علی(ع)، عبدالله بن عباس و صعصعة بن صوحان را برای گفتگو نزد آنها فرستاد. آنان تسلیم خواسته این دو نفر برای بازگشتن به جماعت نشدند. پس از آن امام علی(ع) از آنها خواست تا دوازده نفر را معین کرده و خود نیز همین تعداد را جدا کرده و با آنها به گفتگو نشست.[۱۶۱] علی(ع) نامه‌ای نیز به سران خوارج نوشت و از آنها دعوت کرد که به سوی مردم بازگردند اما عبدالله بن وهب با یادآوری حوادث صفین، تأکید کرد که علی(ع) از دین خارج شده و باید توبه نماید. امام پس از این نیز بارها توسط افرادی همچون قیس بن سعد و ابو ایوب انصاری خوارج را به‌سمت خود فراخواند و به آنها امان داد،[۱۶۲] اما پس از آنکه از تسلیم خوارج ناامید شد، سپاه ۱۴ هزار نفری خود را در مقابل آنها قرار داد. علی(ع) تاکید کرد که سپاه وی آغازگر نبرد نباشند و سرانجام نهروانیان جنگ را شروع کردند.[۱۶۳] با آغاز جنگ، به سرعت تمامی خوارج کشته و یا زخمی شدند. زخمی‌ها به تعداد چهارصد نفر، به خانواده‌هایشان تحویل داده شدند، و در مقابل، از سپاه علی(ع) تعدادی کمتر از ده نفر کشته شدند. از اجتماع خوارج در نهروان، کمتر از ۱۰ نفر فرار کردند که یکی از آنان عبدالرحمن بن ملجم مرادی، قاتل امام علی(ع) بود.[۱۶۴] ابن ملجم مرادی، در سحرگاه ۱۹ رمضان سال ۴۰ق در مسجد کوفه، علی(ع) را با ضربه شمشیر خود زخمی ساخت، و دو روز بعد در ۲۱ رمضان، امام علی(ع) در ۶۳ سالگی به شهادت رسید و مخفیانه دفن شد.[۱۶۵]

همسران و فرزندان

ازدواج با فاطمه زهرا (س)

نخستین همسر امام علی(ع)، فاطمه زهرا(س)، دختر پیامبر(ص) بود.[۱۶۶] پیش از علی(ع) افرادی مانند ابوبکر و عمر بن خطاب و عبدالرحمن بن عوف، ازدواج با فاطمه را از پیامبر درخواست کرده بودند، اما پیامبر(ص)، خود را در این باره تابع دستور خداوند دانست و به آنان پاسخ منفی داد.[۱۶۷] برخی منابع، ازدواج علی(ع) و فاطمه(س) را اول ذی الحجه سال دوم هجری،[۱۶۸] برخی آن را در ماه شوال و گروهی ۲۱ ماه محرم دانسته‌اند.[۱۶۹] امام علی و فاطمه، پنج فرزند داشته‌اند؛ حسن، حسین، زینب و ام کلثوم[۱۷۰] و محسن که پیش از تولد سقط شد.[۱۷۱][۱۷۲]

سایر همسران

امام علی(ع) در زمان حیات فاطمه(س)، با زن دیگری ازدواج نکرد.[۱۷۳] ولی پس از شهادت فاطمه(س)، همسرانی اختیار کرد؛ از جمله امامه دختر ابوالعاص بن ربیع که مادرش زینب دختر پیامبر(ص)، بوده است.[۱۷۴] ام البنین، دختر حزام بن دارم کلابیه، همسر دیگر امام علی(ع) بوده که فرزندان او عبارتند از حضرت عباس، عثمان، جعفر و عبدالله. همه فرزندان ام البنین در کربلا به شهادت رسیدند. لیلی دختر مسعود بن خالد، اسماء بنت عمیس خثعمی مادر یحیی و عون، ام حبیب دختر ربیعه تغلبیه موسوم به صهباء، خوله، مادر محمد بن حنفیه، و همچنین ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی و محیاة دختر امرئ القیس بن عدی کلبی، از دیگر زنان امام علی(ع) بوده‌اند.[۱۷۵]

فرزندان

شیخ مفید در کتاب ارشاد، فرزندان امام علی(ع) را ۲۷ تا ۲۹ نفر دانسته است.[۱۷۶] نام فرزندان امام علی(ع) با توجه به مادران‌شان، در جدول آمده است؛

همسران و فرزندان
فاطمه(س) خوله ام‌حبیب ام‌البنین

لیلی دختر مسعود !! اسماء !! ام سعید !! از همسران دیگر

۱. حسن ۶. محمد حنفیه ۷. عمر ۹. عباس ۱۳. محمد اصغر ۱۵. یحیی ۱۶. ام الحسن ۱۸. محمد اوسط
۱۹. أم هانی
۲۰. خدیجه
۲. حسین ۸. رقیه[۱۷۷] ۱۰. جعفر ۱۴. عبیدالله ۱۷. رمله ۲۱.جمانه (أم جعفر)

۲۲. زینب صغری

۳. زینب کبری ۱۱. عثمان ۲۳. أمامه

۲۴. رقیه صغری

۴. زینب صغری ۱۲. عبدالله ۲۵. نفیسه

۲۶.ام‌سلمه

۵. محسن ۲۷. أم الکرام

۲۸. میمونه
۲۹. فاطمه[۱۷۸]


نقش‌آفرینی در غزوات

امام علی(ع) در غزوات و سریه‌های صدر اسلام، نقش مؤثری داشت و در همه غزوات جز غزوه تبوک همراه پیامبر(ص) جنگید.[۱۷۹] امام علی(ع) در بسیاری از غزوات پرچم‌دار اصلی سپاه اسلام بود.[۱۸۰] او همچنین در جنگ‌هایی که عموم مسلمانان در آن فرار کردند، در کنار پیامبر باقی ماند و به جنگ ادامه داد.[۱۸۱]

جنگ بدر

جنگ بدر، نخستین جنگ با فرماندهی پیامبر(ص)، میان مسلمانان و مشرکان قریش بود که در جمعه هفدهم رمضان سال ۲ق در کنار چاه‌های بدر روی داد.[۱۸۲] در این جنگ برخی بزرگان قریش همچون ابوجهل[۱۸۳] و عتبه بن ربیعه[۱۸۴] کشته شدند.

علی(ع) در نبرد تن به تن ابتدای جنگ، ولید بن عتبة بن ربیعه را از پای درآورد.[۱۸۵] در این جنگ نوفل ‌بن خویلد که پیامبر اسلام نفرینش کرده بود به دست امام علی(ع) کشته شد.[۱۸۶] همچنین حدود بیست نفر دیگر از مشرکان از جمله حنظله بن ابوسفیان و عاص بن سعید توسط امام علی(ع) کشته شدند.[۱۸۷] بعدها امام علی(ع) در نامه‌ای به معاویه نوشت: هنوز شمشیری که به‌وسیله آن جد تو (عتبه پدر هند جگرخوار) و دایی تو (ولید فرزند عتبه) و برادر تو (حنظله بن ابی‌سفیان) را کشتم، در نزد من است.[۱۸۸]

جنگ احد

در جنگ احد، پس از غلبه مشرکان در جنگ، بسیاری از مسلمانان از میدان جنگ فرار کرده و پیامبر را تنها گذاشتند. امام علی(ع) از معدود افرادی بود که فرار نکرد و به دفاع از پیامبر پرداخت.[۱۸۹] خود علی(ع) این واقعه را چنین نقل کرده که مهاجر و انصار به سوی خانه‌های خود فرار کردند، ولی من با وجود هفتاد زخم که بر بدن داشتم، از رسول‌الله دفاع کردم.‏[۱۹۰]

بنابر نقل منابع شیعه[۱۹۱] و اهل‌سنت[۱۹۲] به پاس فداکاری‌های امام علی(ع)، جبرئیل نازل شد و ایثار علی(ع) را نزد پیامبر(ص) ستود و گفت: این نهایت فداکاری است که او از خود نشان می‌دهد. رسول خدا(ص) جبرئیل را تصدیق کرد و گفت: «من از علی هستم و او از من است». سپس صدایی در آسمان پیچید که: «لاسیف الا ذوالفقار، و لا فتی الا علی؛ شمشیری چون ذوالفقار و جوانمردی همچون علی نیست».

جنگ خندق (احزاب)

در جنگ خندق، پیامبر(ص) درباره روش دفاع از مدینه با اصحاب خود مشورت کرد، سلمان فارسی پیشنهاد کرد که برای فاصله انداختن میان مسلمانان و مهاجمان، خندقی در اطراف مدینه حفر شود.[۱۹۳] دو سپاه چند روز در دو سوی خندق روبروی هم بودند و گاهی به هم سنگ و تیر می‌انداختند تا آنکه عمرو بن عبدود، از لشکر مشرکان، با چند نفر دیگر، از تنگ‌ترین جای خندق خود را به طرف دیگر آن رساندند. پس از چند بار مبارزه‌طلبی عمرو بن عبدود و سکوت مسلمانان، علی(ع) از پیامبر(ص) اجازه مبارزه خواست و پیامبر(ص) پذیرفت. علی(ع) بعد از درگیری با عمرو او را به زمین انداخت و کشت.[۱۹۴] رسول خدا(ص) پس از نبرد با عمرو فرمود: ضَربَةُ عَلیّ یومَ الخندقِ أفضلُ مِن عبادةِ الثقلَین (ترجمه: [ارزش] ضربتی که علی در روز خندق بر دشمن فرود آورد از عبادت جن و انس برتر است.) [۱۹۵]

مردی ز کننده در خیبر پرس
اسرارِ کرم ز خواجه قنبر پرس
گر طالب فیض حق به صدقی حافظ
سرچشمه آن ز ساقی کوثر پرس

دیوان حافظ شیرازی، ص۷۴۳

جنگ خیبر

جنگ خیبر در اوایل سال ۷ق رخ داد. پیامبر(ص) برای مقابله با توطئه‌چینی یهودیان دستور حمله به دژهای آنها را صادر کرد.[۱۹۶] بعد از آنکه افرادی همچون ابوبکر و عمر نتوانستند دژهای یهودیان را فتح کنند، پیامبر(ص) فرمود: «فردا پرچم را به دست کسی خواهم داد که خدا و پیامبر را دوست دارد و خدا و پیامبر نیز او را دوست دارند». صبحگاهان علی(ع) را خواست و پرچم را به او داد.[۱۹۷] بنابر نقل شیخ مفید، علی(ع) به میدان رفت و درِ یکی از دژها را از جا کند و تا پایان جنگ، از آن به جای سپر استفاده کرد.[۱۹۸]

فتح مکه

رسول خدا(ص) در اوائل رمضان سال ۸ هجری، به قصد فتح مکه از مدینه خارج شد. پیامبر(ص) پرچمی را که ابتدا در دست سعد بن عباده بود، به‌خاطر اظهار سخنانی دال بر انتقام‌جویی، به دست علی(ع) داد.[۱۹۹] پس از فتح مکه، پیامبر(ص) بت‌های داخل کعبه را شکست و سپس به علی(ع) دستور داد بر دوش وی رود و بت خزاعه را از بالای کعبه به پایین اندازد.[۲۰۰]

جنگ حنین

جنگ حنین در سال ۸ هجری به وقوع پیوست و پرچمی از مهاجران به دست امام علی(ع) بود.[۲۰۱] در این جنگ، پس از حمله ناگهانی مشرکان، مسلمانان گریختند و تنها علی(ع) و چند نفر دیگر ثابت‌قدم ماندند و از پیامبر دفاع کردند.[۲۰۲]

جنگ تبوک

تنها جنگی که علی(ع) در کنار پیامبر(ص) حضور نداشت، غزوه تبوک بود. علی(ع) به دستور پیامبر(ص) در مدینه مانده بود تا در غیاب وی از توطئه‌های منافقان جلوگیری نماید. پس از ماندن علی(ع) در مدینه، منافقان اقدام به شایعه‌سازی کردند و علی(ع) برای دفع فتنه و شایعه آنها، فوراً سلاح برداشت و بیرون شهر به خدمت پیامبر(ص) رسید و جریان را به او اطلاع داد. در اینجا بود که رسول خدا(ص) عباراتی را گفت که به حدیث منزلت مشهور شده است: «برادرم علی، به مدینه بازگرد، زیرا برای اداره امور آنجا، جز من و تو شخص دیگری شایستگی ندارد. پس تو نماینده و جانشین من در میان اهل بیت من و خانه و قوم من هستی.‌ ای علی! آیا خشنود نمی‌شوی که نسبت به من، همانند هارون نسبت به موسی باشی؟ جز اینکه بعد از من پیامبری نخواهد بود».[۲۰۳]

سرایا
  1. سریه «علی بن ابی‌طالب(ع)» به «فدک» برای مقابله با «بنی سعد»- شعبان سال ششم.[۲۰۴]
  2. سریه «علی بن أبی طالب» برای خراب کردن بتخانه «فلس» در قبیله «بنی طیّ»- ربیع الآخر سال نهم.[۲۰۵]
  3. سریه «علی بن أبی طالب» به یمن - رمضان سال دهم.[۲۰۶]

ماموریت به سوی یمن

امام علی(ع) در سال دهم هجری توسط پیامبر اسلام به یمن فرستاده شد.[۲۰۷] از علی(ع) نقل شده که پیامبر او را برای دعوت مردم به اسلام، تعلیم احکام و تبیین حلال و حرام به یمن فرستاد و به او توصیه کرد که آغاز کننده جنگ نباشد و تا حد ممکن از جنگ پرهیز کند.[۲۰۸] در این سفر، برخی قبائل بزرگ و مهم یمنی از جمله قبیله هَمْدان به‌دست امام علی(ع) با دین اسلام آشنا شده و مسلمان شدند. [۲۰۹] قبایل دیگر یمنی نیز از هَمْدان، تبعیت کرده و مسلمان شدند.[۲۱۰]

قضاوت میان برخی قبایل یمنی[۲۱۱] و همچنین دریافت زکات[۲۱۲] از دیگر فعالیت‌های امام علی(ع) در یمن ذکر کرده‌اند. محققان گرایش همگانی برخی شاخه‌های قبایل یمنی مانند قبیله مَذحِج و هَمْدان به علی(ع) و هواداری از اهل‌بیت(ع) را از آثار این سفر دانسته‌اند.[۲۱۳]

جانشینی پیامبر در غدیر خم

تابلوی غدیر اثر محمود فرشچیان

در سال دهم هجری پیامبر اسلام برای اولین بار پس از هجرت تصمیم به انجام حج تمتع گرفت.[۲۱۴] این تصمیم به اطلاع مسلمانان رسید و بسیاری همراه پیامبر عازم حج شدند.[۲۱۴] نامه‌ای نیز برای امام علی(ع) که برای جهاد[۲۱۵] به یمن رفته بود، نوشت و او را به حج فراخواند.‏[۲۱۶]

پس از اتمام حج، در منطقه غدیر خم که مردم از یکدیگر جدا شده و هر یک به شهر خود می‌رفتند، خداوند به پیامبر دستور داد توقف نموده و آنچه به او دستور داده شده است، ابلاغ کند.‏[۲۱۷]

پیامبر پس از آنکه نماز ظهر را به جماعت اقامه کرد، خطبه‌ای خواند و خطاب به مسلمانان فرمود: «أَلَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنِّی أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ؟؛ آیا نمی‌دانید من به مؤمنان از خودشان أولی هستم؟». مردم گفتند: آری، می‌دانیم. سپس پیامبر دست امام علی(ع) را بلند کرده و فرمودند: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ، فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ، وَعَادِ مَنْ عَادَاهُ؛ هر که من مولای او هستم، علی نیز مولای اوست، خدایا دوست بدار آن‌که او را دوست دارد و دشمن او را دشمن بدار».[۲۱۸] بر اساس برخی منابع، پیامبر در پاسخ به برخی از اصحاب خود که پرسیدند این دستور خدا و پیامبرش است؟، فرمود بله، این دستور خداوند و رسول او است.[۲۱۹] پس از این خطبه، برخی صحابه همچون عمر بن خطاب به امام علی(ع) تبریک گفتند.[۲۲۰]

بنابر نظر مفسران شیعه و برخی از اهل سنت، آیه اکمال در همین روز نازل شده است که می‌فرماید: «امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.»[۲۲۱]

امام علی پس از رحلت پیامبر اسلام در موقعیت‌هایی به واقعه غدیر و گفتار پیامبر در آن اشاره می‌کرد تا بر حقانیت خود تأکید کند.[۲۲۲] شیعیان با توجه به قرائنی که در خطبه غدیر وجود دارد، و همچنین گفتارها و اشعار مسلمانان که پس از آن در منابع ذکر شده، معتقدند که پیامبر(ص) در جریان واقعه غدیر، امام علی را به فرمان الهی امام علی(ع) به جانشینی خود منصوب کرد.[۲۲۳]

انتخاب خلیفه در سقیفه

بعد از رحلت پیامبر اسلام(ص)، در حالی که علی(ع) بنابر وصیت پیامبر[۲۲۴] و با کمک بنی هاشم مشغول تجهیز و تدفین بود، انصار به دلایلی مانند ترس از اینکه قریش بخواهد انتقام کشته‌شدگان در غزوات را از آنها بگیرد و نیز به این دلیل که می‌دانستند قریش زیر بار سفارش پیامبر(ص) در مورد جانشینی امام علی(ع) نخواهند رفت، جلسه‌ای در سقیفه بنی ساعده تشکیل دادند تا جانشین پیامبر را از میان انصار برگزینند.[۲۲۵] ابوبکر و عمر وقتی از این اجتماع آگاهی یافتند به همراه ابو عبیده جراح، عبدالرحمن بن عوف و عثمان بن عفان به محل اجتماع رفتند و پس از مشاجراتی که میان آنها واقع شد، در نهایت بدون توجه به واقعه غدیر، ابوبکر را به عنوان خلیفه معرفی کردند.[۲۲۶]

پیشینه مخالفت‌ها با امام علی(ع)

