شرح نهج‌البلاغه، کتابی است نوشته ابن‌ابی‌الحدید از علمای اهل سنت در قرن هفتم که از مهم‌ترین شرح‌های نهج‌البلاغه به شمار می‌آید. استفاده از منابع شیعه و سنی و همچنین چندبُعدی‌بودن (تاریخی، ادبی و کلامی) از ویژگی‌های این شرح دانسته شده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ابن ابی‌الحدید معتزلی |
| موضوع | شرح نهج‌البلاغه |
| زبان | عربی |
ابن‌ابی‌الحدید در مقدمه‌ای که بر این شرح نوشته، برخی از ٰآراء خود را ذکر کرده است. او امام علی(ع) را برتر از خلفای سه‌گانه دانسته، اما گفته است حدیثی از جانب پیامبر(ص) درباره خلافت او وجود ندارد. به باور او خوارج، اصحاب جمل و لشکریان شام، که در جنگ با علی(ع) شرکت داشتند، اهل دوزخ‌اند.
در این کتاب مطالبی آمده است که با اعتقادات شیعه، که علی(ع) را نخستین امام خود می‌دانند، سازگار نیست. ازاین‌رو کتاب‌هایی در مخالفت با آن نوشته شده است. این کتاب بیست «جزء» یا بخش دارد و در دوره‌های دوجلدی، چهارجلدی و بیست جلدی منتشر شده است.
مؤلف
عبدالحمید بن هبةالله معروف به ابن ابی‌الحدید (۵۸۶-۶۵۶ق)،[۱] در مدائن متولد شد.[۲] تحصیلات اولیه را در زادگاهش گذراند و سپس به بغداد رفت و به فراگیری دانش ادامه داد.[۳]
ابن ابی‌الحدید در فقه، شافعی[۴] و در اعتقادات معتزلی بود.[۵] او آثاری در کلام، منطق، تاریخ و شعر دارد.[۶] شرح نهج البلاغه و قصائد سبع علویات از جمله آثار او است. عمده شهرتش را به خاطر شرح نهج‌البلاغه دانسته‌اند.[۷] گفته شده مباحث او در شرح نهج‌البلاغه حاکی از احاطه وی بر ادبیات، کلام، مبانی اخلاق، تاریخ صدر اسلام و شعر عرب است.[۸]
اطلاعات کلی
چنانکه ابن ابی الحدید در پایان کتاب شرح نهج‌البلاغه آورده، نگارش این اثر چهار سال و هشت ماه طول کشیده که آن را با مدت خلافت حضرت علی(ع) برابر دانسته است.[۹] ابن ابی الحدید نگارش این اثر را در اول رجب ۶۴۴ق آغاز کرد و در آخر صفر ۶۴۹ق به پایان رساند.[۱۰]
ابن ابی‌الحدید شرح نهج‌البلاغه را به اِبْنِ عَلْقَمی (۵۹۱-۶۵۶ق) وزیر شیعه عباسیان تقدیم کرد و در برابر آن هدایای گران‌قیمتی از او دریافت نمود.[۱۱]
ویژگی‌ها
برخی از ویژگی‌های شرح ابن ابی‌الحدید عبارتند از:
- استفاده از منابع شیعه و سنی: ابن ابی‌الحدید در نگارش شرح نهج‌البلاغه از کتاب‌های شیعه و سنی استفاده کرده است.[۱۲] به عنوان نمونه در ردّ دفاعیات قاضی عبدالجبار معتزلی از عثمان بن عفان، بخشی از پاسخ‌های سید مرتضی به قاضی عبدالجبار را آورده است.[۱۳] گفته شده چون ابن ابی‌الحدید سرپرست کتابخانه‌های بغداد بوده، امکانات بسیاری در اختیار داشته و کتابخانه ده هزار جلدی ابن علقمی هم در اختیارش بوده است. از این رو از کتاب‌هایی استفاده کرده که برخی از آنها در اختیار محمد بن جریر طبری، مورخ قرن سوم قمری نبوده است.[۱۴]
