مَسْجد مکان عبادت خدا و خواندن نماز که ممکن است ساختمانی محصور یا زمین بدون سقف و دیوار باشد. مسجد قبا نخستین مسجدی است که در اسلام ساخته شد.
در شریعت اسلامی، مسجد آداب و احکامی ویژه دارد. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و فعالیت‌های دینی گروهی استفاده می‌شود و مهم‌ترین عبادتی که در آن به جا می‌آورند، نماز جماعت است.
مسجد علاوه بر کاربرد عبادی، کارکردهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی برای مسلمانان داشته که برخی از این کارکردها تاکنون باقی مانده است. مساجد در ایران، نقش مهمی در پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش ایفا کردند.
مفهوم‌شناسی
«مسجَد» در زبان عربی به معنای نهادن پیشانی بر زمین و به خاک افتادن به نشانه کمال خضوع است و مسجِد به معنای جایی است که در آنجا سجده می‌کنند.[۱] برخی معتقدند کلمه مسجد از واژه‌ای غیر عربی «msgď» به معنای محل عبادت گرفته شده است که در متون زبان آرامی مربوط به قرن پنجم پیش از میلاد مسیح وجود دارد.[۲]
در دوره پیش از اسلام این کلمه برای اشاره به هر مکان و معبدی بوده که در آن خدا را عبادت می‌کرده‌اند.[۳] برخی معتقدند کلمه «مساجد» در آیه چهلم سوره حج در همین معنا به کار رفته است.[۴][یادداشت ۱]
دهخدا با استناد به منابع کهن و ذکر نمونه‌های بسیار از آنها نوشته است که کلمه عربی مسجد، در اصل، به صورت کلمه «مَزگِت» از زبان آرامی وارد عربی و فارسی شده است.[۵] او به نقل از این منابع آورده است که حروف «ز»، «گ» و «ت» در عربی به «س»، «ج» و «د» تغییر کرده و مسجد در عربی یعنی جای سجده کردن. به نقل این منابع، مزگت به معنای نمازخانه، خانۀ خدا، «خانه‌ای که برای پرستش پروردگار بسازند و هرکس خواست در آن عبادت کند» و نظائر آن می‌آمده است.[۶]
مسجد در اصطلاح رایج فعلی به معنای عبادتگاه خاص مسلمانان و محل نماز خواندن آنهاست. گفته‌اند از آن رو که مسلمانان در نماز، سجده می‌کنند و سجده نهایت خضوع در عبادت است، این مکان را مسجد به معنای جای سجده نامیده‌اند.[۷] مسجد، به لحاظ فقهی احکامی ویژه دارد و به لحاظ مادی ممکن است عبارت از یک ساختمان محصور میان دیوارها یا یک زمین بدون سقف و دیوار باشد.
«مسجد جامع» نیز به معنای مسجد به کار می‌رود ولی غالبا مراد از این کلمه مسجدهای بزرگ یا مساجدی در شهرها است که نماز جمعه در آن اقامه می‌شود.[۸]
تعداد مساجد جهان
به گزارش مرکز توسعه اقتصاد اسلامی در دبی، تا سال ۲۰۱۹م در جهان حدود سه میلیون و ششصد هزار مسجد وجود داشته است. یعنی به ازاء هر ۵۰۰ مسلمان یک مسجد.[۹] بیشترین این مساجد در اندونزی است که حدود ۸۰۰ هزار تخمین زده شده است.[۱۰] در ایران نیز بیش از ۷۰ هزار مسجد وجود دارد.[۱۱]
مسجد در قرآن
واژه مسجد بیست و هشت بار به شکل جمع و مفرد در قرآن به کار رفته است که در برخی از آنها از اهمیت مسجد و حفظ آن سخن رفته است؛ از جمله: {{متن قرآن|«إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِک أَنْ یکونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین|ترجمه=مساجد را فقط کسی آباد می‌کند که به خدا و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا دارد و زکات بدهد و از کسی جز خدا نترسد- امید است آنها هدایت یابند.آیه ۱۸سوره توبه