دوران زندگی امام علی(ع)، شرایطی پرتلاطم، بسیار حساس و تأثیرگذار در سراسر تاریخ اسلام است؛ خصوصاً پس از به خلافت رسیدن وی که اختلافات زیادی در میان مسلمانان روی داد. عبدالرحیم قنوات در دانشنامه امام علی(ع) بر این باور است که منشأ بسیاری از اختلافات در زمانه پیامبر(ص) و علی(ع)، رقابت‌های خاندانی و قبیلگی در قریش و بین فرزندان عبدمناف بوده است.[۲۲۷] وی با اشاره به اختلافات میان فرزندان و نوادگان عبدمناف برای دستیابی به مناصب مکه،[۲۲۸] از تضعیف موقعیت بنی‌هاشم در برابر بنی‌امیه، پس از عبدالمطلب سخن گفته[۲۲۹] و تصریح کرده است که پس از آغاز فشارهای بنی‌امیه (معاویه) بر امام علی(ع) از آغاز خلافت، رقابت خانوادگی میان خاندان عبدالمطلب و خاندان حرب (پدربزرگ معاویه) به اوج خود رسید و بنی‌امیه در این مسیر تا جایی پیش رفتند که ایمان ابوطالب پدر علی(ع) را زیر سؤال بردند. این فشارها تا صد سال بعد و آغاز حکومت عباسیان ادامه داشت.[۲۳۰] به گفته قنوات، در دوران عباسیان نیز این فشارها با انگیزه دیگری ادامه یافت؛ چرا که نسب عباسیان به عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر می‌رسید و از آنجا که او از ابتدا مسلمان نبود و حتی در جنگ بدر به دست پیامبر(ص) به اسارت درآمد، عباسیان در برابر فضایل و افتخارات علویان، احساس حقارت می‌کردند.[۲۳۱]

وقایع غزوه بدر، از رخدادهای مهمی دانسته شده که ریشه برخی منازعات کلامی و سیاسی در زمانه علی‌ بن ابی‌طالب(ع) بوده است.[۲۳۲] امام علی(ع) در جنگ بدر بیشترین سهم را در کشتن مشرکان داشته است؛ چرا که واقدی، کشته‌شدگان توسط امام علی را ۲۲ تن، ابن ابی‌الحدید، ۳۵ تن (نصف کشته‌شده‌ها) و شیخ مفید، ۳۶ تن ذکر کرده‌اند.[۲۳۳] حسن طارمی در دانشنامه جهان اسلام معتقد است ۱۳ تن از کشته‌شدگان به دست امام علی(ع)، از بزرگان قریش بوده‌اند؛ از جمله ابوجهل. این شکست و کشته‌شدن افراد سرشناس، برای مشرکان قریش شکست سنگینی بوده و به اعتبار و هیبت آنها لطمه زده است.[۲۳۴] بنابر شواهد تاریخی، قریشیان از روز بدر، کینه امام علی(ع) را به دل گرفتند و حتی پس از مسلمان شدن، با سرودن اشعاری، مردم قریش را به مبارزه با علی و شکستن بیعت خود تشویق می‌کرده‌اند[۲۳۵] و هیچ‌کس از یاران پیامبر(ص) را مانند حضرت علی(ع) دشمن به‌شمار نیاورده‌اند.[۲۳۶] رشک و حسادت برخی از هم‌رزمان امام(ع) به او نیز پس از بدر و همسو شدن این حسادت با کینه دشمنان، بعدها در جانشینی پیامبر(ص) و سرنوشت مسلمانان تأثیرگذار دانسته شده است.[۲۳۷]

سید حسن فاطمی در دانشنامه امام علی(ع)، علاقه حضرت محمد(ص) به علی(ع) را نیز یکی از علل کینه و حسادت قریش به او دانسته است.[۲۳۸] به گفته فاطمی، رویدادهای سقیفه و متعاقب آن، انتخاب ابوبکر به جانشینی پیامبر(ص)، پیش از رحلت وی در جریان بوده و گروهی برای کنار زدن علی(ع) برنامه‌ریزی کرده بوده‌اند.[۲۳۹] به عقیده او، ضربه خوردن منافقان و حسودان از شمشیر امام علی(ع) از یک‌سو و ضربه‌ای که مهاجران قریش از انصار مدینه خورده بودند از سوی دیگر، انصار را به تعجیل در انتخاب جانشین پیامبر(ص) از میان خود واداشت و ابوبکر و دیگر قریشیان مدینه از این فرصت بهره‌برداری کردند؛[۲۴۰] در حالی که امیرمؤمنان(ع) در حال کفن و دفن پیامبر(ص) بود.[۲۴۱]

پیامبر(ص):

«همانا جانشینم و وارثم، که قرضم را ادا می‌کند و وعده‌هایم را به انجام می‌رساند، علی بن ابی‌طالب است.»

ابن حنبل، فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع)، ص۲۲۵.

موضع امام علی(ع)

در روز سقیفه، علی(ع) با ابوبکر بیعت نکرد و پس از آن در خصوص اصل بیعت و همینطور در مورد زمان بیعت، میان مورخان اختلاف نظر وجود دارد.[۲۴۲] به گزارش برخی منابع، علی(ع) مناظره‌‎ای ملایم اما مفصّل و صریح با ابوبکر داشته و طی آن ابوبکر را به دلیل تخلفش در واقعه سقیفه در نادیده گرفتن حق اهل بیت پیامبر(ع) محکوم نمود. ابوبکر با پذیرش استدلال‌های امیر المومنین منقلب شده و تا مرز بیعت با علی(ع) به عنوان جانشین پیامبر نیز پیش می‌رود، اما در نهایت با مشورت برخی یارانش از این کار منصرف می‌گردد.[۲۴۳] علی(ع) به مناسبت‌های مختلف و در سخنان متعددی به قضیه سقیفه اعتراض کرده و حق خود را در جانشینی پیامبر اسلام یادآوری نموده است. خطبه شقشقیه از معروف‌ترین خطبه‌هایی است که وی در آن به این واقعه اشاره کرده است.[۲۴۴] به گزارش برخی منابع دیگر، علی(ع) پس از واقعه سقیفه و در زمان حیات حضرت زهرا(س) شب‌ها دختر پیامبر را سوار مرکبی‌ نموده‌ و به خانه‌ها‌ و محافل‌ انصار می‌برد و یاری می‌خواست و پاسخ می‌شنید: «ای دختر پیغمبر! ما با ابوبکر‌ بیعت‌ کرده‌ایم، اگر علی جلوتر آمده بود، از او عدول نمی‌کردیم». علی(ع) نیز جواب می‎داد: «آیا‌ پیغمبر‌ را دفن نکرده، درباره خلافت نزاع می‌کردم؟».[۲۴۵]

دفاع امام علی(ع) از حق خود در جانشینی رسول خدا(ص) منحصر به این موارد نبود. یکی از مهم‌ترین وقایعی که امام علی(ع) در آن بر حق جانشینی خود تأکید کرده، واقعه‌ای است که به مُناشده (به معنای سوگند دادن به خداوند) معروف است. در جریان مناشده ، امام علی(ع) صحابه پیامبر(ص) را به خدا قسم می‌دهد که در مورد آنچه از پیامبر(ص) در مورد امام علی(ع) شنیده‌اند شهادت دهند. آن‌چنان که علامه امینی نقل کرده، منابع متعددی از شیعیان و اهل سنت بر وقوع مناشده در رحبه در سال ۳۵ق یعنی ابتدای خلافت امام علی(ع) تصریح کرده‌اند که در آنها امام علی(ع) از صحابه رسول خدا(ص) می‌خواهد در مورد آنچه از پیامبر(ص) در روز غدیر در مورد جانشینی امام علی(ع) شنیده‌اند شهادت دهند.[۲۴۶] منابع شیعی به وقوع مناشده دیگری در شورای ۶ نفره تعیین خلافت عمر نیز اشاره کرده‌اند. در اخبار این مناشده، امام علی(ع) فهرست بلندی از وقایعی را بیان می‌کند که عمدتا در آنها پیامبر(ص) به حق جانشینی او تصریح کرده و اعضای شورا را به خدا قسم می‌دهد که آیا اینها را از پیامبر شنیده‌اند یا خیر؟ که با تأیید آنها مواجه می‌شود.[۲۴۷]

دوران خلفای سه‌گانه

در دوران ۲۵ ساله خلفای سه‌گانه، امام علی(ع) تقریباً از امور سیاسی و حکومتی به دور بود و تنها به انجام خدمات علمی و اجتماعی مشغول بود؛ از جمله جمع‌آوری قرآنی که به مصحف امام علی(ع) مشهور شد، مشاوره به خلفا در امور گوناگون، انفاق به فقیران، خریدن حدود هزار برده و آزاد کردن آنان، کشاورزی و درختکاری، حفر قنات، ساختن مساجد از جمله مسجد فتح در مدینه، مسجدی در کنار قبر حمزه، مسجدی در میقات، و همچنین وقف اماکن و املاکی که درآمد سالانه آن تا ۴۰ هزار دینار برآورد شده است.[۲۴۸]

در ادامه به برخی از امور مهم این دوره اشاره می‌شود؛

ابوبکر

با آغاز خلافت ابوبکر، رخدادهایی برای اهل بیت اتفاق افتاد؛ از جمله هجوم به خانه علی(ع) و گرفتن بیعت برای ابوبکر،[۲۴۹] تصرف و غصب فدک[۲۵۰] و شهادت حضرت فاطمه(س).

بیعت اجباری

خودداری امام علی(ع) از بیعت و اقدام عده‌ای از صحابه که با خلافت ابوبکر به مخالفت پرداختند، برای ابوبکر و عمر خطری جدی به‌شمار می‌آمد. بنابراین ابوبکر و عمر تصمیم گرفتند به این خطر پایان دهند و علی بن ابی‌طالب(ع) را به بیعت با ابوبکر مجبور کنند.[۲۵۱] بعد از اینکه چندین بار ابوبکر، قنفذ را به خانه امام علی(ع) فرستاد تا از او بیعت بگیرد و علی(ع) نپذیرفت، عمر به ابوبکر گفت: خود برخیز تا نزد وی برویم. بدین ترتیب، ابو بکر، عمر، عثمان، خالد بن ولید، مغیرة بن شعبه، ابوعبیده جراح و قنفذ به خانه علی(ع) رفتند. وقتی این گروه به دَرِ خانه رسیدند، پس از اهانت به حضرت فاطمه(س) و کوبیدن در خانه بر او، در حالی که او میان در و دیوار مانده بود، و تازیانه زدن به او،[۲۵۲] به طرف امام علی(ع) حمله‌ور شدند و او را کشان‌کشان به‌سمت سقیفه بردند. وقتی امام علی(ع) را به مسجد بردند، از او خواستند تا با ابوبکر بیعت کند. امام(ع) پاسخ داد: «من به خلافت، سزاوارتر از شما هستم و با شما بیعت نخواهم کرد. سزاوارتر است شما با من بیعت کنید؛ چرا که شما با استناد به خویشاوندی پیامبر(ص)، خلافت را از انصار گرفتید و اکنون آن را از ما غصب می‌کنید».[۲۵۳]

درباره زمان این بیعت میان مورخان اختلاف نظر وجود دارد. عده‌ای بيعت علی(ع) را بعد از وفات حضرت فاطمه(س) و برخی دیگر، آن را چهل روز بعد و گروهی دیگر، شش ماه بعد دانسته‌اند.[۲۵۴] اما شیخ مفید معتقد است که علی بن ابی‌طالب(ع) هرگز با ابوبكر بيعت نكرد.[۲۵۵]

عملکرد امام در زمان خلافت ابوبکر

در زمان خلافت ابوبکر که در حدود دو سال طول کشید، علی(ع) علی‌رغم تمام محظورات، دستگاه خلافت را تا آنجا که رهنمودهایش را می‌پذیرفتند، راهنمایی می‌کرد. بنا بر اعتقاد علمای اهل سنّت، ابوبکر در کارهای مهم با علی(ع) مشورت می‌کرد،[۲۵۶] به صلاح‌دید او عمل می‌کرد و برای اینکه از مشورت او بهره‌مند باشد، به او اجازه نمی‌داد با سایر مسلمانان از مدینه خارج شود.[۲۵۷] امام علی(ع) هر چند از پذیرفتن هر نوع منصبی احتراز می‌کرد، اما با وجود این، در مواردی که طرف مشورت قرار می‌گرفت و مصلحت اسلام و مسلمانان اقتضا می‌کرد، از همکاری با خلیفه ابا نداشت. یعقوبی در این‌باره می‌نویسد: «از جمله کسانی که در زمان ابوبکر، فقه از او اخذ شد، علی بن ابی‌طالب بود».[۲۵۸] در زمینه جنگ‌ها و فتوحات در دوره ابوبکر، امام علی(ع) موضعی بی‌طرفانه‌ یا حداکثر مشاورانه‌ اتخاذ کرد و در هیچ‌یک از آنها شرکت نداشت. طبق بعضی از گزارش‌های تاریخی‌، ابوبکر برای فتح‌ شام از اصحاب نظرخواهی کرد و تنها نظر علی(ع) را پذیرفت‌.[۲۵۹]

عمر

حدیث قدسی «ولایت علی بن ابی‌طالب حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی». خوشنویسی شکسته نستعلیق، اثر رضا مقدم.

ابوبکر در وصیت خود که توسط عثمان نوشته شد، مردم را به پیروی از عمر فراخواند و اعلام کرد: «من عمر بن خطّاب را به عنوان حاکم بر شما منصوب کردم. به او گوش فرا دهید و از او اطاعت کنید».[۲۶۰] امام علی(ع) در مقابل این اقدام سکوت کرد، اما سال‌ها بعد، این انتصاب را مذموم و ناحق دانست و این کار را چنین توصیف کرد: «جای بسی شگفتی و حیرت است که ابوبکر در زمان حیاتش، فسخ بیعت مردم را درخواست می نمود (از آنجایی که می‌گفت مرا رها کنید که بهترینِ شما نیستم)، ولی بندهای خلافت را برای بعد از مرگش به سوی دیگری محکم می‌کرد. این دو نفر (ابوبکر و عمر)، پستان‌های شتر خلافت را به‌سختی دوشیدند! در صورتی که برجستگی من نسبت به آن اشخاص، به‌قدری است که من مانند رودی هستم که از آن، سیل خِرد جاری است و هیچ‌کس را یارای آن نیست که بتواند خود را به قله دانایی من برساند... و من شجاعانه در این مدت طولانی با شدت اندوه، صبر کردم».[۲۶۱]

عملکرد امام در زمان خلافت عمر

خلافت عمر ده سال طول کشید و امام علی(ع) همان‌طور که در زمان ابوبکر، مسندی را بر عهده نگرفت، در زمان عمر نیز از پذیرش هرگونه مسئولیتی خودداری کرد؛ اما به‌عنوان یک مشاور در کنار عمر بود و بارها عمر را با راهنمایی‌های خود یاری کرد؛[۲۶۲] چنانکه مورّخان اهل سنت گفته‌اند، عمر کاری را بدون مشورت علی انجام نمی‌داد؛ زیرا به خردمندی و دقّت نظر و دین‌داری او معتقد بود.[۲۶۳] در مواردی بسیاری که حکم شرعی مسأله ای روشن نبود از امیرالمؤمنین(ع) کمک می خواست ونظر او را جویا می شد و امام هم بدون مسامحه و مماشات حکم را بیان می کردند به عنوان نمونه در روایتی امام صادق(ع) گزارش کرده که در زمان حکومت عمر (خلیفه دوّم) در شهر مدینه، زن بدکاره‌ای بود که به فساد شهرت داشت، خبر به عمر رسید، دستور داد مامورین او را به نزد وی بیاورند، زن ترسید و به خانه‌های اطراف فرار کرد و بر او درد زایمان عارض گردید و بچّه‌ای که در رحم داشت، زنده سقط شد و بعد از چند لحظه مُرد. عمر از این قضیه(ترس مادر و مرگ فرزندش) ناراحت شد، افراد حاضر در جلسه او را دلداری می دادند که مقصر نیست و گناهی مرتکب نشده است عمر گفت: از اباالحسن( امیرالمؤمنین) سؤال کنید، حکم مساله چیست و چه باید کرد؟ آن حضرت به آنها فرمود اگر کارتان از روی اجتهاد بوده که به واقع نرسیده اید واگر از روی رأی خودتان بوده که خطا کرده اید آنگاه به عمر فرمود: دیه این کودک برعهده توست. «قَالَ عَلَیْکَ دِیَةُ الصَّبِیِّ». [۲۶۴] على بن ابى‌طالب در برابر فتوحات اين دوران‌، همان موضعى را اتخاذ كرد كه در دوران‌ خليفه اوّل در پيش گرفته بود؛ اما چون در اين عصر، فتوحات دامنه گسترده‌ترى‌ داشت‌، نقش على‌(ع) نسبت به دوران ابوبكر در اين باره‌، ملموس‌تر و چشمگيرتر بود. در هيچ‌یک از مآخذ تاريخى و حديثى‌، شركت على‌(ع) در فتوحات اين دوران گزارش نشده است. در هیچ یک از منابع این دوره، دیده نشده است که عُمَر از علی بن ابی‌طالب(ع) نظر مشورتى بخواهد، و امام علی(ع) امتناع کند؛ بلكه‌ بنابر روايتى از امام باقر(ع)، عمر امور حكومت را كه از مهمترين آنها مسئله فتوحات بود، با نظرخواهى از على‌(ع) به سامان مى‌رساند.[۲۶۵] از سویی دیگر، اصحاب و پيروان على(ع) در فتوحات دوران عمر، نقش بسزايى‌ داشتند.[۲۶۶]

عثمان

علی در شورای شش نفره

شورای شش نفره، گروهی بودند که عمر بن خطاب پیش از مرگش در سال ۲۳ق برای انتخاب خلیفه بعدی تعیین کرد که منجر به انتخاب عثمان بن عفان به‌عنوان سومین خلیفه مسلمانان شد. عُمَر همگان را ملزم به پذیرش نظر شورا کرد و دستور داد گردن مخالفان زده شود.[۲۶۷] امام علی(ع) با توجه به جهت‌گیری اعضای انتخاب شده، پیش‌بینی کرده بود که شورا منجر به انتخاب عثمان خواهد شد.[۲۶۸] اعضای این شورا عبارت بودند از علی بن ابی‌طالب(ع)، عثمان بن عفان، طلحة بن عبیدالله، زبیر بن عوام، سعد بن ابی وقاص و عبدالرحمن بن عوف.[۲۶۹]