- جامعیت: شرح ابن ابی‌الحدید دائرة‌المعارفی از علوم ادب، کلام، فقه، اخلاق، تاریخ صدر اسلام، انساب و فرهنگ عامه عرب دانسته شده است.[۱۵] به گفته مهدوی دامغانی مترجم نهج‌البلاغه، هر چند شرح مذکور اطلاعات گوناگونی دارد، اما سه جنبه ادبی، تاریخی-اجتماعی و کلامی آن بر دیگر جنبه‌هایش برتری دارد.[۱۶] این کتاب، تاریخ اسلامی از زمان پیامبر(ص) تا سال ۶۲۳ق، یعنی ۱۳ سال قبل از سقوط بغداد به دست مغولان را دربردارد.[۱۷] تقریباً نیمی از کتاب به مطالبی درباره اوضاع و احوال اجتماعی و امور تاریخی نیمه اول قرن نخست قمری اختصاص دارد.[۱۸] همچنین در این کتاب حدود هشت هزار بیت شعر مورد استفاده قرار گرفته است.[۱۹] ابن ابی‌الحدید به ایرادات کسانی که بر وجود سجع در نهج‌البلاغه خرده گرفته‌اند پاسخ داده است.[۲۰] او سخن کسانی که گفته‌اند نهج‌البلاغه یا بخش‌هایی از آن به نادرستی به امام علی(ع) نسبت داده شده را نیز رد کرده است.[۲۱] او سخنان علی(ع) را به جسم بسیطی تشبیه کرده که قسمت‌های گوناگون آن در ماهیت با یکدیگر اختلافی ندارند.[۲۲]
- توضیح کلمات دشوار: ابن ابی‌الحدید ابتدا قسمتی از متن نهج‌البلاغه را تحت عنوان «اصل» نقل می‌کند، سپس تحت عنوان «شرح» توضیحاتی می‌دهد.[۲۳] او در ذیل شرح، به توضیح لغات دشوار و شرح متن می‌پردازد.[۲۴]
- گزارش اوضاع زمانه نویسنده: ابن ابی‌الحدید از آنجا که معاصر مغولان بوده است،[۲۵] گزارشی از ابتدای ظهور مغول و فتح ماوراءالنهر و خراسان و عراق و دیگر نواحی و هجوم آنان به بغداد ارائه کرده است.[۲۶] شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید به همین دلیل یکی از منابع مهم تاریخی در این زمینه دانسته می‌شود.[۲۷]
- شرح حال سید رضی: ابن ابی‌الحدید در مقدمه کتاب، نسب امام علی(ع)، نسب سید رضی (گردآورنده نهج‌البلاغه) و نیز مختصری از زندگی و شرح حال او را ذکر کرده است.[۲۸]
آرای نویسنده در مقدمه
ابن ابی‌الحدید در مقدمه‌ای که بر شرح نهج‌البلاغه نوشته، ٰآرای معتزله درباره امامت، برتری امام علی(ع)، قیام‌کنندگان در مقابل او و خوارج را ذکر می‌کند.[۲۹]
- برتری امام علی(ع) بر خلفای سه‌گانه: به گفته ابن ابی‌الحدید، آرای معتزله درباره برتری خلفا سه دسته است؛ برخی امام علی(ع) را برتر می‌دانند، برخی دیگر ابوبکر و برخی نیز در این مسئله توقف کرده و قضاوتی نکرده‌اند.[۳۰] ابن ابی‌الحدید به پیروی از معتزله بغداد قائل به برتری امام علی(ع) بر خلفای سه‌گانه است؛ چرا که ثواب وی بیشتر است و صفات پسندیده بیشتری دارد.[۳۱] با این حال ابن ابی الحدید معتقد بود نص و دستور صریحی از جانب پیامبر(ص) بر خلافت حضرت علی(ع) وجود ندارد.[۳۲]
- اهل دوزخ بودن اصحاب جمل: به باور ابن ابی الحدید، برپاکنندگان جنگ جمل اهل دوزخ‌اند به جز عائشه، طلحه و زبیر که توبه کردند.[۳۳] همچنین لشکریان شام در جنگ صفین و خوارج دوزخی‌اند، چرا که بر بغی پافشاری کردند.[۳۴]
- نظر امام علی(ع) استوارترین نظر و تدبیرش درست‌ترین تدبیر بود: از نظر ابن ابی‌الحدید امام علی(ع) هنگام رفتن عمر بن خطاب به جنگ با رومیان و ایرانیان به وی مشورت داد[۳۵] و به عثمان نیز نکاتی گفت که صلاحش در آنها بود و اگر می‌پذیرفت آن اتفاقات برایش نمی‌افتاد.[۳۶]
- تقید امام علی به دین: به باور ابن ابی الحدید، امام علی مقید به دین بود و بر خلاف آن عمل نمی‌کرد، اما دیگر خلفا طبق مصالحشان عمل می‌کردند؛ خواه مطابق شرع بود یا نبود. ابن ابی الحدید معتقد بود کسی که طبق اجتهادش عمل می‌کند وگرفتار قید و بندی که او را از مصلحت دور کند، نباشد برنامه‌های دنیوی‌اش بهتر سامان می‌یابد.[۳۷]