مالکیت مسجد در قرآن به خدا نسبت داده شده است.(سوره جن/۱۸) از امام صادق(ع) از علت احترام مساجد پرسیدند، آن حضرت در پاسخ گفتند: «زیرا مساجد خانه‌های خدا در زمین‌اند».[۱۲]در روایتی امام جواد (ع) برای قطع دست دزد از مفاصل انگشتان به این آیه استدلال کرده است و کف دو دست را ازمصادیق مساجد دانسته( که برای خداست) که باید برای نماگزار باقی بماند و قطع نگردد. [۱۳] هم چنین کلمه مساجد در این آیه بر اساس برخی روایات به جانشینان پیامبر(امام) تفسیر شده است. امام باقر در روایتی در تفسیر (المساجد)فرمود: «آنها اوصیا و ائمّه (علیهم السلام) از ما، یکی پس از دیگری هستند. به‌سوی غیر آنها دعوت نکنید که در این صورت مثل کسانی می‌شوید که با خدا کس دیگری خوانده است». [۱۴]
در آیه ۱۲۵ سوره بقره، به مسجد مکه که همان مسجدالحرام است، به عنوان مکانی برای فعالیت‌های آیینی و نیز محل گرد هم آمدن اشاره شده است[۱۵] و در آیه ۹۶ سوره آل عمران این مسجد به عنوان نخستین خانه‌ای که برای عبادت مردم برپا شده، ذکر شده است.[۱۶]
پیشینه مسجد در اسلام
«که گفت در اسلام، دین را با هنر سازگاری نیست؟ برعکس، این هردو یکدیگر را در آغوش می‌کشند و آن هم در مسجد.»[۱۷]
بنابر تعالیم پیامبر اکرم(ص)، عبادت خدا و نماز، به مکانی خاص نیاز ندارد و در هر جایی از زمین می‌توان خدا را عبادت کرد و نماز گزارد؛ چنان که در حدیثی از آن حضرت نقل شده است: «جُعِلَت لِی ألارض مَسجِداً وَ طَهوراً (همه زمین برای من پاک و مسجد قرار داده شده است.»[۱۸]) بدین رو، مسلمانان پیش از هجرت، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که امکان آن فراهم بود نماز می‌خواندند و پیامبر(ص) همراه افرادی انگشت‌شمار مانند امام علی(ع) نماز را به صورت مخفیانه ادا می‌کرد.[۱۹] بنابر گزارش‌هایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت پس از علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد.[۲۰]
مسجد قبا نخستین مسجدی است که در اسلام ساخته شد. وقتی پیامبر از مکه به مدینه می‌آمد، پیش از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و در این مدت به درخواست مردم مسجدی در این منطقه ساخت. برخی گفته‌اند این مسجد به پیشنهاد عمار یاسر ساخته شده است.[۲۱]
با هجرت مسلمانان به مدینه، پیامبر مکانی را برای نماز جماعت و نیز گردهمایی مسلمانان برگزید و با همراهی مؤمنان آن مکان را به صورتی ساده برای این کار آماده کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا مسجد پیامبر نام گرفت، به زودی جایگاه ویژه‌ای نزد مسلمانان یافت و به مکانی برای عبادت، آموزش مذهبی، فعالیت‌های جمعی و تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی تبدیل شد. پیش از این، پیامبر در برخی مکان‌های مکه به همراه مؤمنان نماز جماعت خوانده بود ولی جایی را به عنوان مسجد تعیین نکرده بود.