عملکرد امام در دوران خلافت عثمان

علی(ع) در عصر خلافت عثمان بر خلاف گذشته‌، کمتر در صحنه حضور می‌یافت و به‌ندرت به مشورت و همکاری در امور حکومت می‌پرداخت‌. از این‌رو هیچ گزارشی در مآخذ تاریخی مبنی بر راهنمایی و ارائه نظر در امر فتوحات از سوی امام علی(ع) وجود ندارد. علت چنین رویکردی را باید در تفاوت شیوه خلافت عثمان با خلفای پیشین دانست‌. عثمان با مخالفت آشکار با کتاب خدا و سنت پیامبر(ص)، تعطیلی حدود الهی‌، حیف و میل بیت‌المال و بخشش‌های بی‌حساب و کتاب به نزدیکان و خاندان اموی، واگذاری‌ مناصب و پست‌های مهم حکومتی به خاندان بنی‌امیه و بنی ابی‌معیط و سرانجام ضرب و شتم یاران پیامبر(ص) و تبعید آنان، از امام‌ علی‌ فاصله گرفت و امام‌ به سبب صدور چنین اعمالی از عثمان که در تضاد آشکار با قرآن و سیره رسول خدا بود، به همکاری با عثمان به شیوه همکاری با خلفای پیشین حاضر نشد. با این همه‌، مآخذ تاریخی از حضور بعضی از یاران‌ امیر مؤمنان‌ همانند حذیفة بن یمان، سلمان فارسی و ـبنا بر قولی‌ـ براء بن عازب در فتوحات دوران خلافت عثمان خبر داده‌اند.[۲۷۰]

موضع امام علی(ع) در قتل عثمان

بنابر منابع تاریخ اسلام، امام علی(ع) با قتل عثمان مخالف بود و برای جلوگیری از قتل او، دو فرزندش حسن و حسین(ع) و چند تن دیگر را به نگهبانی از خانه او مأمور کرد.[۲۷۱][۲۷۲] به نقل برخی منابع، او پس از اطلاع از قتل عثمان گریست و نگهبانان خانهٔ او را توبیخ کرد و گفت که هیچ توجیهی برای قتل عثمان وجود ندارد.[۲۷۳] سید جعفر مرتضی با توجه به قرائن تاریخی مانند مخالفت جدی حضرت علی(ع) با عملکرد عثمان و وجود اخبار معارض با این خبر، مانند رد پیشنهاد کمک امام حسن(ع) از سوی عثمان، این امر را بعید و غیر قابل قبول دانسته است. او با استدلال به فرموده امام علی(ع) مبنی بر خوشحال نشدن و ناراحت نشدن از قتل عثمان و همچنین سیره وی در برخورد با ظالمان و یاری مظلومان، به نقل از باقر شریف قرشی در کتاب حیاة الإمام الحسن(ع) می‌گوید: این جریان بر فرض وقوع، به خاطر دفع تهمت از حسنین(ع) نسبت به شراکت در خون عثمان بوده است.[۲۷۴] سید مرتضی پس از تردید در فرستادن حسنین(ع) توسط امیرالمؤمنین(ع)، علت آن را جلوگیری از قتل عمدی او و رساندن آب و غذا به خانواده او می‌داند، نه جلوگیری از برکناری او از خلافت؛ چرا که عثمان به جهت کارهای ناروایش مستحق خلع از خلافت بود.[۲۷۵] پیش از قتل عثمان نیز امام علی(ع) بارها وساطت کرد و کمک‌هایی به او رساند؛ برای نمونه وقتی معترضان وی را محاصره کردند و آب را بر او بستند، امام علی(ع) آب و غذا به او رساند.[۲۷۶]

امام علی علیه‌السلام
نخستین امام شیعیان
زندگی
مولود کعبهیوم‌الدارشعب ابی‌طالبلیلة المبیتهجرت به مدینهازدواج با فاطمه(س)فتح خیبرابلاغ آیات برائتمباهلهواقعه غدیر سقیفه بنی‌ساعدهشهادت فاطمه(س)شورای شش‌نفرهحکومت امام علی(ع)شهادت امام علی(ع)سال‌شمار زندگی
لقب‌ها
امیرالمؤمنینولی اللهاسداللهصدیق قسیم النار و الجنةابوترابیعسوب‌ الدینحیدرقرآن ناطقفاروقصاحب اللواءشاه مردانزوج البتولساقی کوثرصالح المؤمنینخاصف‌النعل
میراث
مصحف امام علی مصحف فاطمهسیره علوینهج البلاغه غُرَر الحِکَمدُستُورُ مَعالِمِ الحِکَمدیوان امام علی(ع)جَفْردعای ناد علیخطبه شقشقیهخطبهٔ بی‌الفخطبه بی‌نقطهحرم
فضائل
آیه ولایتآیه لیلة المبیتآیه تبلیغآیه اکمالآیه صادقینآیه خیر البریهآیه انفاقآیه نجواآیه ودآیه مباهلهآیه اولی‌الامرآیه مودتآیه اهل الذکرآیه نصرآیه انذارآیه اخوتآیه اطعامآیه شاهدآیه ۵۶ سوره مائدهآیه ۲۰ سوره توبهآیه علم‌الکتابحدیث مدینة العلمحدیث رایتحدیث وصایتحدیث منزلتحدیث یوم الدارحدیث طیر مشویحدیث ولایتخطبه غدیرلا فتی الا علیحدیث شجرهسلونی قبل ان تفقدونیحدیث تشبیهحدیث ذکر علی عبادةحدیث علی مع الحقخاتم‌بخشیماجرای تهنیتماجرای کسر اصنام
اصحاب
عمار بن یاسرمالک اشترسلمان فارسیابوذر غفاریمقدادعبیدالله بن ابی‌رافعحجر بن عدیدیگران


سید جعفر مرتضی با بیان اینکه امیرالمؤمنین(ع) خلافت عثمان را شرعی نمی‌دانست و از فساد عملکرد او کاملا آگاه بود و بارها او را نصیحت کرده بود، معتقد است که امام علی(ع) مخالف قتل او بود، زیرا می‌دانست این کار، دستاویزی برای فرصت‌طلبان و طمع‌کنندگان در خلافت می‌شود و به بهانه خون‌خواهی او فتنه ایجاد می‌کنند و تلاش علی بن ابی‌طالب بر آن بود که شورش‌کنندگان به برکناری عثمان از خلافت اکتفا کنند. پس اگر بر فرض، حسنین را فرستاده باشد، به منظور دفع تهمت از خود بوده است.[۲۷۷] و از حضرت منقول است که فرمود: به خدا قسم آنقدر از او دفاع کردم که بیم داشتم گناهکار محسوب شوم.[۲۷۸]

دوران حکومت

پس از کشته شدن عثمان در سال ۳۵ قمری، جمعی از اصحاب نزد امام علی(ع) آمدند و گفتند: ما سزاوارتر از تو به خلافت کسی را نمی‌شناسیم؛ علی(ع) ابتدا خلافت را نپذیرفت و گفت: من وزیر شما باشم بهتر است تا امیر شما باشم. آنان گفتند: جز بیعت با تو چیزی نمی‌پذیریم. علی(ع) گفت که بیعت او در خفا نیست و باید در مسجد باشد.[۲۷۹] همه انصار جز چند نفر با علی(ع) بیعت کردند. مخالفان عبارت بودند از حسان بن ثابت، کعب بن مالک، مسلمة بن مخلَّد، محمد بن مَسلَمه و چند نفر دیگر که از یاران عثمان به‌شمار می‌آمدند؛ از جمله عبدالله بن عمر، زید بن ثابت، و اسامة بن زید.[۲۸۰] در این باره که چرا امام علی(ع) زیر بار بیعت با مردم نمی‌رفت، از یکی از خطبه‌های نهج‌البلاغه برمی‌آید که امام(ع)، جامعه موجود را فاسدتر از آن می‌دانست که او بتواند آن را رهبری کرده و معیارها و منویات خود را در آن به اجرا درآورد.[۲۸۱]

کارگزاران

حضرت علی(ع) پس از بیعت، عاملان خود را روانه نقاط مختلف اسلامی کرد، از جمله عثمان بن حنیف را به بصره، عمارة بن شهاب را به کوفه، عبیدالله بن عباس را به یمن، قیس بن سعد بن عباده را به مصر و سهل بن حنیف را به شام فرستاد. سهل بن حنیف در راه شام به تبوک رسید و در آنجا گفتگویی میان او و گروهی از مردم درگرفت و او را بازگرداندند.[۲۸۲] عبیدالله بن عباس چون به یمن رسید، یعلی بن منیه که از جانب عثمان، حکومت یمن را به عهده داشت، هرچه در بیت المال بود برداشت و به مکه رفت.[۲۸۳] عمارة بن شهاب، حاکم کوفه چون به زباله (جایی میان مدینه و کوفه) رسید، مردی به نام طلیحة بن خویلد که برای خون‌خواهی عثمان به راه افتاده بود، او را دید و چون دانست که برای حکومت کوفه آمده است، گفت: «بازگرد. مردم جز امیری که دارند کسی را نمی‌خواهند و اگر نپذیری، گردنت را خواهم زد»؛ بدین سبب بازگشت و علی(ع) چندی بعد به سفارش مالک اشتر، ابوموسی اشعری را در حکومت کوفه ابقا کرد.[۲۸۴]

جنگ‌ها

جنگ جمل (ناکثین)

جنگ جمل نخستین جنگ امام علی(ع) بود که میان وی و ناکثین رخ داد (نکث به معنی نقض و شکستن است و طلحه و زبیر و پیروانشان از آنجایی که در ابتدا با امام(ع) بیعت کرده و در نهایت پیمانشان را شکستند، آنها را ناکثین می‌نامند.)[۲۸۵] در جمادی الاخر سال ۳۶ق. رخ داد.[۲۸۶] طلحه و زبیر که نخست چشم به خلافت دوخته بودند[۲۸۷] چون ناکام ماندند و خلافت به امام علی(ع) رسید، انتظار داشتند که با وی در خلافت شریک شوند. آن دو از علی(ع) خواستند که حکومت بصره و کوفه را به آنان دهد، ولی امام آنان را شایسته این کار ندانست.[۲۸۸] از‌این‌رو، در حالی که آنها خود از متهمان به قتل عثمان بودند و در میان مردم کسی آزمندتر از طلحه به کشتن عثمان نبود،[۲۸۹] اما برای پیش‌برد مقاصد خود، با عایشه همراه شدند؛ در حالی که خود عایشه هنگام محاصره عثمان نه تنها هیچ کمکی بدو نکرده بود؛ بلکه معترضان به عثمان را جویندگان حق خوانده بود. ولی چون عایشه خبر بیعت مردم با علی(ع) را شنید، بلافاصله از کشته شدن عثمان به ستم، سخن سرکرد و در پی دادخواهی خون وی برآمد.[۲۹۰] عایشه پیش‌تر از امام علی(ع) کینه یا کینه‌هایی به دل داشت و از این‌رو، با طلحه و زبیر همراهی کرد.[۲۹۱] بنابراین، اینان لشکری سه هزار نفره را تشکیل دادند و به طرف بصره حرکت کردند.[۲۹۲] در این جنگ عایشه بر شتری نر سوار بود و از این‌رو، این جنگ، جمل، یعنی شتر، نام گرفت.[۲۹۳]

امام علی(ع) با رسیدن به بصره، بیش از پیش به نصیحت پیمان‌شکنان پرداخت تا از رخ دادن جنگ جلوگیری نماید. ولی نتیجه‌ای نگرفت و آنان جنگ را با کشتن یکی از یاران وی آغاز نمودند.[۲۹۴] زبیر قبل از شروع جنگ به خاطر حدیثی از پیامبر(ص) که امام علی(ع) آن را یادآوری کرد، از لشکر کناره گرفت. بنابر حدیث مذکور، پیامبر(ص) روزی به زبیر گفته بود تو به جنگ علی برمی‌خیزی. زبیر سرانجام در بیرون بصره توسط عمرو بن جرموز کشته شد.[۲۹۵] اصحاب جمل، پس از چند روز نبرد و دادن کشته بسیار، شکست خوردند. در این جنگ طلحه کشته شد[۲۹۶] و عایشه پس از جنگ، محترمانه به مدینه بازگردانده شد.[۲۹۷]

جنگ صفین (قاسطین)

جنگ صفین بین امام علی(ع) و قاسطین (معاویه و سپاهش)[۲۹۸] در صفر سال ۳۷ قمری در شام و در نزدیکی فرات در محلی به نام صفین رخ داد و پایان آن حکمیتی بود که در رمضان سال ۳۸ق صورت گرفت.[۲۹۹] معاویه هنگام محاصره عثمان با آنکه می‌توانست وی را یاری کند، کاری انجام نداد و می‌خواست او را به دمشق ببرد، تا در آنجا خود کارها را به دست گیرد. وی پس از کشته شدن عثمان، تلاش کرد تا برای اهالی شام، علی را کشنده عثمان معرفی کند. امام علی(ع) در آغاز کار به او نامه نوشت و از وی بیعت خواست. اما او بهانه آورد که نخست باید کشندگان عثمان را که نزد تو به سر می‌برند به من بسپاری تا آنان را قصاص کنم و اگر چنین کنی با تو بیعت خواهم کرد. امام پس از نامه‌نگاری و فرستادن نماینده‌ای نزد معاویه، چون دانست که معاویه سر جنگ دارد، لشکر خویش را به‌سوی شام به حرکت درآورد. از آن‌سو نیز معاویه با لشکر خویش حرکت کرد. هر دو لشکر در نزدیکی صفین جای گرفتند. امام علی(ع) می‌کوشید تا جایی که ممکن است کار به جنگ نکشد. لذا باز نامه‌نگاری‌هایی صورت گرفت؛ ولی نتیجه‌ای نداشت و سرانجام جنگ در سال ۳۶ق آغاز شد.[۳۰۰]

در آخرین حمله‌ای که ممکن بود به پیروزی سپاه علی(ع) بینجامد، معاویه با رایزنی عمرو بن عاص حیله‌ای به کار برد و دستور داد هر چه قرآن در اردوگاه دارند بر سر نیزه کنند و پیشاپیش سپاه علی روند و آنان را به حکم قرآن بخوانند. این حیله کارگر شد و گروهی از سپاه علی که از قاریان قرآن بودند، نزد او رفتند و گفتند: «ما را نمی‌رسد با این مردم بجنگیم، باید آنچه را می‌گویند بپذیریم» و هر چه علی گفت این مکری است که می‌خواهند با به‌کار بردن آن از جنگ برهند، سود نداد.[۳۰۱]

امام(ع) به ناچار ضمن نامه‌ای به معاویه با قید اینکه ما می‌دانیم تو اهل قرآن نیستی، پذیرفتن حکمیت قرآن را یادآور شد.[۳۰۲] قرار شد یک نفر از سپاه شام و یک نفر از سپاه عراق، درباره حکم قرآن در این باره اظهارنظر کنند. اهل شام، عمرو بن عاص را برگزیدند. اشعث و شماری دیگر از کسانی که بعداً در گروه خوارج درآمدند، ابوموسی اشعری را پیشنهاد کردند. اما امام علی(ع) ابن عباس و یا مالک اشتر را پیشنهاد کرد؛ ولی مورد قبول اشعث و یارانش قرار نگرفت؛ به این بهانه که اشتر عقیده به جنگ دارد و ابن عباس نیز نباید باشد، زیرا عمرو بن عاص از مضری‌هاست، طرف دیگر باید یمنی باشد.[۳۰۳] سرانجام عمرو بن عاص، ابوموسی اشعری را فریب داد و حکمیت را به نفع معاویه به پایان برد.[۳۰۴]

جنگ نهروان (مارقین)

ماجرای حکمیت در جنگ صفین، به اعتراض و مخالفت عملی برخی از یاران امام علی(ع) منجر شد که به او گفتند: «چرا در کار خدا حَکَم قرار دادی؟». این در حالی بود که امام از ابتدا مخالف این امر بود و خود آنها او را به تحکیم وادار کرده بودند. در هر حال، آنها امام را تکفیر و لعن کردند.[۳۰۵]

این دسته که خوارج یا مارقین نامیده شدند، سرانجام دست به کشتن مردم گشودند. عبدالله بن خباب را که پدرش صحابی رسول خدا بود کشتند و شکم زن حامله او را پاره کردند.[۳۰۶] بدین طریق، امام ناچار به جنگ با آنان شد. وی قبل از جنگ عبدالله بن عباس را به گفتگو با آنان فرستاد ولی سودی نبخشید. سرانجام خودش به میان آنها رفت و با آنان گفتگو کرد. بسیاری از آنها پشیمان شدند و بسیاری نیز بر عقیده خویش باقی ماندند. سرانجام جنگ درگرفت و از خوارج، ۹ تن باقی ماندند و از یاران علی ۷ یا ۹ تن کشته شدند.[۳۰۷]

غارات

پس از جنگ نهروان، سپاهیان معاویة بن ابی‌سفیان حملاتی به مناطق تحت حکومت امام علی(ع)‌ انجام دادند و به قتل و غارت مردم و طرفداران امام علی(ع) پرداختند.[۳۰۸] هدف از این حملات که به غارات مشهور شد، ایجاد هراس در میان هواداران امام علی(ع) و همچنین تحکیم پایه‌های حاکمیت معاویه دانسته شده است.[۳۰۹] برخی مورخان این نبردها را هفت مورد[۳۱۰] و برخی دیگر بیش از ده مورد دانسته‌اند.[۳۱۱] 

حمله و غارت‌های سپاه معاویه، شهرها و مناطقی چون مصر، یمن، مکه، مدینه، بصره، مدائن، حجاز و حتی تا نزدیک کوفه ادامه داشت.[۳۱۲] این حملات به گونه‌ای طراحی شده بود که پراکنده و ناگهانی باشد و عکس‌العمل سریع سپاهیان امام علی(ع) نیز کارساز نباشد.[۳۱۳]

برخی از این حملات توسط سپاهیان امام علی(ع) دفع شد[۳۱۴] و در برخی نیز سپاه شام پیش از رسیدن سپاه امام علی(ع)، به شام فرار کردند.[۳۱۵] امام علی(ع) در این دوره، از نافرمانی کوفیان گلایه کرد و آن‌ها را مورد سرزنش قرار داد.[۳۱۶]