کتاب‌ها
کتاب‌هایی در نقد، تلخیص و ترجمه شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید نوشته شده است. به گفته رضا استادی حدود ۲۰ کتاب در شرح، ترجمه، حاشیه و در مخالفت با آن نوشته شده است.[۳۸]
ردیه‌ها
علمای شیعه ردیه‌های بر شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید نوشته و به مخالفت با آن پرداخته‌اند؛ چرا که در این اثر مطالبی ذکر شده که با عقاید شیعه درباره امامت و مسائل تاریخی مربوط به آن سازگار نیست.[۳۹] از جمله: سلاسل الحدید لتقیید ابن ابی‌الحدید، نوشته شیخ یوسف بحرانی (درگذشته ۱۱۸۶ق/۱۷۷۲م)،[۴۰] الروح فی النقض ما ابرمه ابن ابی‌الحدید، از احمد بن طاووس حلی (درگذشته ۶۷۳ق/۱۲۷۴م)، الرّد علی ابن ابی‌الحدید، از علی بن حسن بلادی بحرانی (درگذشته ۱۳۴۰ق/۱۹۲۲م)، سلاسل الحدید فی الرد علی ابن ابی الحدید، شیخ یوسف کوفی و النقد السدید لشرح الخطبة الشقشقیه لابن ابی‌الحدید.[۴۱]
ترجمه‌ها
شرح نهج‌البلاغه به فارسی ترجمه شده است؛ ملاشمس‌الدین بن محمد بن مراد (درگذشته۱۰۱۳ق) و نصرالله بن فتح‌الله دزفولی آن را به فارسی ترجمه کرده‌اند.[۴۲] کتاب‌های «جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید» با ترجمه و حاشیه محمود مهدوی‌دامغانی در هشت جلد و ترجمه شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید در بیست جلد اثر غلامرضا لایقی از دیگر ترجمه‌های آن به فارسی است. همچنین کتاب «امام علی علیه‌السلام از دیدگاه ابن‌ابی‌الحدید معتزلی» اثر حسین طیبیان برگرفته از شرح نهج‌البلاغه است.[۴۳]
تلخیص‌ها
تلخیص‌های شرح نهج‌البلاغه عبارتند از:
- العقد النضید المستخرج من شرح ابن ابی‌الحدید فخرالدین عبدالله المؤید بالله[۴۴]
- سلطان محمود طبسی نیز آن را تلخیص کرده و شیخ محمد قنبرعلی کاظمی کتاب التقاط الدرر المنتخب را از آن استخراج کرده است.[۴۵]
همچنین العُذَیق النضید بمصادر ابن ابی‌الحدید فی شرح نهج‌البلاغه اثر احمد ربیعی، درباره منابع و مآخذی است که ابن ابی‌الحدید از آنها استفاده کرده است.[۴۶] در این کتاب تعداد منابع ابن ابی‌الحدید ۲۲۲ عدد ذکر شده است.[۴۷]
انتشار
شرح ابن ابی‌الحدید در بیست جزء تألیف شده است.[۴۸] به گفته رضا استادی این کتاب در دوره‌های دو جلدی، چهار جلدی و بیست جلدی چاپ شده است.[۴۹] همچنین در تهران (در سال‌های ۱۲۷۱، ۱۳۰۲-۱۳۰۴ق)، قاهره (۱۳۲۹ق) و بیروت (۱۳۷۸ق) منتشر شده است.[۵۰]
نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود[۵۱] که احتمال داده شده در زمان حیات نویسنده کتابت شده باشد.[۵۲]
این کتاب به تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم بر اساس تقسیم‌بندی ابن ابی‌الحدید در بیست جلد و ۶۴۶۰ صفحه منتشر شده است.[۵۳] همچنین با تصحیح عبدالکریم نمری در یازده جلد توسط انتشارات دارالکتب العلمیه بیروت منتشر شده است.[۵۴]
پانویس
- ↑ ابن فوطی، مجمع الآداب فی معجم الالقاب، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۱۴.