مسجد پس از هجرت، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت بود و سپس به عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به کار رفت. بعدها وقتی دار‌الحکومه و مدرسه ساختند، مسجد به عبادت اختصاص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن به عنوان مدرسه نیز استفاده می‌شد.[۲۲]
در جریان فتوحات و فتح عراق و شمال آفریقا در قرن اول هجری، مسلمانان با الگوبرداری از پیامبر اکرم(ص) در مدینه، معمولا فضایی را که در مرکز اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد اصلی اختصاص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگانها به شهرهایی چون بصره، کوفه، فُسطاط و قیروان این محل‌های عبادت نیز به بناهایی دائمی تبدیل شدند. از همین الگو در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری استفاده شد. مسلمانان در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت المقدس و مدائن مساجد خود را در محل معابد کلیساها و قصرها بنا می‌نهادند.[۲۳]
احداث مساجد پس از مسجد قبا و مسجد النبی در دیگر مناطقی که اسلام بدانها راه می‌یافت، انجام می‌گرفت. در قرن اول قمری مسجد کوفه(۱۷ق)، مسجد فُسطاط(۲۱ق.)[یادداشت ۲] و جامع بصره(۲۴ق) به اهتمام مسلمانان ساخته شد.[۲۴]
به‌گفته ابن خلدون (م ۸۰۸ق) دو نوع مسجد شهری وجود داشته است: مساجد بزرگ تحت اختیار دولت برای نمازهای جمعه و اجتماعات مهم مسلمانان و مساجد کوچک که به وسیله بخش‌های گوناگون جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در دوره اولیه معمول این بود که به پیروی از آداب و رسوم پیش از اسلام و نیز روش و سیره پیامبر در مدینه، خلفا یا فرمانداران منصوب آنها اقامتگاه خود را در کنار مسجد جامع برپا کنند در حالی که مردم عادی مساجد خود را در محلات قبیله‌ای خود می‌ساختند. با افزایش شدید قدرت و ثروت امپراتوری‌های اسلامی و جدا شدن اقامتگاه حاکمان، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولا به کمک مردم و درآمدهای اوقاف تأسیس و نگهداری می‌شدند.[۲۵][یادداشت ۳]
کارآیی مسجد غالبا برای برپایی عبادات روزانه و نماز جمعه بوده که مردان بیشتر در آن شرکت می‌کردند. زنان در عقب صف مردان در حالی که پرده‌ای میان آنها و مردان بود یا در اتاقی جداگانه و یا در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند.[۲۶]
به سبب وجود احکام خاص مسجد، غالباً مکانی خارج از محل عبادت برای وضو اختصاص داده می‌شد.[۲۷] در تاریخ شیعه همانند اهل تسنن، اهمیت مساجد و قدرت آنها فراز و نشیب فراوان داشته است. مسجد مرقدهای شیعیان در کربلا و نجف از حمایت آل بویه(قرن‌های چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه(قرن‌های دهم تا یازدهم قمری) برخوردار بوده است. سلسله فاطمی اسماعیلیه(قرن‌های چهارم تا ششم قمری) مساجد بسیاری را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز بنا کرد و در تحت حمایت قرار داد. صفویه همین کار را در ایران و کشورهای ساحل خلیج فارس انجام داد. با این حال، زمانی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، نه تنها روند مسجدسازی به میزان بسیاری کاهش یافت؛ بلکه برگزاری مراسمی مانند نماز جمعه نیز رو به کاستی نهاد.[۲۸]
احکام و آداب مسجد