شهادت

تابلوی شهادت امام علی(ع) اثر احسان افشار

امام علی(ع) در سحرگاه ۱۹ رمضان سال ۴۰ قمری در مسجد کوفه در حال سجده،[۳۱۷] به دست ابن ملجم مرادی ضربت شمشیر خورد و دو روز بعد در ۲۱ رمضان به شهادت رسید و مخفیانه دفن شد.[۳۱۸][۳۱۹] ضربت خوردن علی بن ابی‌طالب، در شرایطی رخ داد که پس از جنگ نهروان، وی می‌کوشید مردم عراق را برای جنگ دوباره با معاویه بسیج کند، اما تنها تعداد اندکی حاضر به یاری او شدند. در این حال، معاویه با آگاهی از اوضاع عراق، به نواحی مختلف حکومت امام علی(ع) در جزیرة العرب و عراق حمله کرد.[۳۲۰] بنابر منابع تاریخی، سه تن از خوارج برای کشتن سه نفر یعنی امام علی(ع)، معاویه و عمرو بن عاص توافق کردند. ابن ملجم مرادی مامور قتل علی(ع) شد.[۳۲۱]

امام اول شیعیان پس از شهادت، چنان‌که خود وصیت کرده بود،[۳۲۲] توسط امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، محمد بن حنفیه و با همراهی عبدالله بن جعفر، شبانه و مخفیانه در نجف کنونی (غریین در آن زمان) به خاک سپرده و قبرش مخفی شد.[۳۲۳] مخفی کردن قبر امام علی(ع) به دلیل جلوگیری از نبش قبر و بی‌حرمتی توسط بنی امیه و خوارج دانسته شده است.[۳۲۴] امام صادق(ع) در زمان حکومت عباسیان، محل دفن امام علی(ع) را در نجف آشکار کرد.[۳۲۵]

بر اساس روایات، امام علی(ع) درباره چگونگی غسل، کفن، نماز و تدفین خود، سفارش‌هایی به فرزندانش کرد.[۳۲۶] او همچنین از امام حسن(ع) و امام حسین(ع) خواست تا اگر بر اثر ضربت ابن ملجم درگذشت، برای قصاص تنها یک ضربت به او بزنند.[۳۲۷] علی بن ابی‌طالب(ع) همچنین ضمن تأکید بر توجه به قرآن، نماز، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد در راه خدا و خالی نگذاشتن خانه خدا، فرزندان خود را به ترس از خدا، نظم در کارها و آشتی با یکدیگر توصیه کرد و از آنها خواست به حقوق یتیمان و همسایگان توجه کنند. در این وصیت نامه که امام مخاطبش امام حسن وامام حسین و تمام فرزندان وخاندان وکسانی است که تا قیامت این وصیت به آنها می رسد پس از سفارش به رعایت تقوای الهی و پرهیز از دنیا گرایی و حق محوری وانجام کارها به امید دریافت پاد اش الهی، توصیه امام پس از این امور دشمنی و خصومت با ظالم و حمایت ویاری کردن مظلوم است. [۳۲۸]

آرامگاه

ضریح حرم امام علی(ع)

امام علی(ع) در سال ۴۰ هجری به شهادت رسید و بنا به وصیتش مخفیانه دفن شد.[۳۲۹] مخفی بودن قبر امام علی(ع) تا حدود یک قرن ادامه داشت. بعد از افول قدرت امویان، سبب اختفای قبر حضرت علی(ع) از بین رفت و زمینه برای آشکاری قبر او فراهم شد.[۳۳۰] همگان در این نکته اتفاق نظر دارند که امام صادق(ع) قبر امام علی(ع) را آشکار ساخت.[۳۳۱] با این حال زمان دقیق آشکار شدن قبر او برای شیعیان مشخص نیست.[۳۳۲] برخی آشکار شدن قبر امام علی(ع) توسط امام صادق(ع) را در زمان سفاح، اولین خلیفه عباسی (خلافت از ۱۳۱ق تا ۱۳۶ق) [۳۳۳] و برخی نیز در زمان منصور[۳۳۴] دومین خلیفه عباسی (خلافت از ۱۳۶-۱۵۸) دانسته‌اند.

فضایل

علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را
که به ماسوا فکندی همه سایه هما را
دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین
به علی شناختم من به خدا قسم خدا را
به خدا که در دو عالم اثر از فنا نماند
چو علی گرفته باشد سر چشمه بقا را
مگر ‌ای سحاب رحمت تو بباری ارنه دوزخ
به شرار قهر سوزد همه جان ماسوا را
برو ‌ای گدای مسکین در خانه علی زن
که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را
بجز از علی که گوید به پسر که قاتل من
چو اسیر تست اکنون به اسیر کن مدارا
بجز از علی که آرد پسری ابوالعجائب
که عَلَم کند به عالَم شهدای کربلا را
چو به دوست عهد بندد ز میان پاکبازان
چو علی که می‌تواند که بسر برد وفا را
نه خدا توانمش خواند نه بشر توانمش گفت
متحیرم چه نامم شه ملک لافتی را
به دو چشم خون فشانم هِلِه ‌ای نسیم رحمت
که ز کوی او غباری به من آر توتیا را
به امید آنکه شاید برسد به خاک پایت
چه پیام‌ها سپردم همه سوز دل صبا را
چو تویی قضای‌گردان به دعای مستمندان
که ز جان ما بگردان ره آفت قضا را
چه زنم چو نای هر دم ز نوای شوق او دم
که لسان غیب خوشتر بنوازد این نوا را
«همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی
به پیام آشنائی بنوازد آشنا را»
ز نوای مرغ یاحق بشنو که در دل شب
غم دل به دوست گفتن چه خوشست شهریارا

عرض ، دیوان شهریار

فضایل امام علی(ع) به آیات، روایات و حوادثی اشاره دارد که در آنها فضایل، صفات و ویژگی‌های امام علی(ع) نخستین امام شیعیان بیان شده است.[۳۳۵] ابن ابی‌الحدید از علمای اهل سنت در قرن ۷ق معتقد است که امام علی(ع) سررشته تمام فضیلت‌ها است و به همین خاطر هر فرقه و گروهی خود را به او منتسب می‌کند[۳۳۶] و همچنین منشأ علومی چون علم کلام، فقه، تفسیر، قرائت، نحو، فصاحت و بلاغت علی(ع) است.[۳۳۷] گفته شده همه سلسله‌های صوفیه اجازه‌نامه مشایخ خود را از طریق علی(ع) به پیامبر می‌رسانند.[۳۳۸]

برپایه روایتی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده فضائل امام علی(ع) به جهت کثرتشان قابل‌شمارش نیستند.[۳۳۹] شافعی سومین فقیه از فقهای چهارگانه اهل‌سنت در زمانی به امام علی(ع)‌ اظهار مودت و موالات می‌کرد که بزرگداشت علویان و بیان مناقب آنان گناهی نابخشودنی و موجب تعقیب و محاکمه و مجازات بود.[۳۴۰] با این حال شافعی در مورد امام علی(ع) چنین سروده است:

«إنّا عَبیدٌ لِفتی أُنزلَ فِیهِ هَل أتَی
إلی مَتی أکتُمُهُ؟ إلی مَتی؟ إلی مَتی؟[۳۴۱]

از احمد بن حنبل پیشوای مذهب حنبلی، نقل شده که آن مقدار که برای علی بن ابی‌طالب فضایل آمده، برای هیچ‌یک از صحابه نقل نشده است.[۳۴۲] فضائل امام علی(ع) دو دسته‌اند: فضائل اختصاصی و فضائل مشترک با دیگر اهل بیت: آیه ولایت، آیه شِراء، آیه انفاق، حدیث غدیر، حدیث طیر، حدیث منزلت، مولود کعبه و خاتم‌بخشی از فضائل اختصاصی او به‌شمار می‌آیند. آیه تطهیر، آیه اهل‌الذکر، آیه مَوَدّت و حدیث ثقلین هم از فضایل مشترک او با دیگر اهل‌بیت است.

همچنین فضایل امام علی(ع) به اعتبار اینکه در قرآن یا روایات آمده‌اند به فضایل قرآنی و روایی تقسیم می‌شوند. ابن‌عباس نزول بیش از ۳۰۰ آیه قرآن را درباره علی(ع) دانسته است.[۳۴۳]

امامت و ولایت

به گفته سید کاظم طباطبایی‌نژاد در دانشنامه امام علی(ع) تصریح و نص پیامبر(ص) بر ولایت علی بن ابی‌طالب(ع) چنان گسترده و روشن است که هیچ تردیدی را برنمی‌تابد و بررسی سخنان پیامبر دراین‌باره نشان می‌دهد که بزرگ‌ترین دل‌مشغولی ایشان، مسئله امامت و رهبری پس از خود بوده است.[۳۴۴] اقدامات پیامبر در این مسیر، از نخستین دعوت علنی با معرفی امام علی(ع) به عنوان خلیفه و جانشینِ بعد از خود[۳۴۵] آغاز شد و تا آخرین روزهای زندگانی ایشان، در راه بازگشت از حجة الوداع در ۱۸ ذی‌الحجه در غدیر خم[۳۴۶] و همچنین لحظات آخر عمر ایشان که دوات و قلمی درخواست کرد تا وصیتی بنویسد که مسلمانان پس از وی گمراه نشوند،[۳۴۷] ادامه یافت.

دلایل امامت امام علی(ع)، گاه به صراحت حاکی از امامت و ولایت وی پس از پیامبر است، و گاه بدون اشاره به امامت و ولایت وی، نشانگر فضایل علی بن ابیطالب(ع) است.[۳۴۸] برخی از دلایل نوع اول عبارتند از: آیه ولایت که مفسران‌، شأن نزول آن را ماجرای خاتم‌بخشی حضرت علی دانسته‌اند که در حال رکوع، انگشتر خود را به شخص فقیری بخشید؛[۳۴۹] آیه تبلیغ و اکمال که در جریان واقعه غدیر نازل شده و در پی آن، پیامبر حدیث غدیر را برای مردم بیان کرد؛ حدیث غدیر که مهمترین استدلال شیعیان بر امامت امیرالمؤمنین(ع) است. واقعه غدیر در آخرین سال عمر پیامبر(ص) اتفاق افتاد، و مردم و خصوصا عُمر و أبوبكر، جانشینی علی(ع) را در آن روز به وی تبریک گفتند.[۳۵۰]

برخی از آیات و احادیثی که دلیلی برای امامت و ولایت امام علی(ع) تلقی شده و در عین حال، صراحتا به امامت وی اشاره ندارند و نشانگر فضایل علی(ع) هستند، عبارتند از: آیه تطهیر[۳۵۱] آیه مباهله،[۳۵۲] آیه صادقین،[۳۵۳] آیه خیر البریه،[۳۵۴] آیه اهل الذکر،[۳۵۵] آیه شراء،[۳۵۶] آیه نجوا،[۳۵۷] آیه صالح المؤمنین،[۳۵۸] حدیث ثقلین،[۳۵۹] حدیث مدینه العلم،[۳۶۰] حدیث رایت،[۳۶۱] حدیث کسا،[۳۶۲] حدیث وصایت،[۳۶۳] حدیث یوم الدار،[۳۶۴] حدیث طیر،[۳۶۵] حدیث مؤاخاة،[۳۶۶] حدیث منزلت،[۳۶۷] حدیث ولایت،[۳۶۸] حدیث سفینه،[۳۶۹] حدیث سدّ الابواب.[۳۷۰].

سیره علوی

تابلوی پناه (یتیم‌نوازی امام علی(ع) اثر استاد فرشچیان)

سیره عبادی

اخلاص

از دید امام علی(ع)، گفتار و رفتار بی اخلاص، هیچ ارزش و اعتباری ندارد.[۳۷۱] برخورد حضرت علی با عمرو بن عبدود در جنگ احزاب یکی از نمونه‌های اخلاص ایشان است؛ پس از آنکه علی(ع) بر عمرو دست یافت، عمرو به سوی امام آب دهان انداخت. امام برای آنکه از روی خشم عمرو را نکشته باشد، او را رها کرد و پس از آنکه خشمش فرونشست، برگشت و او را کشت.[۳۷۲]

نماز

در سیره عبادی علی(ع) نماز اهمیت ویژه‌ای دارد؛ تا آنجا که وی پیشتازی خود در اقامه نماز در کنار پیامبر را از امتیازات خویش دانسته است.[۳۷۳] نمازهای حضرت علی بسیار طولانی بود[۳۷۴] و به نماز شب اهتمام داشت.[۳۷۵]امام صادق(ع) در روایتی می فرماید که امام علی(ع) در آخر عمرش در هر شبانه روز هزار رکعت نماز می گزارد. [۳۷۶]

سیره خانوادگی

شیوه همسرداری

امام علی در مورد رابطه خود با همسرش حضرت زهرا(س) می‌گوید: «به خدا سوگند! هیچ‌گاه فاطمه را به اکراه به کاری وانداشتم و او را ناراحت نکردم و خشمگین نساختم تا خداوند او را نزد خویش برد و او نیز هیچ زمان مرا ناراحت و خشمگین نکرد و از دستور من سرپیچی ننمود و هر گاه به او نگاه می‌کردم همه ناراحتی‌ها و اندوه‌ها و غم‌هایم را از یاد می‌بردم».[۳۷۷] علی(ع) در کارهای خانه به فاطمه کمک می‌کرد.[۳۷۸] شیخ صدوق پس از نقل خبری که بیانگر اختلافی میان علی و فاطمه است که منجر به میانجیگری پیامبر(ص) بر ای اصلاح میان آن دو شده است می‌نویسد: این روایت قابل اعتماد نیست و به آن اعتقاد ندارم زیرا علی سیدالوصیین است و فاطمه سرور زنان جهان و هر دو در حسن خلق پیرو پیامبر هستند و هیچ سخنی میانشان رد و بدل نشده که نیاز به اصلاح توسط رسول خدا باشد.[۳۷۹][یادداشت ۱]

رفتار با فرزندان

بنابر آنچه از امام علی نقل شده، فرزندان حقوقی دارند که باید رعایت شود. وی می‌فرماید: «حق فرزند بر پدر آن است که بر او نامی نیک بگذارد. ادب نیکو و پسندیده بیاموزد و قرآن را به او آموزش دهد...».[۳۸۰] وی در مورد چگونگی تربیت کودکان فرمود: «هر کس کودکی دارد، کودکی کند».[۳۸۱] سفارش امام علی(ع) به والدین این بوده که در تربیت فرزندان، موقعیت زمانی کودکان و فاصله میان دو نسل را در نظر داشته باشند.[۳۸۲]

رفتار با خویشاوندان

از نظر امام علی(ع)، خویشاوندان جایگاه مهمی در زندگی افراد دارند. به نظر وی هیچ‌کس از خویشان و بستگان خود بی‌نیاز نیست که از وی با زبان و دست دفاع کند. خویشاوندان بزرگ‌ترین گروه از مردم هستند که از انسان پشتیبانی می‌کنند و ناراحتی او را از بین می‌برند و هنگامی که حادثه‌ای برای شخص پیش آید، آنها پرعاطفه‌ترین مردم‌اند.[۳۸۳]

سیره حکومتی

ابونوار کرباس فروش می‌گوید:

«علی بن ابی‌طالب به همراه برده‌اش نزد من آمد و دو پیراهن کرباس خرید. سپس به برده‌اش گفت: «هر کدام را می‌خواهی بردار»؛ برده یکی را برداشت. سپس علی پیراهن دیگر را برداشت و پوشید.»

ابن حنبل، فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع)، ص۱۲۹.

عدالت

امام علی(ع) در نخستین روزهای خلافتش، در برابر سنت خلفا -که بیت‌المال را بر اساس سوابق افراد در جنگ‌های صدر اسلام و یا سبقت در ایمان و مانند آن تقسیم می‌کردند- ایستاد و این عدم مساوات در تقسیم بیت‌المال را خلاف دستور قرآن برشمرد.[۳۸۴] وی عمار یاسر و ابوالهیثم بن تیهان را مسئول بیت‌المال کرد و به آنها کتباً دستور داد که عرب و عجم و هر مسلمان از هر تیره و تبار که باشد، در سهم بیت‌المال یکسان‌اند.[۳۸۵] همچنین وقتی خلافت را به دست گرفت، تمام زمین‌هایی را که عثمان به افراد مختلف واگذار نموده بود، مال خدا خواند و دستور بازگرداندن آنها به بیت‌المال را صادر نمود.[۳۸۶]

امیرالمؤمنین علیه السلام:
سوگند به خدا! اگر شب را بر روى خارهاى «سعدان» بيدار بسر برم! و يا در غُل‌ها و زنجيرها بسته و كشيده شوم، برايم محبوب‌تر است از اين كه خدا و رسولش را روزقيامت در حالى ملاقات كنم كه به بعضى از بندگان ستم كرده و چيزى از اموال دنيا را غصب نموده باشم. چگونه به كسى ستم روا دارم، آن هم براى جسمى كه تار و پودش به سرعت به سوى كهنگى پيش مى‌رود (و از هم مى‌پاشد) و مدّت‌هاى طولانى در ميان خاک‌ها مى‌ماند.

منبع: مکارم شیرازی، نهج البلاغه با ترجمه فارسی روان، ص۵۴۱

اقامه حق و دفع باطل

نگاه امام علی(ع) به حکومت به عنوان ابزاری برای اقامه حق و دفع باطل بود وا گر این هدف مهم و مقدس در پرتو حکومت برایش میسر نمی شد هیچ دلبستگی به حکومت نداشت وچنین حکومتی کمترین ارزش را نیز برایش نداشت ابن عباس نقل می کند که در منزل «ذى قار» بر اميرمؤمنان وارد شدم در حالى كه مشغول وصله نمودن كفش خود بود!به من فرمود: «قيمت اين كفش چقدر است؟» گفتم: «بهايى ندارد!» فرمود: «به خدا سوگند همين كفش بى ارزش برايم از حكومت بر شما محبوب‌تر است، مگر اين‌كه با اين حكومت حقّى را بپا دارم و يا باطلى را دفع نمايم» [۳۸۷]

رفتار با دوستان و خویشاوندان در بیت المال

علی(ع) در بیت المال سخت‌گیری می‌کرد، چنانچه وقتی دخترش گردنبند مرواریدی را از علی بن ابی رافع، کلیددار بیت‌المال، به‌صورت امانت گرفت، هم دخترش و هم علی بن ابی رافع را به‌شدت بازخواست کرد.[۳۸۸] در جریان دیگری نیز به یکی از یارانش که درخواست مالی خاص از وی کرده بود، تذکر داده و او را از درخواستی بیش از حق خود منع نمود.[۳۸۹]

سخت‌گیری در اجرای دین و قانون

امام علی(ع) در کار دین، اجرای دقیق قانون و شیوه صحیح حکومت‌داری، بسیار جدی و بی‌اغماض بود و همین عامل او را برای برخی تحمل‌ناپذیر کرده بود. وی در این راه حتی به نزدیک‌ترین یاران خویش نیز سخت‌گیری می‌کرد؛ مثلاً در جریانی به قنبر دستور داد که مردی را حد بزند. قنبر تحت تأثیر احساسات، سه تازیانه اضافه زد. علی(ع) آن مرد را وادار کرد به جبران آن سه تازیانه، قنبر را تازیانه بزند.[۳۹۰] همچنین در نهج البلاغه آمده است که یکی از توانگران بصره، عثمان بن حنیف، فرماندار بصره را مهمان کرد و غذاهای رنگارنگ در سفره گذاشت و نیازمندان به آن ضیافت راه نداشتند. وقتی گزارش این ضیافت به گوش علی(ع) رسید، فوراً نامه‌ای به عثمان بن حنیف نوشت و او را به‌خاطر رفتن به چنین محفلی سرزنش کرده و او را به پیروی از راه و روش زاهدانه خویش دعوت نمود.