- ↑ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۱۳، ص۱۹۹.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص هفت.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۹۹۴م، ج۷، ص۳۴۲.
- ↑ فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۲-۶۴۱.
- ↑ نگاه کنید به: ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۹۹۴م، ج۷، ص۳۴۲.
- ↑ فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۲-۶۴۱.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص دوازده.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۳۴۹.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۳۴۹.
- ↑ هندوشاه، تجارب السلف در تواریخ خلفا و وزرای ایشان، ۱۳۵۷ش، ص۳۴۹.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص پانزده.
- ↑ سبحانی‌نیا، «شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید»، ص۵۹.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص پانزده.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص هفده.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص چهارده.
- ↑ حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۳.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص چهارده.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص هجده.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۲۶-۱۳۰.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۱۲۸و۱۲۹.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۱۲۸و۱۲۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۵۷-۵۸.
- ↑ حسینی، مصادر نهج البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۴.
- ↑ حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۳.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۲۱۹-۲۴۳.
- ↑ فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۱.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۱-۴۲.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۶-۱۱.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۷-۸.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۹.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۹.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۹.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۹.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۸.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۸.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۸.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش، ص۳۷-۳۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۲، ص۵۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۲، ص۲۱۰.
- ↑ حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۷-۲۳۸؛ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش، ص۳۷-۳۹.
- ↑ حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۸.
- ↑ «امام علی علیه‌السلام از دیدگاه ابن‌ابی‌الحدید معتزلی/ نگارنده حسین طیبیان.»
- ↑ حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۸.
- ↑ حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۸.
- ↑ ربیعی، العُذَیق النضید بمصادر ابن ابی‌الحدید فی شرح نهج‌البلاغه، مقدمه، ۱۴۰۷ق، ص ۵-۶.
- ↑ سبحانی‌نیا،«شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید»، ص۵۹.
- ↑ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۱۳، ص۱۹۹.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج‌البلاغه، ۱۳۵۹ش، ص۳۷.
- ↑ فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۲.
- ↑ آستان قدس، فهرست، ج۵، ص۱۱۲-۱۱۳: به نقل از فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۲.
- ↑ فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۲.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص هفده.
- ↑ «شرح نهج البلاغة ۱-۱۱ مع الفهارس »
منابع
- ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغة، تصحیح محمدابوالفضل ابراهیم، قم، آیة‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن خلکان، شمس‌الدین احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۹۹۴م.
- ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق./۱۹۸۶م.
- ابن فوطی، عبدالرازق بن احمد، مجمع الآداب فی معجم الالقاب، تحقیق محمد الکاظم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۳۵ق/۱۳۷۴ش.
- استادی، رضا، کتابنامه نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم و تهران، اسماعیلیان و کتابخانه اسلامیه، ۱۴۰۸ق.
- «امام علی علیه‌السلام از دیدگاه ابن‌ابی‌الحدید معتزلی/ نگارنده حسین طیبیان.»، سازمان اسناد و کتابخانه ایران، مشاهده ۳۰ دی ۱۳۹۸ش.
- حسینی، عبدالزهراء، مصادر نهج‌البلاغة و اسانیده، بیروت، دار الزهراء، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م.
- ربیعی، احمد، العُذَیق النضید بمصادر ابن ابی الحدید فی شرح نهج البلاغه، بغداد، عبدالمجید حسین الربیعی، ۱۴۰۷ق.
- سبحانی‌نیا، محمدتقی، «شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید»، دوفصلنامه حدیث اندیشه، شماره ۶، پاییز و زمستان ۱۳۸۷ش.
- فکرت، محمدآصف، ابن ابی‌الحدید، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- مهدوی دامغانی، محمود، جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، تهران، نشر نی، ۱۳۷۹ش.
- هندوشاه بن سنجر، تجارب السلف، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۷ش.