از همان زمان که مسجد در اسلام بنیان گذاشته شد، احکام و آدابی برای حضور در آن و رفت و آمد به آن در قرآن و حدیث ذکر گشت. به ظاهر، نخستین احکام و آدابی که برای مسجد برشمرده شد، مربوط به اموری مانند طهارت و نظافت بود. برای نمونه، توصیه‌هایی اکید از پیامبر اکرم(ص) درباره ثواب پاکیزه کردن مسجد و نکوهش آلوده کردن آن، در دست است که در موضوع «آداب» می‌گنجند.[۲۹] درباره شخص نمازگزار و اشیا و حالات مربوط به او نیز احکام فقهی خاصی وضع شده است؛ مثلا ورود به مسجد در حالت جنابت حرام شمرده شده یا پوشیدن لباس سفید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و لباس سیاه و چرک مکروه است.[۳۰]
اهمیت و فضیلت مسجد
«در طول نسلها و قرون در فاصله آفاق مختلف، هنر اسلامی ملجائی پاک‌تر و نمایشگاهی امن‌تر از مسجد نداشته است.»[۳۱]
در فرهنگ اسلامی، متاثر از قرآن کریم و روایات بزرگان دینی، مسجد حرمت و جایگاه ویژه‌ای دارد. قرآن کریم برپا داشتن و حفظ مسجد را کار کسانی خوانده که به خدا و روز قیامت ایمان دارند.[۳۲] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمانان از عوامل حفظ بنای آن بوده است. مسلمانان بنابر آموزه‌های اسلامی، خود را موظف به حفظ و تعمیر مساجد می‌دانستند و بدین رو، می‌کوشیدند در عمارت، حفظ و مرمت مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۳۳]
مسجد مهم‌ترین بنای حوزه فرهنگ اسلامی است زیرا در طول چهارده قرن همه نبوغ و استعداد معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته است.[۳۴]
مسجد اهمّیّت دارد، پایگاه است...نه‌فقط پایگاه برای فلان مسئله‌ی اجتماعی، مسجد می‌تواند پایگاه همه‌ی کارهای نیک باشد؛ پایگاه خودسازی، انسان‌سازی، تعمیر دل و تعمیر دنیا و مقابله‌ی با دشمن و زمینه‌سازی برای ایجاد تمدّن اسلامی و بصیرت‌افزاییِ افراد. https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=34109
معماری
مساجد در مناطق مختلف جهان به لحاظ معماری شباهت‌هایی بسیار به یکدیگر دارند؛ با این حال، در هر منطقه‌ای پذیرای خصوصیات معماری و هنری آن منطقه نیز شده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. بدین ترتیب، معماری مساجد هر کشور گویای ویژگی‌های معماری بومی آن سرزمین شده است.[۳۵]
مساجد در کشورها و مناطق مختلف علی رغم اختلافهای معماری، بناها، بخشها و اشیای ذیل را همگی دارایند:
منبر
پیش از ظهور اسلام، منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه تکیه می‌دادند و سخن می‌راندند. پیامبر اکرم(ص) نیز در آغاز رسالت به صورت ایستاده و با تکیه بر درختی (استوانه حنانه) خطبه می‌خواند تا این که برای ایشان منبری با سه یا چهار پله ساختند. در برخی منابع روایی از کلمه «منبر» برای سخنرانی پیامبر(ص) یاد شده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن زمان منبر به کار می‌رفته است؛ از جمله کلینی آورده است: «صعد رسول الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و...؛ روزی پیامبر(ص) از منبر بالا رفت و سپس خدای را سپاس و ثنا گفت و....»[۳۶] ولی در این که چه کسی برای ایشان منبر ساخت اختلاف است. منابع از غلام زنی از انصار،[۳۷] غلام زنی از مهاجران،[۳۸] یکی از صحابه[۳۹] یا مردی رومی نام برده‌اند.[۴۰]
منبر در آغاز، محل موعظه پیامبر اکرم(ص) برای مؤمنان و جایگاه تجلی کلام خدا بر زبان ایشان بود. پس از آن حضرت، در مساجد جامع شهرهای گوناگون منبر ساختند و به تدریج در قرون بعدی تا به امروز این سنت به همه مساجد شهرها و روستاهای گسترش یافت. منبر در طول تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده است. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای ایراد خطبه و موعظه و اعلام مواضع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی استفاده می‌شد. با گذشت زمان، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ دین، فقها برای بیان احکام دین و تدریس معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای بیان و املای احادیث استفاده کرده‌اند.[۴۱]
محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار است که در دیوار قبله تعبیه شده است و جهت مسجد الحرام را نشان می‌دهد. محراب به این شکل، در اواخر سده اول هجری ابداع شد. پیش از آن، جهت قبله را در مساجد باز بدون دیوار از طریق فرو کردن عمودی در ماسه یا چنان که در خانه پیامبر در مدینه عمل شد، به کمک یک قطعه سنگ نشان می‌دادند.[۴۲]
- مورد فهرست گلوله‌ای
مناره
مناره، سازه‌ای برج‌مانند است که کارکرد نخستین‌اش اذان گفتن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده است. مأذنه (مئذنه)، منار، صومعه و گل‌دسته، نامهای دیگری هستند که برای این سازه به کار می‌روند. در زمان پیامبر(ص)مساجد مناره نداشتند. با توسعه دولت اسلامی و بزرگ‌تر شدن شهرها، لازم شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان گفتن و باخبر کردن مردم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمانان از وسایل دیگری برای آگاهی از وقت نماز و شنیدن اذان بهره می‌برند، کارکرد مناره‌ها فقط تزئینی و تشخیص مساجد از دیگر بناهای شهر است.[۴۳] تعداد مناره‌های مساجد در مناطق مختلف یکسان نیست. در ایران، غالبا مناره‌های دوگانه‌ای برای مساجد ساخته‌اند. جامع دمشق چهار مناره داشته که هر یک در گوشه‌های بنا واقع بوده‌اند و امروزه فقط دو مناره از آن باقی است.[۴۴] به نقل برخی منابع، نخستین مناره به آن گونه که امروزه مرسوم است در سال ۴۴ یا ۴۵ قمری در مسجد کوفه ساخته شد.[۴۵]
مقصوره
مقصوره یا حجاب و حافظ اطراف محراب، در لغت به معنای اتاق کوچک است و در اصطلاح اتاق کوچک محصوری در جلوی مسجد و محراب بوده که امام یا خلیفه در آن می‌ایستاده است. مقصوره یک دریچه مُشَبَّک داشته که نمازگزاران تنها از آن دریچه امام جماعت را می‌دیده‌اند. برخی مورخان عثمان بن عفان را نخستین کسی دانسته‌اند که مقصوره را برای امنیت خود به مسجد افزوده است[۴۶] و برخی دیگر، مروان بن حکم و یا دیگران را مُبدِع (نخستین پیشنهاد دهنده) مقصوره معرفی کرده‌اند.[۴۷]
کارکردها
مساجد همواره نقش‌ها و کارکردهای مختلفی داشته‌اند که این به معنای اهمیت و اعتبار آنها در جامعه مسلمانان است. مساجد کانون عبادی، پایگاه قضایی، جایگاه پرداختن به امور حسبیه، کانون ارتباط جمعی، پایگاه جهاد، مرکز آموزش و... بوده‌اند.[۴۸] وظایف و کارکردهای پرشمار مسجد از دوران پیامبر آغاز گشت ولی گفته می‌شود که در دوره امپراطوری عثمانی به اوج خود رسید و اطلاق عنوان «کلّیه» به معنای مجموعه مسجد، در این دوره نشان‌دهنده این واقعیت است. برای مثال، کتابخانه سلیمانیه (قرن۱۰ق./۱۶م.) در استانبول از یک مسجد جامع، پنج مدرسه، دو مدرسه مقدماتی، یک بیمارستان و دانشکده پزشکی، یک خانقاه صوفیان، یک مهمانخانه یا کاروان‌سرا، یک حمام عمومی و حوض، یک آشپزخانه عمومی، اقامتگاه برای معلمان و سرایداران مسجد، یک زمین ورزش، قهوه‌خانه، فروشگاه، مراقد سلطنتی و یک گورستان تشکیل می‌شد.[۴۹]
کارکرد آموزشی