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: نامه امیرالمؤمنین به عثمان بن حنیف[۳۹۱]

حقوق متقابل مردم و حاکم

از نظر امام علی(ع) حق زمامدار بر مردم و حق مردم بر زمامدار بزرگ‌ترین حقی است که خداوند قرار داده و کاملاً دوسویه است[۳۹۲] و رعایت حقوق متقابل زمامدار و مردم ثمرات فراوانی دارد؛ از جمله عزت یافتن حق، استوار شدن پایه‌های دین، آشکار شدن نشانه‌های عدالت و اجرا شدن سنت‌های پیامبر اسلام(ص)[۳۹۲] امام علی(ع) برای شخصیت و حقوق مردم ارزش بسیاری قائل بود و این امر در نامه‌هایی که به مأموران دولتی فرستاده، کاملاً آشکار است. در دستورالعملی که برای مأمورین جمع‌آوری خراج نوشته است، آنان را به رفتار عادلانه و منصفانه و صبر و حوصله در برخورد با مردم سفارش کرده است.[۳۹۳] همچنین هنگامی که امام علی(ع) مالک اشتر را به استانداری مصر منصوب کرد، او را به مهربانی و خوش‌رفتاری با همه مردم، چه مسلمان و چه غیرمسلمان، و برخورد انسانی با آنان دعوت نمود.[۳۹۴]امام علی(ع) در یکی از سخنانش محورهای اصلی حقوق متقابل مردم و حاکم را اینگونه بیان کرده است:اى مردم! مرا بر شما، و شما را بر من حقّى است، امّا حقّ شما آن است كه از خير خواهى شما دريغ نورزم و بیت المال شما را در راه شما صرف كنم، و شما را تعليم دهم تا از جهل و نادانى نجات يابيد و تربيتتان كنم، تا فرا گيريد.و امّا حقّ من بر شما اين است كه در بيعت خويش با من وفادار باشيد و در آشكار و نهان خيرخواهى را از دست ندهيد. هر وقت شما را بخوانم اجابت نماييد و هر گاه فرمان دادم اطاعت كنيد. [۳۹۵]

برخورد با متملقان و چاپلوسان

به گفته آیت‌الله مکارم شیرازی در شرح نهج‌البلاغه از آنجا که هدف امام علی(ع) از حکومت اقامه حق، دفع باطل و گسترش عدالت بود، اجازه نداد که متملقان بتوانند با ادبیات تملق‌آلودشان مسیر حکومت علوی را به انحراف بکشانند. از او خطاب به مردم نقل شده است:

من از این ناراحتم که حتّى به ذهن شما خطور کند که مدح و ستایش را دوست دارم؛ از شنیدن آن لذّت مى‌برم. من- بحمدالله- چنین نیستم و اگر (فرضاً) دوست هم مى‌داشتم، به خاطر خضوع در برابر ذات پر عظمت و کبریایى خدا- که از همه کس به ثنا و ستايش سزاوارتر است- آن را ترک گفتم.[۳۹۶]

سیره اقتصادی

تشویق به کار

در شرح نهج البلاغه آمده است که امیر المومنین(ع) با دستانش کار می‌کرد، زمین را آماده می‌کرد، درخت خرما می‌کاشت، آبیاری می‌کرد و همه این‌ها را خود انجام می‌داد.[۳۹۷] از دیدگاه امام علی(ع) ارزشِ حرکت برای جهاد در راه خدا، بیشتر از ارزشِ تلاش در راه کسب روزی برای خانواده نیست.[۳۹۸]در روایتی از امام صادق(ع) است که امام علی(ع) هزار برده را با تلاش و کار و دسترنج خویش آزاد کرد. [۳۹۹]

گفته‌ها و نوشته‌ها

سخنان امام علی(ع)

در زمان حیات امام علی(ع)، مردم سخنان، خطبه‌ها و برخی از اشعار وی را به خاطر سپردند و سینه به سینه نقل کردند و بعدها برخی از عالمان مسلمان، چه شیعه و چه سنی، به گردآوری آنها اقدام نموده و مجموعه‌هایی از این گفتارها را به صورت کتاب درآوردند.[۴۰۰]

نهج البلاغه

تصویری از نسخه قدیمی نهج البلاغه نگاشته شده در سال ۵۴۴ق.

مشهورترین اثر گردآوری شده از سخنان و نوشته‌های امام علی(ع)، کتاب نهج البلاغه است که سید رضی از علمای قرن چهارم هجری آنها را جمع‌آوری کرده است. نهج البلاغه، پس از قرآن، مقدس‌ترین متن دینی شیعه و برجسته‌ترین متن ادبی عرب است.[۴۰۱] این کتاب در سه بخش خطبه‌ها و نامه‌ها و گزیده‌ای از سخنان کوتاه امام علی(ع) است که در موقعیت‌های گوناگون بیان فرموده یا برای افراد مختلف نوشته شده است:

  1. خطبه‌ها، شامل ۲۳۹ خطبه است.
  2. نامه‌ها، شامل ۷۹ نامه است و تقریباً تمام آنها در زمان خلافت نوشته شده‌اند.
  3. کلمات قصار یا قصار الحکم، شامل ۴۸۰ کلام است.

برخی از شرح‌های نهج البلاغه، عبارتند از: شرح ابن میثم بحرانی، شرح ابن ابی الحدید معتزلی، شرح محمد عبده، شرح محمدتقی جعفری، شرح فخر رازی، منهاج البراعه خویی و شرح نهج البلاغه از محمدباقر نواب لاهیجانی.[۴۰۲] با توجه به اینکه «نهج البلاغه»، برگزیده سخنان امام(ع) است و نه همه آنها، از‌این‌رو، برخی از محققان در پی گردآوری همه سخنان وی برآمده‌اند که این کتاب‌ها اصطلاحاً مستدرکات نهج البلاغه نامیده می‌شوند.

پیش از سید رضی، افراد متعددی خطبه‌ها و سخنان امام را جمع‌آوری کرده بودند.[۴۰۳] به گفته برخی محققان، نخستین فردی که خطبه‌های امام علی(ع) را در کتابی نوشت، زید بن وهب، از یاران امام علی(ع) بود که «کتاب الخطب» را تألیف کرد و کتابش تا قرن پنجم وجود داشت.[۴۰۴] «خُطَب امیرالمؤمنین» تألیف مَسعدَة بن صَدَقه، «خُطَب علی(ع)» نوشته ابراهیم بن حَکَم فَزاری، «خُطَب امیرالمؤمنین» تألیف عبدالعظیم حَسَنی و «خُطَب عَلیّ و کُتُبِه اِلی عُمّالِه» به قلم علی بن محمد مَدائِنی، از دیگر کتاب‌های نخستین در جمع‌آوری خطبه‌های امام علی(ع) به شمار آمده‌اند.[۴۰۵]

غرر الحکم و درر الکلم

غرر الحکم و درر الکلم به همت عبدالواحد بن محمد تمیمی آمِدی، از علمای قرن پنجم هجری جمع‌آوری شده است. در غرر الحکم بیش از ده هزار سخن از امام(ع) به صورت الفبایی در موضوعات اعتقادی، عبادی، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، گرد آمده است.[۴۰۶]

دستور معالم الحکم و ماثور مکارم الشیم

دستور معالم الحکم و ماثور مکارم الشیم، توسط قاضی قضاعی جمع‌آوری شده است. او از علمای شافعی قرن ۵ قمری است و در میان اهل حدیث دارای اعتبار است. برخی او را شیعه قلمداد کرده‌اند.[۴۰۷] کتاب دستور معالم الحکم در ۹ باب نوشته شده است؛ حکمت‌های سودمند امام علی(ع)، سرزنش دنیا و بی‌میلی به آن، موعظه‌ها، وصیت‌ها و نواهی، پاسخ به پرسش‌ها، کلام غریب، سخنان نادر، دعاها و مناجات، و شعری که از امام علی(ع) نقل شده است.[۴۰۸]

برخی دیگر از تألیفاتی که کلام امام علی(ع) در آنها گرد آمده است، عبارتند از:

  • نثر اللآلی، نوشته ابوعلی فضل بن حسن طبرسی
  • مطلوب کل طالب من کلام امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع)، انتخاب جاحظ، شرح رشید وطواط
  • قلائد الحکم و فرائد الکلم، گردآوری شده توسط قاضی ابویوسف یعقوب بن سلیمان اسفراینی
  • امثال الامام علی بن ابی‌طالب، سخنان و نامه‌های امام علی(ع) در کتاب صفین، نوشته نصر بن مزاحم.

دیوان اشعار

اشعار منسوب به امام علی(ع) در یک دیوان گردآوری شده که بارها توسط ناشران مختلف منتشر شده است.[۴۰۹]

مکتوبات

در منابع شیعه و برخی از منابع اهل سنت، به نوشته‌هایی از امام علی(ع) اشاره شده است:

جَفْر و جامعه

جَفْر و جامعه، عنوان دو کتاب حدیثی به املای پیامبر اکرم(ص) و نگارش حضرت علی(ع) است.[۴۱۰] این دو کتاب از ودایع امامت و از منابع علم امام به شمار آمده است.[۴۱۱] محتوای کتاب جفر، ذکر حوادث آینده تا روز قیامت است‌.[۴۱۲] بنا بر روایتی از امام کاظم(ع)، جز نبی و وصی نبی‌، کسی نمی‌تواند در آن بنگرد و نگریستن در آن از امتیازات اوصیای پیامبر(ص) است‌.[۴۱۳] کتاب جامعه نیز دربردارنده اخبار گذشته و آینده تا روز قیامت و تأویل همه آیات و همچنین نام اوصیا از خاندان پیامبر(ص) است و آنچه بر آنها می‌گذرد. کتاب جامعه را افرادی دیده‌اند.[۴۱۴]

مصحف امام علی(ع)

مصحف علی یا مصحف امام علی(ع)، نخستین نسخه جمع‌آوری‌شده قرآن است که پس از درگذشت پیامبر (ص)، توسط امام علی(ع) آماده شد.[۴۱۵] این مصحف امروزه در دسترس نیست و بنابر روایات، به دستخط امام علی(ع)‌ و بر اساس ترتیب نزول سوره‌ها گردآوری شده بود. بر اساس برخی روایات، شأن نزول آیات و همچنین آیات ناسخ و منسوخ، در حاشیه این مصحف آمده بود.[۴۱۶] به باور شیعیان، مصحف امام علی(ع) در دست ائمه معصومین بوده و هم‌اکنون نزد امام دوازدهم است.[۴۱۷]

مصحف فاطمه (س)

مُصْحَف فاطمه(س)، کتابی است که فرشته الهی، مطالب آن را برای حضرت فاطمه(س) بیان کرده و امام علی(ع) آنها را نوشته است.[۴۱۸] مطالب این کتاب، شامل جایگاه پیامبر(ص) در بهشت و اخبار و رویدادهای آینده است.[۴۱۹] این کتاب نزد امامان شیعه بوده و بین آنان دست به دست می‌شده است و دیگران بدین کتاب دسترسی نداشته‌ و ندارند. این کتاب اکنون در دست امام زمان(عج) است.[۴۲۰]

اصحاب

  • عمار یاسر از اولین کسانی است که به پیامبر(ص) ایمان آورد و همراه اولین گروه از مسلمانان به حبشه هجرت کرد و پس از هجرت رسول خدا(ص) به مدینه، به او پیوست. عمار پس از رحلت پیامبر(ص) همچنان در راه دفاع از اهل بیت و امام علی(ع) استوار ماند و در دوران حکومت عمر بن خطاب، مدتی امارت کوفه را عهده‌دار بود؛ ولی چون فرد عادل و ساده‌زیستی بود، عده‌ای زمینه برکناری او را فراهم آوردند. وی سپس به مدینه برگشت و در کنار علی(ع) ماند و از او بهره برد.[۴۲۶]
  • عبدالله بن عباس، معروف به ابن عباس، پسرعموی پیامبر(ص) و امام علی(ع) است. او احادیث بسیاری از پیامبر(ص) نقل کرده است.[۴۲۸] ابن‌عباس در دوران خلفا، همواره علی(ع) را شایسته مقام خلافت می‌دانست و در دوران حکومت امام علی(ع) در جنگ‌های جمل، صفین و نهروان حاضر بود و از طرف امام علی(ع) استاندار بصره بود.[۴۲۹]

مطالعه بیشتر

  • نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸.
  • علی از زبان علی یا زندگانی امیر مؤمنان علی علیه‌السلام، نوشته سید جعفر شهیدی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۹.