نظر به این که مسجد جایی مناسب برای گردهمایی مسلمانان از طبقات و حرفه‌های مختلف است، این مکان مذهبی از همان آغاز در کنار کارکردهای عبادی‌اش، تبدیل به محلی مناسب برای آموزش نیز شد. مسلمانان در صدر اسلام، غالباً مسائل مذهبی و دینی خویش را در مسجد از پیامبر اکرم(ص) می‌پرسیدند. آن حضرت در مسجد آیات قرآنی را بر مردم قرائت می‌کرد و به پرسشهای آنها پاسخ می‌گفت.[۵۰] کم‌کم برخی مسائل مربوط به موضوعات غیردینی نیز در مساجد مطرح شد؛ از جمله گفته‌اند که حتی بحث‌های ادبی و شعرخوانی در مساجد انجام می‌شده است.[۵۱]
در سال‌های پس از پیامبر(ص) رفته‌رفته آموزش علوم و دانستنی‌هایی که به دین و عبادت ارتباط داشتند در مساجد رواج بیشتری یافت و مسلمانان در مساجد قرآن، حدیث، فقه و صرف و نحو می‌آموختند. برخی مقامات معتبر مذهبی نیز ساعت‌های معینی را در مساجد می‌گذراندند و وعظ و حکمت ارائه می‌کردند.[۵۲]
کارکرد اجتماعی
مسجد تا پیش از دوران مدرن که رسانه‌های ارتباطی در کار نبودند، محلی منحصربه‌فرد برای اطلاع‌رسانی امور مهم جامعه مسلمانان نیز بود. مسلمانان از طبقات و صنوف مختلف، روزانه در مساجد یکدیگر را ملاقات می‌کردند و اخبار و اطلاعات مهم جامعه را در مسجد به یکدیگر می‌رساندند.
بنابر برخی گزارش‌ها، مساجد گاهی برای رسیدگی به امور غیرمترقبه و بحران‌ها به‌کار گرفته می‌شدند. این امر در تاریخ صدر اسلام سابقه دارد چنان که بنابر برخی روایات، در جنگ خندق، مسلمانان از مسجد برای کارهای بیمارستانی و مداوای زخمی‌های جنگ استفاده کردند. بنابر گزارش‌های تاریخی، رُفَیده بانوی مسلمان صدر اسلام، به دستور پیامبر اکرم(ص) خیمه‌ای در مسجد مدینه برای رسیدگی به مجروحان جنگ بر پا کرد.[۵۳]
بنابر برخی احادیث در منابع حدیثی اهل سنت، اجرای عقد ازدواج در مساجد مستحب است[۵۴] ولی این مطلب بر عالمان دینی شیعه ثابت نشده است.[۵۵]
نقش مسجد در انقلاب اسلامی ایران و دفاع مقدس
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، مخالفان رژیم پهلوی که گرایش اسلامی داشتند، عمدتا در مبارزه خود از مسجد تأثیر می‌گرفتند. انقلابیان در فعالیت‌های آگاه‌سازی و تبلیغی، مانند تکثیر جزوه و اطلاعیه و نیز توزیع نوارهای کاست سخنرانی مخالفان شاه و پخش آن میان مردم از مساجد به عنوان یک پایگاه استفاده می‌کردند. موفقیت مسجد در ایجاد چنین ارتباطی عوامل مختلفی دارد که یکی از آنها بهره‌گیری از ارتباطات چهره به چهره بود که با توجه به وجود فرهنگ شفاهی جامعه ایرانی، اثرگذاری چشمگیری داشت.[۵۶]
مساجد ایران در پشتیبانی مالی از انقلابیان نیز سهمی مهم داشتند. ارتباط مسجد با بازار در ایران پیشینه‌ای دیرینه دارد و در جریان انقلاب اسلامی، بدین وسیله مسجد توانست به لحاظ مالی، همچون حلقه ارتباطی میان بازاریان و انقلابیان ایفای نقش کند و کمکهای مالی و اقتصادی بازار را به انقلابیان برساند. از سویی دیگر، بازاریان به سبب ارتباط با مسجد، خود به قشر مهمی تبدیل شدند که در پیروزی انقلاب تأثیر به‌سزایی نهادند.[۵۷] مساجد در دوران جنگ عراق و ایران (دفاع مقدس) از جمله مراکز مهم اعلام اقلام مورد نیاز جبهه‌ها و نیز محل جمع آوری کمکهای مردمی بودند و حوادث جبهه‌ها و پیامدهای سیاسی و اجتماعی عملیات رزمندگان از مساجد برای مردم تبیین می‌شد[یادداشت ۴]و فرماندهان دفاع مقدس پس از انجام عملیات‌های مهم، در مساجد حضور پیدا می‌کردند، و درباره چگونگی عملیات‌ها و دستاوردهای آن به‌ویژه تأثیر آن در تحولات منطقه‌ای و جهانی سخن می‌گفتند.[۵۸]
روز جهانی مسجد
در تقویم جمهوری اسلامی ایران، روز ۳۱ مرداد مصادف با ۲۱ اوت به روز جهانی مسجد نام‌گذاری شده است.[۵۹]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۳۶۸ش، ج۵، ص۵۵.