جستارهای وابسته

پانویس

  1. بنابر روایتی که سیوطی در الدر المنثور نقل کرده، واژه شیعه را نخستین بار پیامبر(ص) درباره برخی از اصحاب خاص امام علی(ع) به کار برده است.(سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۳۷۹) برخی، از این روایت و روایاتی شبیه آن برداشت کرده‌اند که شیعه از زمان رسول خدا ظهور داشته است.(هالم، تشیع، ۱۳۸۹ش، ص۷۳-۷۶).
  2. مفید، اوائل المقالات، ۳۵.
  3. ایجی، شرح المواقف، ۸:‎ ۳۵۴.
  4. هالم، تشیع، ۲۷-۲۸.
  5. هالم، تشیع، ۳۱.
  6. مفید، الارشاد، ۱:‎ ۱۵.
  7. ابن اثیر، اسدالغابة، ۱:‎ ص۱۵.
  8. مفید، الارشاد، ۱:‎ ۲.
  9. مجلسی، بحارالانوار، ۱۹:‎ ۵۷.
  10. قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۶۸.
  11. مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲:‎ ۱۷۶۰.
  12. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵.
  13. مرعشی نجفی، موسوعة الإمامة، ۱۴۳۰ق، ج۶، ص۱۹۷و ۱۹۸؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه أمیرالمؤمنین ع، ۱۳۸۹ش، ج۱۴، ص۳۰۸.
  14. ابن شهر آشوب، ج۳، ص۳۲۱-۳۳۴.
  15. مجلسی، بحارالانوار، ج۳۷، ص۳۳۴؛ حر عاملی، وسائل‌الشیعة، ج۱۴، ص۶۰۰.
  16. امین، سیره معصومان، ج۲، ص۱۳.
  17. طوسی، الأمالی، ص۲۹۳.
  18. صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۲، ص ۴۷
  19. نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۸، ص۱۵۲.
  20. ابن قتیبه، المعارف، ۱۴۰۷ق، ص۱۲۱.
  21. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۱.
  22. «ترجمه و شرح نامه 45 نهج البلاغه؛ بخش چهارم: قدرت در عین ساده زیستی»، وبگاه اهل البیت(ع).
  23. مکارم شیرازی، پيام امام امير المومنين(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱۴، ص۵۷۹.
  24. نسائی، السنن الکبری، ۵:‎ ۱۰۷؛ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱:‎ ۱۵؛ آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ۶۵؛ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱:‎ ۳۰.
  25. مفید، الارشاد، ۱:‎ ۲.
  26. «یا علی»، صفحه شخصی علی طوفانی در اینستاگرام.
  27. مفید، الارشاد، ۱:‎ ۵.
  28. امینی، کتاب، ۶:‎ ۲۳-۲۱.
  29. ابن هشام، السیرة النبویة، ۱:‎ ۱۶۲.
  30. شهیدی، ترجمه نهج‌البلاغه، ۲۲۲.
  31. مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲:‎ ۱۷۶۰.
  32. شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۱۳.
  33. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۶۴.
  34. مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲:‎ ۱۷۶۰.
  35. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۸۰.
  36. مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۴۴.
  37. شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۱۴.
  38. قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۹۹.
  39. شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۱۴؛
  40. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۱۵۵-۱۵۸؛ مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲:‎ ۱۷۶۰.
  41. رجبی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۱۶۱.
  42. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۱۸۸.
  43. عاملی، الصحیح، ۵:‎ ۶۰؛ قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۱۶۶؛ شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۱۶.
  44. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۵۹.
  45. طبری، تاریخ طبری، ۲:‎ ۴۱۰.
  46. ابن سعد، طبقات الکبری، ۸:‎ ۱۶؛ قزوینی، فاطمة الزهراء، ۱۹۲.
  47. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۳:‎ ۳۵۰.
  48. شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۱۶.
  49. شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۱۴.
  50. مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲:‎ ۱۷۶۰.
  51. طبری، تاریخ طبری، ۳:‎ ۱۰۲۷؛ کلینی، کافی، ۱۱۰؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۲:‎ ۱۰۷.
  52. کلینی، کافی، ۱:‎ ۴۶۱؛ طبری، تاریخ طبری، ۲:‎ ۵۳۷؛ مفید، الارشاد، ۲:‎ ۵.
  53. این جوزی، تذکرة الخواص، ۶.
  54. یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ۲:‎ ۲۴۶؛ دولابی، الذریة الطاهرة، ۱۰۲؛ طبری، تاریخ طبری، ۲:‎ ۵۵۵؛ مفید، الارشاد، ۲:‎ ۲۷.
  55. واقدی، مغازی، ۶۵۳.
  56. ابن هشام، السیرة النبویة، ۳:‎ ۲۲۴؛ طبری، تاریخ طبری، ۲:‎ ۵۶۴.
  57. واقدی، المغازی، ۲:‎ ۴۷۱-۷۷۰؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ۳:‎ ۲۳۷-۲۳۴؛ طبری، تاریخ طبری، ۲:‎ ۵۷۴-۶۷۳؛ مفید، الارشاد، ۱۰۹-۹۸؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱:‎ ۳۸۲-۳۷۹.
  58. ابن اثیر، اسدالغابة، ۶:‎ ۱۳۲؛ کحاله، اعلام النساء، ۲:‎ ۹۱.
  59. ابن هشام، السیرة النبویة، ۲:‎ ۷۷۶.
  60. ذهبی، اعلام النبلاء، ۳:‎ ۵۰۰؛ دخیل، اعلام النساء، ۲۳۸.
  61. طبری، تاریخ طبری، ۲:‎ ۶۴۲.
  62. ابن هشام، السیرة النبویة، ۳:‎ ۳۵۵-۳۴۲؛ ابن حبیب، المحبر، دارالآفاق الجديده، ۱۱۵.
  63. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۶۷۴.
  64. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۶۷۸.
  65. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۷۸۹.
  66. ابن طاووس، الطرائف، ۱:‎ ۸۰.
  67. مفید، الارشاد، ۱:‎ ۱۵۶؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ۴:‎ ۱۶۳.
  68. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۹۲۶.
  69. ابن حنبل، مسند، ۱:‎ ۲۷۷؛ ابن حنبل، مسند، ۳:‎ ۴۱۷؛ ابن حنبل، مسند، ۷:‎ ۵۱۳؛ بخاری، صحیح بخاری، ۵:‎ ۱۲۹؛ مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ۲:‎ ۱۸۷۰-۱۸۷۱؛ تزمذی، سنن ترمذی، ۵:‎ ۶۳۸، ۶۴۰-۶۴۱؛ نسائی، سنن نسائی، ۶۱-۵۰؛ حاکم نیشابوری، المستدرک، ۳:‎ ۱۳۴-۱۳۳؛ طبری، الریاض النضرة، ۳:‎ ۱۱۹-۱۱۷؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۵:‎ ۸-۷؛ هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ۹:‎ ۱۱۰؛ عینی، عمدةالقاری، ۱۶:‎ ۳۰۱؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۶۸؛ سیوطی، الدر المنثور، ۳:‎ ۲۳۶، ۲۹۱؛ متقی، کنزالعمال، ۱۳:‎ ۱۶۳، ۱۷۲-۱۷۱؛ میرحامد حسین، عبقات الانوار، ۲:‎ ۵۹-۲۹؛ شرف‌الدین، المراجعات، ۱۳۰؛ حسینی میلانی، نفحات الازهار، ۱۸:‎ ۴۱۱-۳۶۳.
  70. رجبی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۲۰۹.
  71. شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۲۱۱.
  72. ابن شهرآشوب، مناقب، ۳:‎ ۱۴۴.
  73. مکارم شیرازی، نفسیر نمونه، ۲:‎ ۵۸۲؛ رجبی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۲۱۳.
  74. عاملی، سیره النبی، ۴:‎ ۳۱۹.
  75. طبری، تاریخ طبری، ۳:‎ ۱۴۸؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ۲:‎ ۱۳۱؛ واقدی، المغازی، ۳:‎ ۱۰۸۹.
  76. معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۷.
  77. عیاشی، کتاب التفسیر، ۱:‎ ۴.
  78. شهیدی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۲۱.
  79. معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۸۵.
  80. طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۸ش، ص۲۰۱.
  81. مجلسی، بحار الانوار، ج۲۸، ص۲۹۹؛ مجلسی، مرآة العقول، ج۵، ص۳۲۰.
  82. دینوری، الامامة والسیاسة، ۱:‎ ۳۰-۲۹؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱:‎ ۶۴۶. طبری، تاریخ طبری، ج۴، ص ۱۳۳۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج ۱، ص ۵۸۶ ـ ۵۸۷.
  83. دینوری، الامامة والسیاسة، ۱:‎ ۳۰-۲۹؛ مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲:‎ ۱۷۶۱.
  84. شيخ مفيد، الفصول المختاره، ص ۴۰ و ۵۶ به بعد.
  85. فاطمی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۴۰۷.
  86. جوهری بصری، السقیفة و فدک، ۱۴۱۳ق، ص۷۲ و ۷۳.
  87. طبرسی، الاحتجاج، ۱۳۸۶ق، ج۱، ص۱۰۹.
  88. استادی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۳۶۶.
  89. مجلسی، بحار الانوار، دارالرضا، ج۲۹، ص۱۲۴.
  90. طبری امامی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۴.
  91. یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۱۳۶-۱۳۸؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۴۱۹-۴۲۰؛ ابن حبان، کتاب الثقات، ۱۳۹۳ق، ج۲، ص۱۹۱، ۱۹۴.
  92. معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۳۲۲و۳۳۱.
  93. معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۳۷۹.
  94. معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۴۴۱.
  95. معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۳۴۸.
  96. معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۴۵۳.
  97. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۴۵.
  98. مسعودی، مروج الذهب، ۴:‎ ۳۰۰؛
  99. بلاذری، ص۱۳۹.
  100. طبری،ج۵، صص۲۵۱۹-۲۵۲۰.
  101. معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۴۷۵-۴۷۶.
  102. نویری، نهایه الارب، ۱۴۲۳ق، ج۱۹، ص۳۴۷.
  103. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۳۴۶؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۱۶۱؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۷؛ مفید، المسائل العکبریه، ۱۴۱۴ق، ص۶۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۲۰ق، ص۱۸۹.
  104. معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۴۹۶.
  105. معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۵۱۳.
  106. معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۵۴۰.
  107. ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۴۴.
  108. سیوطی، تاریخ الخلفا، ۱۴۱۳ق، ص۱۲۹.
  109. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۶ق، ج۳، ص۷۱.
  110. الامامة والسیاسة|ج=۱|ص=۴۶-۴۴،زرکلی، الاعلام، ۴، ۲۱۰،ابن عبد البر، الاستیعاب، ۳، ۱۰۴۴.
  111. معادیخواه، تاریخ اسلام (روزگار عثمان)، ۲۰.
  112. معادیخواه، تاریخ اسلام (روزگار عثمان)، ۱۴۶.
  113. معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۴۳-۳۴۶.
  114. معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۳۸و۳۳۹.
  115. معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۴۱.
  116. معادیخواه، تاریخ اسلام (روزگار عثمان)، ۵۱۵.
  117. زجاجی کاشانی، سقای کربلا، ۱۳۷۹ش، ص۸۹-۹۰؛ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۴۲۹.
  118. دینوری، امامت و سیاست، ۶۱.
  119. دینوری، امامت و سیاست، ۵۸-۵۷.
  120. معادیخواه، تاریخ اسلام (روزگار عثمان)، ۷۷۳.
  121. دینوری، امامت و سیاست، ۵۸-۵۷، ۶۴.
  122. ابن عبد البر، الاستیعاب،.
  123. نک: ابن مزاحم، وقعة صفین/ترجمه،ص:۲۷۱.
  124. ملکی میانجی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹:‎ ۴۹.
  125. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر علوی)، ۱:‎ ۵۸.
  126. جودکی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹:‎ صص۱۵-۱۶.
  127. ملکی میانجی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹:‎ ۴۹.
  128. ملکی میانجی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹:‎ ۵۳.
  129. ملکی میانجی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹:‎ ۵۴.
  130. ملکی میانجی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹:‎ ۶۴.
  131. ملکی میانجی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹:‎ ۶۶.
  132. طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۸ش، ص۴۲.
  133. دلشاد تهرانی، سودای پیمان‌شکنان، ۱۳۹۴ش، ص۱۴.
  134. بلاذری، جمل من أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ش، ج۳، ص۴۱؛ حموی‌، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ذیل کلمه «خُرَیبَة»؛ سمعانی، الأنساب، ۱۴۰۰ق، ج۱۲، ص۱۸۰.
  135. دینوری، اخبار الطوال، ۱۵۰.
  136. طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۷۰م، ج۴، ص۵۱۱.
  137. مسعودی، مروج الذهب، ۲:‎ ۳۷۰.
  138. ملکی میانجی، دانشنامه امام علی(ع)، ۹:‎ صص۱۳-۱۴.
  139. دینوری، اخبار الطوال، ۱۵۴.
  140. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر علوی)، ۱:‎ ۲۳۳-۲۳۶.
  141. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر علوی)، ۲:‎ ۹۱.
  142. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر علوی)، ۱:‎ ۱۹۴.
  143. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر علوی)، ۱:‎ ۱۹۴-۱۹۷.
  144. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر علوی)، ۱:‎ ۲۱۱-۲۱۲.
  145. جعفری، دانشنامه امام علی(ع)، ۹:‎ ۲۱۳-۲۱۴.
  146. جعفری، دانشنامه امام علی(ع)، ۹:‎ ۲۱۰-۲۱۱.
  147. جعفری، دانشنامه امام علی(ع)، ۹:‎ ۲۱۱-۲۱۶.
  148. جعفری، دانشنامه امام علی(ع)، ۹:‎ ۲۱۶-۲۱۷.
  149. بلاذری، انساب الأشراف، ج۲، ص۳۴۹.
  150. جعفری، دانشنامه امام علی(ع)، ۹:‎ ۲۱۶-۲۱۷.
  151. بلاذری، انساب الأشراف، ج۲، ص۳۵۹.
  152. بلاذری، انساب الأشراف، ج۲، ص۳۴۹.
  153. امین، اعبان‌الشیعه، ۱:‎ ۵۱۱.
  154. نگاه کنید به: ابن ابی ‏الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۵۵.
  155. نگاه کنید به: ابن ابی ‏الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۵۶.
  156. نگاه کنید به: ابن ابی ‏الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۵۶.
  157. نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۴۸۴؛ ابن قتیبة الدینوري، الامامة و السیاسة، ج۱، ص۱۰۴؛ بلاذري، انساب الأشراف، ج۳، ص۱۱۰.
  158. سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ج۵، ص۷۵.
  159. نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۴۸۴؛ بلاذری، انساب الأشراف، ج۳، ص۱۱۱-۱۱۲.
  160. جعفری، دانشنامه امام علی(ع)، ۹:‎ ۲۲۲.
  161. بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۵۲.
  162. بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۷۰.
  163. دینوری، اخبار الطوال، ۲۱۰.
  164. بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۷۳-۳۷۵.
  165. المفید، الارشاد، ج۱، ص۹ (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت، نسخه دوم).
  166. شیخ مفید، الارشاد، ص۵ (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت، نسخه دوم).
  167. مجلسی، ج۴۳، ص۱۲۵؛ طبری، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ ق؛ طبری، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ ق؛ ابن شاهین، فضائل فاطمه بنت رسول الله صلی الله علیه وسلم، ج۱، ص۴۷، ۱۴۱۵ ق/۱۹۹۴ م؛ نسائی، المجتبی من السنن، ج۶، ص۶۲، ۱۴۰۶/۱۹۸۶. حاکم نیشابوری، مستدرک علی الصحیحین ج۲، ص۱۸۱، ۱۴۱۱/۱۹۹۰؛ طبرانی، المعجم الکبیر ج۴، ص۳۴، مکتبه ابن تیمیه.
  168. مفید، مسار الشیعة، ص۱۷.
  169. سید بن طاوس، ص۵۸۴.
  170. مسعودی، اثبات الوصیة، ص۱۵۳.
  171. مسعودی، مروج الذهب، ۳:‎ ۶۳.
  172. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۲۱۳؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۵۴-۳۵۵؛ طبرسی، اعلام الوری، ج۱، ص۳۹۵؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۱۳۳؛ اربلی، کشف الغمة، ج۲، ص۶۷.
  173. امین عاملى، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۲۶.
  174. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۸، ص۲۳۳.
  175. محمدی ری‌شهری، ج۱، ص۱۰۸.
  176. المفید، الارشاد، ۱۴۲۸ق، ص۳۵۴.
  177. رقیه و عمر دوقلو بوده‌اند.
  178. المفید، الارشاد، ۱۴۲۸ق، ص۲۷۰-۲۷۱.
  179. ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۲۴.
  180. احمدی، «تحلیل روایی - تاریخی پرچم‌داری امیرمومنان علی(ع) در غزوات پیامبر اکرم»، ص۳۷.
  181. ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۰۹۰.
  182. بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۸۸۳.
  183. ابن‌حجر، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۱۹۰.
  184. بلاذری،‌ أنساب ‏الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۵۲.
  185. طبری، ج۲، ص۱۴۸.
  186. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج‌۱، ص‌۹۱.
  187. ابن هشام، سیرة النبویة، ج۱، ص۷۰۸-۷۱۳.
  188. سید رضی، نهج البلاغة، ۱۴۱۴ق، ص۴۵۴، نامه ۶۴.
  189. واقدی، المغازى، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۴۰.
  190. دیلمی، إرشاد القلوب إلى الصواب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۳۴۶.
  191. کلینی، الكافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۱۰.
  192. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۱۵۴.
  193. ابن هشام، السیرة النبویة، ج۳، ص۲۳۵.
  194. ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۲۱.
  195. مجلسی، بحار الانوار، ج۲۰، ص۲۱۶.
  196. ابن هشام، السیرة النبویة، دارالمعرفه، ج۲، ص۳۲۸.
  197. مسلم، صحیح مسلم، ج۱۵، ص۱۷۸-۱۷۹.
  198. مفید، الارشاد، ج۱، ص۱۲۸.
  199. آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۷۸ش، ص۴۵۹.
  200. زمخشری، الکشاف، ج۳، ص۶۸۹، ذیل آیه ۸۱ سوره اسراء.
  201. آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ص۴۸۱.
  202. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۲.
  203. مفید، ارشاد، ج۱، ص۱۵۶؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۴، ص۱۶۳.
  204. واقدی، المغازى، ۱۴۰۹، ج۲ ص۵۶۲؛ ابن سعد، الطبقات الکبرى، ۱۴۱۰، ج۲، ص۶۹؛ یاقوت حموى، معجم البلدان، ۱۹۹۵، ج۴، ص۲۳۸؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷، ج۲، ص ۶۴۲؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۰۹.
  205. آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۷۸ش، ص۵۷۶.
  206. ابن هشام، السیرة النبویة، ج ۴، ص ۳۱۹؛ واقدی، کتاب المغازى، ۱۴۰۹، ج۳، ص۸۲۶ و رسولی محلاتی، تاریخ اسلام، ۱۳۷۴، ج ۱، ص۱۴۱ و ۱۵۳.
  207. بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۸۴.
  208. مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۳۶۰-۳۶۱.
  209. طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۳۲.
  210. شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۶۲.
  211. ابن‌بطریق، عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار، ۱۴۰۷ق، ص۲۵۶.
  212. بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۸۴.
  213. سعیدیان، «تحلیل و بررسی ابعاد سریه امام علی بن ابی‌طالب به یمن و پیامدهای آن»، ص۱۱۳.
  214. ۲۱۴٫۰ ۲۱۴٫۱ کلینی، الكافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۴۵.
  215. رشید رضا، المنار، ۱۹۹۰م، ج۶، ص۳۸۴.
  216. شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۱.
  217. اربلی، كشف الغمة فی معرفة الأئمة، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۲۳۷.
  218. ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۳۰، ص۴۳۰؛ با کمی تفاوت: قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۷۴.
  219. قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱،‌ ص۱۷۴.
  220. بغدادی، تاریخ بغداد، ج۸، ص۲۸۴.
  221. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۲۷۱.
  222. سلیم بن قیس، كتاب سلیم بن قیس، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۸۹.
  223. برای اطلاعات بیشتر ر.ک: علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱-۲.
  224. مفید، الارشاد، ج۱، ص۱۸۶.
  225. مظفر، السقیفة، ۱۴۱۵ق، ص۹۵-۹۷.
  226. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۶، ص۸.
  227. قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۱۳۴.
  228. قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۷۳.
  229. قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۷۴.
  230. قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۱۳۴.
  231. قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۱۳۵-۱۳۴.
  232. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۲۸۴-۲۸۳.
  233. قنوات، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۱۶۶.
  234. طارمی، دانشنامه جهان اسلام، ۲:‎ ۴۷۸-۴۸۳.
  235. قرشی، دانشنامه امام امیرالمؤمنین، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۴۵-۴۷.
  236. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۲۸۶.
  237. معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت)، ۲۸۴-۲۸۳.
  238. فاطمی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۴۶۳-۴۶۶.
  239. فاطمی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۴۰۷.
  240. فاطمی، دانشنامه امام علی(ع)، ۸:‎ ۴۱۷.
  241. معادیخواه، تاریخ اسلام (گسترش قلمرو خلافت اسلامی)، ۱۱۸.
  242. مفيد، الفصول المختاره، ص ۴۰ و ۵۶ به بعد.
  243. رجوع کنید به: طبرسی، الاحتجاج، نشر المرتضی، ج۱، ص۱۱۵-۱۳۰.
  244. ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، مکتبة آیة الله المرعشی، ج۱، ص۱۵۱.
  245. ابن قتیبه، الامامة والسیاسة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۹-۳۰؛ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، مکتبة آیة الله المرعشی، ج۶، ص۱۳.
  246. امینی، الغدیر، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۴۱-۴۲.
  247. طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۳۲ـ۳۳۳ و ۵۴۵.
  248. ابن شهر آشوب، المناقب، ج۱، ص۳۸۸.
  249. طوسی، تلخیص الشافی، ج۳، ص۷۶؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج۲، ص۹۵.
  250. حلبی، تاریخ حلبی، ج۳، ص۴۰۰؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ج۱۶، ص۳۱۶.
  251. پیشوایی، سیره پیشوایان، ج۲، ص۱۹۱.
  252. مجلسی، بحار الانوار، ج۲۸، ص۲۹۹؛ مجلسی، مرآة العقول، ج۵، ص۳۲۰.
  253. ابن قتیبه، ج۱، ص۲۸.
  254. يعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج ۱، ص ۵۲۷.
  255. مفيد، الفصول المختاره، ص ۵۶-۵۷.
  256. جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام، ج ۱، ص ۳۰۶.
  257. رسولی محلاتی، زندگانی امیرالمؤمنین علیه‌السلام، ص۲۵۳.
  258. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۱۳۸.
  259. ازدی‌، تاریخ فتوح الشام‌، ص‌۴-۵۴؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی‌، ج‌۲، ص ۱۳۳.
  260. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۳۷.
  261. نهج البلاغه خطبه شقشقیه.
  262. ابن حجر عسقلانى، الاصابه فى تمییز الصحابه، ۱۳۲۸ق، ج ۲، ص ۵۰۹؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۳۲۸ق، ج ۳، ص ۳۹.
  263. جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام، ج ۱، ص ۳۰۶.
  264. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۴ش، ج۱۰، ص۳۱۲.
  265. صدوق‌، الخصال‌، ج‌۲، ص‌۴۲۴؛ مفید، الاختصاص‌، تصحيح و تعليق على‌اكبر غفارى‌، ص‌۱۷۳.
  266. برای نمونه ر.ک: واقدى‌، المغازی، ج‌۲، ص‌۲۵۱؛ طبرى‌، تاریخ طبری، ج‌۳، ص‌۱۲۱-۱۲۴؛ دينورى‌، اخبار الطوال، ص‌۱۲۶؛ رافعى قزوينى‌، التدوين فى اخبار قزوين‌، ج‌۱، ص‌۷۸؛ ذهبى‌، العبر فى خَبَر من عَبَرَ، ج‌۱، ص‌۲۶؛ مَقْدِسى‌، البدء و التاريخ‌، ج‌۵، ص‌۱۸۲. .
  267. سیوطی، تاریخ الخلفا، ۱۴۱۳ق، ص۱۲۹-۱۳۷؛ یعقوبی، تاريخ يعقوبی، ج ۲، ص ۱۶۰.
  268. طبری، تاريخ طبری، ج ۴، ص ۲۲۹؛ نهج البلاغة، خطبه ۳؛ مفید، الارشاد، ج ۱، ص ۲۸۸.
  269. سیوطی، تاریخ الخلفا، ۱۴۱۳ق، ص۱۲۹.
  270. رنجبر، مواضع امام علی علیه‌السلام در برابر فتوحات خلفا، ۱۳۸۲.
  271. دینوری، امامت و سیاست، ۶۴.
  272. نیز نک: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۴۶.
  273. دینوری، امامت و سیاست، ۶۹.
  274. سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة الامام علی(ع)، ۱۳۸۸ش، ص۳۱۳.
  275. سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۲۴۲.
  276. دینوری، امامت و سیاست، ۶۱.
  277. سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة الامام علی(ع)، ۱۳۸۸ش، ص۳۱۸-۳۲۰.
  278. نهج البلاغه، خطبه ۲۴۰.
  279. طبری، تاریخ طبری، ج۴، ص۴۲۹.
  280. طبری، تاریخ طبری، ج۴، ص۴۲۷-۴۳۱.
  281. نهج البلاغه، خطبه ۹۲.
  282. شهیدی، زیست‌نامه امام علی(ع)، ص۲۵.
  283. شهیدی، زیست‌نامه امام علی(ع)، ص۲۶.
  284. شهیدی، زیست‌نامه امام علی(ع)، ص۲۶.
  285. زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۲۷۳.
  286. طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۵۳۴.
  287. نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، خ۱۴۸، ص۱۴۴.
  288. طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۵۳.
  289. نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، خطبه ۱۷۴، ص۱۸۰.
  290. طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۶، ص۳۰۹۶؛ به نقل شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۸۴-۸۵.
  291. طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۵۱، ۵۴۴ و ج۵، ص۱۵۰؛ شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۸۲-۸۳ و ۱۰۸.
  292. طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۵۴.
  293. طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۵۰۷.
  294. طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۵۱۱؛ شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۴.
  295. شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۴.
  296. شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۸.
  297. شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۸.
  298. جوهری، الصحاح، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۱۱۵۲.
  299. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۵ق، ج۲، ص۱۸۸؛ خلیفه، تاریخ خلیفه بن خیاط، ۱۴۱۵ق، ص۱۱۶.
  300. تلخیص از: شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۳-۱۲۱.
  301. اسکافی، المعیار و الموازنه، ۱۴۰۲ق، ص۱۶۲؛ به نقل شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۲۲.
  302. نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۴۹۰.
  303. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۶۳.
  304. شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۲۹.
  305. شهرستانی، الملل و النحل، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۳۵.
  306. شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۳۲.
  307. شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۸ش، ص۱۳۳-۱۳۴.
  308. پورآرین، «غارات معاویه و تاثیر آن در برآمدن امویان»، ص۳۵.
  309. رحیمی، «نقش غارات در تسریع صلح امام حسن»، ص۷۲.
  310. بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۷۳.
  311. رحیمی،‌ «نقش غارات در تسریع صلح امام حسن»، ص۷۲.
  312. رحیمی، «نقش غارات در تسریع صلح امام حسن»، ص۷۵.
  313. پورآرین، «غارات معاویه و تاثیر آن در برآمدن امویان»، ص۳۹.
  314. بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۴۶.
  315. طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۱۳۴.
  316. برای نمونه ر.ک: سید رضی، نهج البلاغة، ۱۴۱۴ق،‌ خطبه۲۷، ص۷۰.
  317. شیخ طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۶۵؛ ابن حجر، فتح الباری، ج۱۲، ص۲۵۱.
  318. مفید، الارشاد، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۹ (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت، نسخه دوم).
  319. درباره تاریخ شهادت امام علی(ع)، اختلاف است. ابن ابی الحدید (از علمای اهل سنت) شهادت وی در شب ۱۷ رمضان را قول مشهور می‌داند و می‌گوید شب ۱۷ رمضان شب بدر است و روایاتی در دست بوده که وی در شب بدر کشته می‌شود. (شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۵-۱۶.).
  320. جعفریان، گزیده حیات سیاسی و فکری امامان شیعه، ۱۳۹۱، ص۵۴-۵۳.
  321. جعفریان، گزیده حیات سیاسی و فکری امامان شیعه، ص۵۵.
  322. مجلسی، بحار الانوار، ج۴۲، ص۳۳۸؛ قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۲۳۴؛ مفید، الارشاد، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۰.
  323. مفید، الارشاد، ۱۴۲۸ق، ص۲۷-۲۸.
  324. عبدالکریم بن طاووس، فرحة الغری، ص۹۳؛ مجلسی، بحار، ج۴۲، ص۲۲۲؛ به نقل مقدسی، یدالله، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۱، ص۲۳۹-۲۴۰.
  325. راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۴.
  326. مجلسی، بحار الانوار، ج۳۶، ص۵.
  327. نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، نامه ۴۷، ص۳۲۰-۳۲۱.
  328. نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، نامه ۴۷، ص۳۲۰-۳۲۱.
  329. ثقفی کوفی، الغارات، تعلیقه علامه حلی، ۱۳۵۳،‌ ج۲، ص۸۳۵-۸۳۷.
  330. حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ش، ج۲، ص۲۹.
  331. حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ش، ج۲، ص۳۱؛ فرطوسی، تاریخچه آستان مطهر امام علی(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۱۵۹-۱۷۹.
  332. نک؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ش، ج۲، ص۲۹.
  333. فرطوسی، تاریخچه آستان مطهر امام علی(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۱۵۹-۱۷۹؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ش، ج۲، ص۲۹.
  334. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۰؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ش، ج۲، ص۳۰.
  335. اصغرپور، «درآمدی بر مناقب‌نگاری اهل‌بیت»، ص۲۶۷.
  336. ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۷.
  337. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۴-۲۷.
  338. پازوکی، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۷۵، ج۷، ص۳۸۷-۳۹۸.
  339. ابن‌شاذان، مائة منقبة، ۱۴۰۷ق، ص۱۷۷.
  340. امیدی، نگاهی به مضامین و موضعات دیوان شافعی، ص۱۹۴.
  341. زمانی، آزادی، «چرایی کثرت مناقب‌نگاری امام علی(ع) توسط علمای شافعی مذهب»، ص۳۲۸.
  342. حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۱۶.
  343. گنجی شافعی، کفایة الطالب، ۱۴۰۴ق، ص۲۳۱.
  344. طباطبایی‌نژاد، دانشنامه امام علی(ع)، ۳:‎ ۱۹۳-۱۹۴.
  345. طبری، تاریخ الامم والملوک، دار قاموس الحدیث، ج۲، ص۲۷۹.
  346. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۸۴؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۷.
  347. بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۷، ج۴، ص۶۶، ج۵، ص۱۳۷-۱۳۸، ج۷، ص۹؛ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۱۸۴.
  348. شرف‌الدین، المراجعات، ۱۴۲۶ق، ص۲۶۲و۲۶۳.
  349. قرطبی، ج۶، ص۲۰۸؛ طباطبایی، المیزان، ج۶، ص۲۵؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۲، ص۳۰؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۹۸.
  350. ابن حنبل، مسند احمد، ۱۴۱۴ق، جلد ۴، ص۲۸۱؛ فخر رازی، التفسير الكبير، ۱۴۲۰ق، ج۱۱، ص۴۹.
  351. ،بیهقی، السنن الکبری، ۱۳۴۴ق، ج۲، ص۱۵۰؛ ابن حکم، تفسیر الحبری، ۱۴۰۸ق، ص۲۹۷-۳۱۱؛ ابن حجر هیتمی، الصواعق المحرقة علی اهل الرفض والضلال والزندقة، ۱۹۹۷م، ج۲، ص۴۲۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص ۵۵۹-۵۶۰؛ طباطبائی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۱۶، ص۳۱۱.
  352. زمخشری، الکشاف، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۷۰؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ذیل آیه ۶۱ آل عمران؛ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۲۶.
  353. سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۲۱ق، ج۴، ص۲۸۷؛ آمدی، غایه المرام فی علم الکلام، ۱۳۹۱ق، ج۳، ص۵۰ـ ۵۱؛ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۳۰۶.
  354. حاکم الحسکانی، شواهد التنزیل، ۱۳۹۳ق، ج۲، ص۳۵۸؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۳۷۹.
  355. حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴۳۲؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج ۱۱، ص۲۷۲؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۷، ص۵.
  356. ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۲۶۲.
  357. ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۲۰ق، ج۸، ص۵۰؛ طبری، جامع البیان فی تأویل القرآن، ۱۴۲۰ق، ج۲۳، ص۲۴۸؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ۱۴۲۰ق، ج۲۹، ص۴۹۶.
  358. علامه حلی، منهاج الکرامه، ۱۳۷۹ش، ص۱۴۶؛ ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۳۳۲؛ سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۴۴.
  359. نسائی، السنن الکبری، ۱۴۲۱ق، ج۷، ص۴۳۷؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق، ج۵، ص۱۸۶؛ فراهیدی، کتاب العین، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۱۳۶ـ۱۳۷؛ طبری، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، ج۱، ص۱۶.
  360. خوارزمی، مناقب، ۱۴۱۱ق، ص۹۳؛ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۹.
  361. امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج‌۱، ص۳۴۷؛ فیروزآبادی، فضائل الخمسه فی الصحاح السته، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۸۳.
  362. صدوق، الخصال، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۳۳۵؛ مسلم، صحیح مسلم، ۱۴۲۳ق، ج۱۵، ص۱۹۰.
  363. ابن مغازلی، مناقب علی بن ابی‌طالب، ۱۴۲۶ق، ص۱۶۷؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۲، ص۳۹۲؛ خوارزمی، المناقب، ۱۴۱۴ق، ص۸۵.
  364. امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۲۷۹-۲۸۰؛ شیخ مفید، رسالة فی معنی المولی، ۱۴۱۳ق، ص۳۹ و ۴۰.
  365. سیدمرتضی، الفصول المختارة، ۱۴۱۴ق، ص۹۶؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق، ج۷، ص۸۲.
  366. پیامبر(ص) وقتی همه اصحاب را به برادری یکدیگر درآورد به علی(ع) فرمود: أنت أخی فی الدنیا و الآخرة (سنن ترمذی، ج۵، ص۳۰۰؛ طبرانی، المعجم الکبیر ج۵، ص۲۲۱).
  367. ابن حنبل، مسند احمد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۵۴۵؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی‌الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۳۴؛ کنتوری، عبقات الأنوار فی إثبات إمامة الأئمة الأطهار، ۱۳۶۶ش، ج‏۱۱، ص۱۸۱ و ۳۶۹.
  368. ابن حنبل، مسند، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۴۳۷؛ سیوطی، جامع الاحادیث، ج۱۶، ص۲۵۶، ح۷۸۶۶ و ج۲۷ ص۷۲؛ ابن حنبل، فضائل الصحابه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ۶۰۵، ۶۲۰، ۶۴۹.
  369. حاکم نیشابوری، المستدرک، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۲۷۳.
  370. احمد بن حنبل، مسند احمد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۲۶؛ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶، ج۳، ص۲۱۳.
  371. آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۱۳۶۶، ص ۱۹۷.
  372. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۳۸۱.
  373. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص ۱۱۸.
  374. ابن طاووس، فلاح السائل،۱۴۰۶ق، ص ۱۰۹.
  375. ابن شهر آشوب، المناقب، ۱۳۷۵ق، ج۲، ص ۱۲۳.
  376. الشيخ حرّ العاملي، وسائل الشيعة، ج۵، ص۱۷۷.
  377. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص ۳۱.
  378. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۱۲۳.
  379. صدوق، به نقل از: مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، صص۱۴۶-۱۴۷
  380. نهج البلاغه، حکمت ۳۰۰.
  381. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص ۲۰۳.
  382. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص ۲۶۷.
  383. نهج البلاغه، خطبه ۱۳۹.
  384. محمودی، نهج السعادة، مؤسسة الاعلمی، ج۱، ص۲۲۴؛ مفید، الاختصاص، ۱۴۳۰ق، ص۱۵۱.
  385. حسینی دشتی، معارف و معاریف، ۱۳۷۹، ج۷، ص۴۵۷.
  386. مسعودی، اثبات الوصیه، ص۱۵۸.
  387. مكارم شيرازى، ناصر، نهج البلاغه با ترجمه فارسى روان،۱۳۸۴ش، ج۱،ص۸۸.
  388. طبری، تاریخ طبری، ج۳، جزء ۶، ص۹۰.
  389. ثقفی، الغارات، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۴۵.
  390. قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۱۶۷.
  391. نهج البلاغه، نامه ۴۵.
  392. ۳۹۲٫۰ ۳۹۲٫۱ نهج البلاغه، خطبه ۲۰۷.
  393. نهج البلاغه، نامه ۵۱.
  394. نهج البلاغه، نامه ۵۳.
  395. مكارم شيرازى، ناصر، نهج البلاغه با ترجمه فارسى روان، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۹۳.
  396. . مکارم شیرازی، نهج البلاغه با ترجمه فارسى روان، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۵۲۳.
  397. شرح نهج البلاغه، ج۱۵، ص ۱۴۷.
  398. السرائر، ج۲، ص ۲۲۸.
  399. الشيخ الكليني، الكافي، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۷۴.
  400. حسینی، مصادر نهج البلاغه و أسانیده، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۳.
  401. «گنجینه معارف سر دلبران»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
  402. ضمیری، ص۳۶۵-۳۶۷.
  403. شهرستانی، ما هو نهج البلاغه، ۱۹۶۱م، ص۲۱.
  404. مصطفوی، «معرفی نهج البلاغه»، ص۳۳.
  405. مصطفوی، «معرفی نهج البلاغه»، ص۳۳-۳۵.
  406. ضمیری، ص۳۷۵.
  407. نوری، ج۳، ص۳۶۷.
  408. قاضی قضاعی، مقدمه کتاب.
  409. رجوع کنید به: سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
  410. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۳۹؛ صفار قمی‌، بصائر الدرجات، ص۱۴۲-۱۴۶.
  411. عاملی‌، حقیقة الجفرعند الشیعة، ص‌۱۲۵-۱۳۳.
  412. مجلسی‌، بحار الانوار، ج‌۵۱، ص‌۲۲۰.
  413. صفار قمی‌، ص‌۱۵۸-۱۵۹.
  414. کلینی‌، الکافی، ج‌۱، ص‌۲۳۹.
  415. طباطبایی، قرآن در اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۳؛ السجستانی، کتاب المصاحف، ۱۴۰۵ق، ص۱۶؛ سیوطی، الاتقان، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۶۱.
  416. ایازی، مصحف امام علی(ع)، ص۱۷۷-۱۷۸.
  417. عاملی، حقائق هامّة، ص۱۶۰، به نقل از: خرمشاهی، قرآن‎پژوهی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۶۹.
  418. صفار قمی، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۵۲.
  419. صفار قمی، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۵۶- ۱۵۷.
  420. آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۲۱، ص۱۲۶؛ مهدوی راد، مصحف فاطمه، ص۸۳-۸۴.
  421. مجلسی، بحار الانوار، ج۲۲، ص۳۴۳.
  422. صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۷۰.
  423. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۴، ص۲۲۴.
  424. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه آیتی، ج۱، ص۵۲۴.
  425. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۵۲۴.
  426. کمپانی، علی کیست، ص۴۱۲.
  427. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ص۵۶۵.
  428. مفید، امالی، ص۱۴۰.
  429. مفید، جمل، ص۲۶۵؛ ابن مزاحم، ص۴۱۰؛ ابن ابی الحدید، ج۲، ص۲۷۳ و ج۶، ص۲۹۳.
  430. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۱۹۰.
  431. شیخ صدوق، خصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۶۲.
  432. انساب الاشراف، ۱۳۹۴ق، ج۲، ص۳۱۹.
  433. نهج البلاغه، صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۱۸۲، ص۲۶۴.
  434. ابن اثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۰۳.
  435. نهج‌البلاغة، ترتیب صبحی صالح. حکمت ۲۵۹.
  436. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۳۸۸.
  437. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۳۶۳ش، ص۶۹.
  438. قطب راوندی، منهاج البراعه، ج۲۱، ص۲۱۹؛ مفید، اختصاص، ص۷.
  439. مفید، اختصاص، ص۱۰۸.
  440. شوشتری، قاموس الرجال، ج۷، ص۴۹۵.
  441. ثقفی، الغارات، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۲۴ و ۲۸۵؛ زرکلی، اعلام، ج۶، ص۲۲۰.
  442. برقی، رجال برقی، ص۳.