- ↑ دایرةالمعارف اسلام(انگلیسی)، ج۶، ص۶۴۴، ذیل مدخل مسجد.
- ↑ دایرةالمعارف اسلام(انگلیسی)، ج۶، ص۶۴۵، ذیل مدخل مسجد.
- ↑ دایرةالمعارف اسلام(انگلیسی)، ج۶، ص۶۴۵، ذیل مدخل مسجد.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه «مزگت».
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه «مزگت».
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۹۹.
- ↑ نک: کامپو، دایرة المعارف نوین اسلام، ج۴، ص۱۷۱، ذیل مدخل «مسجد».
- ↑ «كم عدد المساجد في العالم»، اکبر موقع عربی بالعالم.
- ↑ «كم عدد المساجد في العالم»، اکبر موقع عربی بالعالم.
- ↑ «دقیقا چند مسجد در ایران وجود دارد؟»، خبرگزاری شبستان.
- ↑ عاملی، وسائل الشیعه، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۵۵۷.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشيعة، المحقق:مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، ج۲۸، ص۲۵۳. طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج ۲۰، ص ۵۸
- ↑ مجلسی، بحارالانوار،۱۴۰۳ق، ج۲۳، ص۳۳۱.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۲۵.
- ↑ سوره آل عمران، آیه۹۶.
- ↑ زرین‌کوب، از چیزهای دیگر، ۱۳۷۹ش، ص۱۷۳.
- ↑ مقریزی، امتاع الاسماع، الناشر: دار الکتب العلمیة، ج۳، ص۳۱۲.
- ↑ دایرةالمعارف اسلام(انگلیسی)، ج۶، ص۶۴۵، ذیل مدخل مسجد.
- ↑ مقریزی، امتاع الاسماع، ج۱۲، ص۱۰۳.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۲۰۱.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۲۰۱.
- ↑ کامپو، دایرة المعارف نوین اسلام، ج۴، ص۱۶۷، ذیل مدخل مسجد.
- ↑ غنیمه، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۶۱.
- ↑ کامپو، دایرة المعارف نوین اسلام، ج۴، ص۱۶۷ و ۱۶۸، ذیل مدخل مسجد.
- ↑ کامپو، دایرة المعارف نوین اسلام، ج۴، ص۱۶۹، ذیل مدخل مسجد.
- ↑ کامپو، دایرة المعارف نوین اسلام، ج۴، ص۱۶۹ ذیل مدخل مسجد.
- ↑ کامپو، دایرة المعارف نوین اسلام، ج۴، ص۱۶۹، ذیل مدخل مسجد.
- ↑ مجلسی، عین الحیاة، انتشارات امیرکبیر، ص۲۷۷-۲۷۵ و ص۵۷۴-۵۷۳.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل، مسائل شماره ۷۹۸-۸۶۵.
- ↑ زرین‌کوب، از چیزهای دیگر، ۱۳۷۹ش، ص۱۷۶.
- ↑ سوره توبه، آیه ۱۸.
- ↑ امجد، معماری مساجد جهان، ۱۳۶۸ش، ص۸.
- ↑ امجد، معماری مساجد جهان، ۱۳۶۸ش، ص۸.
- ↑ پاپا، معماری اسلامی، ۱۳۷۸ش، ص۹.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۵-۳۶.