یادداشت

  1. ليس هذا الخبر عندي بمعتمد ، ولاهولي بمعتقد في هذه العلة لان عليا وفاطمة ماكاناليقع بينهماكلام يحتاج رسول الله إلى الاصلاح بينهما ، لانه سيد الوصيين ، وهي سيدة نساء العالمين ، مقتديان بنبي الله في حسن الخلق.

منابع

  • ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله (۱۴۰۴). شرح نهج البلاغة. تحقیق: محمد أبوالفضل. قم: منشورات مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی النجفی.
  • الشيخ حرّ العاملي، وسائل الشيعة ، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث
  • اربلی، ابن ابی الفتح (۱۴۰۳). کشف الغمة فی معرفة الائمة. بیروت: دار الاضواء.
  • ابن اثیر، علی بن ابی الکریم (۱۴۰۹). اسد الغابة. تحقیق: محمد ابراهیم بنا. قاهره: دار الشعب.
  • ابن اثیر، علی بن ابی الکریم. الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر.
  • ابن اعثم. الفتوح. بیروت: دار الندوة.
  • ابن بابویه، محمد بن علی. الخصال. تحقیق: علی‌اکبر غفاری. قم: جامعه مدرسین.
  • «یا علی»، صفحه شخصی علی طوفانی در اینستاگرام، تاریخ بازدید:‌ ۳ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
  • آیتی، محمدابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، مصحح: ابوالقاسم گرجی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۸ش.
  • ابن حبیب، محمدبن حبیب، المحبر، محقق: ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجديده، بی‌تا.
  • ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، چاپ دوم، بیروت، دار المعرفة للطباعة و النشر.
  • ابن حنبل، احمدبن محمد، مسند احمد بن حنبل، تحقیق: شعیب الأرنؤوط و دیگران، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۲۱ق.
  • ابن حنبل، احمدبن محمد، مسند الامام احمدبن محمدبن حنبل، محقق: ریاض‌عبدالله عبدالهادی، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۱۴ق.
  • ابن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
  • ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
  • ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العربیه، ۱۴۱۰ق.
  • ابن شاذان، محمد بن احمد، مائة منقبة من مناقب امیر المومنین و الائمه، قم، مدرسة الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، ۱۴۰۷ق.
  • ابن شاهین، أبو حفص عمر بن أحمد البغدادی، فضائل فاطمه بنت رسول الله صلی الله علیه وسلم، تحقیق: بدر البدر، الکویت، دار ابن الأثیر، (ضمن مجموع فیه من مصنفات ابن شاهین)، الطبعة الأولی ۱۴۱۵ق/۱۹۹۴م.
  • ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی و محمدحسین آشتیانی، قم، مؤسسه انتشارات علامه، [بی‌تا].
  • ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نجف، مکتبة حیدریة.
  • ابن صباغ مالکی، الفصول المهمة، تحقیق سامی الغریری، قم، دار الحدیث.
  • ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف، ترجمه داوود الهامی، قم، نوید اسلام، ۱۳۷۴ ش.
  • ابن عبدالبر، الاستیعاب، تحقیق: علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل.
  • ابن فقیه همدانی، اخبار البلدان، تحقیق یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب.
  • ابن قتیبه دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۳۰ق،
  • ابن قتیبه دینوری، الامامة والسیاسة، تحقیق: علی شیری، قم، شریف رضی، ۱۴۱۳ق/۱۳۷۱ش.
  • ابن قتیبه دینوری، المعارف، بیروت، ‌دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
  • ابن قتیبه دینوری، امامت و سیاست (تاریخ خلفاء)، مترجم:سیدناصر طباطبایی - ققنوس - ۴۰۴ صفحه - وزیری (گالینگور) - چاپ ۱ سال ۱۳۸۰ش.
  • ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت، ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰.
  • ابن مزاحم، وقعة صفین، قم، انتشارات بصیرتی.
  • ابن مغازلی، مناقب علی بن ابی‌طالب، تهران، مکتبة الاسلامیة.
  • ابن ندیم بغدادی، فهرست ابن ندیم، تحقیق رضا تجدد.
  • ابن هشام، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی سقا و ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شبلی، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
  • ابن هشام، محمد بن عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق: محی الدین عبدالحمید، قاهره، مکتبه صبیح، ۱۳۸۳ق.
  • ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۹ق.
  • ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، تحقیق: کاظم مظفر، نجف، مکتبة حیدریة.
  • احمد بن حنبل، فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب، تحقیق سید عبدالعزیز طباطبایی، قم، دار التفسیر، ۱۴۳۳ ق.
  • احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل،‌ بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  • اسکافی، المعیار و الموازنة فی فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب، محمدباقر محمودی، بیروت.
  • اشعری، مقالات الاسلامیین، بیروت، دار النشر.
  • اصغرپور، حسن، «درآمدی بر مناقب‌نگاری»، در مجله علوم حدیث، شماره۴۵و۴۶، ۱۳۸۶ش.
  • القرشی، باقر شریف، دانشنامه امام امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (جلد دوم و سوم)، ترجمه سید محمد صالحی، قم، انتشارات دارالتهذیب، ۱۳۹۵ش.
  • امین، سید محسن، اعیان الشیعة، حققه وخرجه: السید حسن الامین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۸م.
  • امین، سید محسن، سیره معصومان، ترجمه علی حجتی، تهران، انتشارات سروش.
  • امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، بیروت، دار الکتب العربی، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
  • ایازی، سید محمدعلی، «مصحف امام علی(ع)»، در دانشنامه امام علی(ع)، ج۱۲، زیر نظر علی‌اکبر رشاد، تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۰ش.
  • ایجی، میر سید شریف، شرح المواقف، تصحیح: بدرالدین نعسانی، قم، الشریف الرضی، ۱۳۲۵ق.
  • بحرانی، یوسف، غایة المرام، تحقیق: سیدعلی عاشور، بیروت، مؤسسه تاریخ العربی.
  • بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
  • بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح البخاری، چاپ محمد ذهنی افندی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
  • برقی، رجال برقی، تحقیق محدّث ارموی، تهران، دانشگاه تهران.
  • بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۰ق.
  • بلاذُری، احمد بن یحی بن جابر، انساب الاشراف، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
  • پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، انتشارات توحید.
  • ترمذی، محمدبن عیسی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت، بی‌تا.
  • ثقفی، ابراهیم بن محمد، الغارات، بی‌جا، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
  • جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، نشر علم، ۱۳۸۸ش.
  • جعفریان، رسول، تاریخ خلفاء، قم، انتشارات دلیل ما.
  • جعفریان، رسول، گزیده حیات سیاسی و فکری امامان شیعه، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۱،
  • جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، تحقیق: احمد عبدالغفور، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۴ق.
  • حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، تحقیق: محمدباقر محمودی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی.
  • حاکم نیشابوری، المستدرک، تحقیق یوسف عبدالرحمن مرعشلی.
  • حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.
  • حاکم نیشابوری، مستدرک علی الصحیحین، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولی، ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
  • حسینی، عبدالزهراء، مصادر نهج البلاغه و أسانیده، بیروت، نشر دار زهراء، ۱۴۰۹ق.
  • حسینی میلانی، علی، نفحات الازهار فی خلاصة عبقات الانوار، قم، ۱۳۸۴ش.
  • حلبی، السیرة الحلبیة، بیروت، دار المعرفة.
  • حلی، تذکرة الفقهاء، قم، موسسة آل البیت.
  • حموینی جوینی، فرائد السمطین، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسه محمودی.
  • حویزی، تفسیر نورالثقلین، تحقیق رسولی محلاتی، قم، مؤسسه اسماعیلیان.
  • خاتون آبادی، جنات الخلود، مصطفوی، قم، ۱۳۶۳ش.
  • خرمشاهی، بهاء‌الدین، علی بن ابی‌طالب(ع) و قرآن، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، به کوشش بهاء‌الدین خرمشاهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷.
  • خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
  • خلیفة بن خیاط العصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دار الفکر.
  • دخیل, علی محمدعلی, اعلام النساء، دارالاسلامیة, بیروت، ۱۴۱۲ق.
  • دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، قم، الشریف الرضی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
  • ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، تحقیق، تدمری، عمر عبد السلام، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
  • ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۳ق.
  • رسولی محلاتی، سید هاشم؛ زندگانی امیرالمؤمنین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۶، چاپ پانزدهم.
  • رشیدرضا، تفسیر المنار، بیروت، دار المعرفة.
  • رنجبر، محسن، مواضع امام علی علیه‌السلام در برابر فتوحات خلفا، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، بهار ۱۳۸۲، شماره ۲، (۳۴ صفحه از ۵۳-۸۶)
  • زرکلی، خیر الدین، الاعلام، بیروت، دار العلم للملایین.
  • زمخشری، الکشاف عن حقائق التنزیل، قاهره، مکتبة البابی حلبی.
  • سجستانی، عبدالله بن سلیمان، کتاب المصاحف، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
  • سعیدیان، مریم، «تحلیل و بررسی ابعاد سریه امام علی بن ابی‌طالب به یمن و پیامدهای آن»، شیعه‌شناسی، شماره ۴۷، پاییز ۱۳۹۳ش.
  • سلیمان بن عبدالوهاب، فصل الخطاب، بمبئی، نخبة الاخبار.
  • سید بن طاوس، علی بن موسی، إقبال الاعمال، تحقیق جواد قیومی، مکتب اعلام الاسلامی.
  • سید بن طاوس، علی بن موسی، فلاح السائل، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
  • سید جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة الامام علی(ع)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، اول، ۱۳۸۸ش.
  • سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت، دار الشروق.
  • سید مرتضی، علی بن حسین، الشافی فی الامامة، قم، موسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
  • سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق سعید مندوب، بیروت، دار الفکر.
  • سیوطی، الدر المنثور، بیروت، دار المعرفة.
  • سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت، ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
  • سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر، تاریخ الخلفاء، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قم، ۱۳۷۰ش.
  • شوشتری، احقاق الحق، قم، مکتبه آیت‌الله مرعشی.
  • شوشتری، قاموس الرجال، تهران، مرکز نشر کتاب.
  • شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
  • شهرستانی، الملل و النحل، تحقیق: محمدسید کیلانی، بیروت، دار المعرفة.
  • شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق: محمد بدران، قم، الشریف الرضی، ۱۳۶۴ش.
  • شهیدی، سیدجعفر، زیستنامه امام علی(ع)، در دانشنامه امام علی(ع)، ج۸، تهران، مرکز نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۰ش.
  • شهیدی، سیدجعفر، علی از زبان علی، یا، زندگانی امیر مؤمنان علی علیه‌السلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۹.
  • شیخ مفید، محمد بن‌ نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، ۱۴۱۴ق.
  • صدوق، الهدایه، قم، الهادی.
  • صدوق، عیون اخبار الرضا، تهران، انتشارات اعلمی.
  • صدوق، کمال الدین، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین.
  • صفار قمی، محمد بن الحسن بن فروخ، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد(ص)، تصحیح . تعلیق: میرزا محسن کوچه باغی تبریزی، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
  • ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی.
  • طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، قم، جامعه مدرسین.
  • طباطبایی، سید محمدحسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۸ش.
  • طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، المحقق: حمدی بن عبد المجید السلفی،‌ قاهره، مکتبة ابن تیمیة، الطبعة الثانیة.
  • طبرسی، احمد، احتجاج، مشهد، نشر مرتضی.
  • طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، ۱۴۱۷ق.
  • طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، تحقیق: مؤسسه نشر اسلامی، قم، جامعه مدرسین.
  • طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، مؤسسة الاعلمی.
  • طبری محمد بن جریر، تاریخ الطبری،(تاریخ الرسل و الملوک)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۶۲ش.
  • طبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی، قاهره، مکتبة القدسی.
  • طبری، احمدبن عبدالله، الریاض النضرة فی مناقب العَشرَة، بیروت، ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
  • طبری، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ طبری)، تحقیق: ابراهیم، محمد أبو الفضل، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
  • طبری، تاریخ طبری، بیروت، مؤسسة الاعلمی.
  • طبری، دلائل الإمامة، قم، بعثت، ۱۴۱۳ ق، چاپ اوّل.
  • طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم والملوک، بیروت،‌ دار قاموس الحدیث، بی‌تا.
  • طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت،‌ [بی‌نا]، [بی‌تا].
  • طوسی، محمد بن حسن، امالی، قم، دارالثقافه، ۱۴۱۴ق.
  • طوسی، محمد بن حسن، تلخیص الشافی، تحقیق: سید حسین بحرالعلوم، تهران، دارالکتب الاسلامیة.
  • طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسه فقه الشیعة.
  • طوسی، محمد بن حسن،الامالی، دار الثقلفة، قم، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
  • عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من السیرة النبی الأعظم‏، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۶ق.
  • عاملی‌، اکرم احمد برکات‌، حقیقة الجفرعند الشیعة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
  • عبدالحسین شرف الدین، المراجعات، چاپ حسین راضی، قم، ۱۴۱۶ق.
  • عمر رضا کحّاله، أعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، بیروت، موسسة الرسالة، ۲۰۰۸.
  • عینی، محمودبن احمد، عمدة القاری: شرح صحیح البخاری، چاپ عبدالله محمود محمد عمر، بیروت، ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
  • فخر رازی، محمدبن عمر، التفسیر الکبیر،‌ بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۲۰ق.
  • فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تصحیح: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، نشر هجرت، ۱۴۱۰ق.
  • فیض کاشانی، محمد محسن، الحق المبین، تصحیح ارموی، سازمان چاپ دانشگاه.
  • فیض کاشانی، محمد محسن، المحجه البیضاء، به تصحیح علی اکبر غفاری، قم، انتشارات جامعه مدرسین، چاپ چهارم، ۱۳۷۶ش.
  • فیض کاشانی، محمد محسن، الوافی، اصفهان، کتابخانه امیر المومنین، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
  • فیض کاشانی، محمد محسن، تفسیر الصافی، قم، الهادی.
  • قاضی قضاعی، دستور معالم الحکم، ترجمه فیروز حریرچی، قم، دانشکده علوم حدیث.
  • قرطبی، تفسیر القرطبی، تحقیق: احمد عبدالعلیم، بیروت، دار احیاء التراث.
  • قزوینی، محمدکاظم، فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها از ولادت تا شهادت، ترجمه و نگارش علی کرمی فریدنی، قم، نشر مرتضی، ۱۳۸۶ش.
  • قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسه امام مهدی(عج).
  • قطب راوندی، منهاج البراعه، تحقیق: آیت‌الله مرعشی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی.
  • قمی، عباس، سفینة البحار، تهران، کتابخانه سنائی.
  • قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق: سید طیب موسوی، قم، دار الکتاب.
  • قندوزی، ینابیع المودة، تحقیق: سید علی جمال اشرف،‌ تهران، دار الاسوه.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه چهارم،۱۴۰۷ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱
  • کمپانی، علی کیست، تهران، دار الکتب اسلامیه.
  • متقی هندی، کنز العمال، بیروت، مؤسسه الرسالة.
  • متقی، علی بن حسام الدین، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت، ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
  • مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء.
  • مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول، تهران، دار الکتب الاسلامیة.
  • محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه أمیرالمؤمنین(ع)، ترجمه جواد محدثی و مهدی مهریزی، قم، دار الحدیث، ۱۳۸۹ش.
  • محمودی، محمدباقر، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغه، بیروت، مؤسسة الاعلمی.
  • مرعشی نجفی، شهاب‌الدین، موسوعة الإمامة فی نصوص أهل السنة، قم، صحیفه خرد، ۱۴۳۰ق.
  • مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجرة، ۱۴۰۹ق.
  • مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة للامام علی بن ابی‌طالب، بیروت، دار الاضواء.
  • مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
  • مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، استانبول، ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
  • مفید، ارشاد، قم، مؤسسة آل البیت.
  • مفید، امالی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری،‌ بیروت، دار المفید.
  • مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
  • مفید، جمل، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی.
  • مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
  • مفید، محمد بن محمد، الارشادفی معرفة حجج الله علی العباد،‌قم، الموتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۳۷۲ش.
  • مقریزی، احمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبي من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۰ق.
  • مکارم شیرازی، ناصر، نهج البلاغه با ترجمه روان فارسی،تهيه و تنظيم محمد جعفر امامى و محمد رضا آشتيانى‌، ناشر: مدرسه الامام على بن ابى طالب( ع)

قم‌،۱۳۴۸۴ش.

  • مهدوی‌راد، محمدعلی، مصحف فاطمه، در دانشنامه فاطمی(س)، ج۳، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۳.
  • میرحامد حسین، عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار علیهم السلام، ج۲، دفتر ۱، چاپ عبدالرحیم مبارک و دیگران، مشهد، ۱۳۸۳ش.
  • نسائی، أحمد بن شعیب أبو عبد الرحمن، المجتبی من السنن، تحقیق: عبدالفتاح أبو غدة، حلب، مکتب المطبوعات الإسلامیة، الطبعة الثانیة، ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
  • نسائی، السنن الکبری، تحقیق: دکتور عبدالغفار سلیمان البنداری وسید کسروی حسن، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
  • نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسة آل البیت.
  • نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸.
  • نهج البلاغه، صبحی صالح.
  • واقدی، المغازی، بیروت، عالم الکتب.
  • واقدی، محمد بن عمر، المغازی، لندن، چاپ مارسدن جونز، ۱۹۶۶م؛ قاهره، چاپ افست، بی‌تا.
  • واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، تحقیق، مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.
  • هیثمی، علی بن ابوبکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
  • یعقوبی، ابن واضح، تاریخ یعقوبی، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۴ق.
  • یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت،‌ دار صادر، بی‌تا.
  • راوندی، سعید بن عبدالله، الخرائج و الجرائح‌، قم، مؤسسة الامام المهدی علیه السلام، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
  • گنجی شافعی، محمد بن یوسف، کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابی‌طالب، تصحیح محمدهادی امینی، تهران، دار احیاء التراث اهل البیت، ۱۴۰۴ق/۱۳۶۲ش.

پیوند به بیرون

۱۱-۴۰ هجری قمری