- ↑ بخاری، صحیح بخاری، ج۱، ص۱۱۶.
- ↑ بخاری، صحیح بخاری، ص۳، ص۱۲۹.
- ↑ دارمی، سنن، ۱، ۱۷
- ↑ دارمی، سنن دارمی، ج۱،ص ۱۸؛ فرهنگ مسجد، ص۲۹۰.
- ↑ فرهنگ مسجد، ص۲۹۰.
- ↑ کامپو، دایرة المعارف نوین اسلام، ج۴، ص۱۷۱، ذیل مدخل «مسجد».
- ↑ فرهنگ مسجد، ص۲۳۱.
- ↑ امپو، دایرة المعارف نوین اسلام، ج۴، ص۱۷۲، ذیل مدخل مسجد.
- ↑ فتوح البلدان، ص۳۴۳.
- ↑ نمیری، تاریخ المدینه المنوره، ج۱، ص۶؛ سهمودی، وفاء الوفا، ج۲، ص۵۱۰.
- ↑ اصلاح المساجد، ص۱۰۴؛ فرهنگ مسجد، ص۲۸۶.
- ↑ ملکی، مسجد در گذر زمان، ص۶۳.
- ↑ امپو، دایرة المعارف نوین اسلام، ج۴، ص۱۷۰، ذیل مدخل مسجد.
- ↑ شلبی، تاریخ آموزش در اسلام، ص۱۲۰.
- ↑ جعفری، مسلمانان در بستر تاریخ، ص۱۴۴.
- ↑ امپو، دایرة المعارف نوین اسلام، ج۴، ص۱۷۱، ذیل مدخل مسجد.
- ↑ تاریخ بیمارستانها در اسلام، ص۱۵.
- ↑ ترمذی، سنن ترمذی، ج۳، ص۳۹۹.
- ↑ فرهنگ مسجد، ص۱۱۹.
- ↑ ساسان، فروغ مسجد، ج۶، ص۶۳۰ و ۶۳۱.
- ↑ ساسان، فروغ مسجد، ج۶، ص۶۳۸ و ۶۳۹.
- ↑ نقش مساجد در دفاع مقدس، پایگاه تخصصی مسجد.
- ↑ «بیست‌ویکم اوت، روز جهانی مسجد»، خبرگزاری صداوسیما.
یادداشت
- ↑ ...وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ یذْکرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کثِیرًا...و اگر خدا بعضی از مردم را با بعض دیگر دفع نمی‌کرد، صومعه‌ها و کلیساها و کنیسه‌ها و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می‌شود، سخت ویران می‌شد...
- ↑ مسجد بزرگ عمرو عاص در فُسطاط مصر
- ↑ جعفریان چهار گونه مسجد را برای یک مسلمان قابل تصور دانسته که عبارتند از: مسجد محله، مسجد مرکزی، در شهر برای نمازگزاران شهر با عنوان مسجد جامع، مصلاّیی برای مراسم نماز عید برای تمامی مردم یک منطقه. و چهارم مسجدالحرام برای حضور همه مسلمانان. جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۲۰۰-۲۰۱.
- ↑ مسجد جامع خرمشهر که در مرکز شهر واقع شده است، در رویداد سقوط و آزادسازی خرمشهر جایگاه ویژه‌ای داشته است. این مسجد محل تدارک، سازماندهی، استراحت و مداوای مجروحین بود و به عبارتی نقش ستاد عملیات و فرماندهی و مرکز پشتیبانی و تغذیه کننده روحی و معنوی رزمندگان ایرانی را ایفا می‌کرد و آخرین سنگری بود که با سقوط آن، شهر نیز سقوط کرد. مسجد جامع خرمشهر نماد مقاومت و آزادی نام گرفته است.(درودیان، سیری در جنگ ایران وعراق: خونین‌شهر تا خرمشهر، ۱۳۷۷ش، ص۴۵
منابع
- اسپیزیتو، جان ل.، دائرةالمعارف نوین اسلام، ترجمه حسن طارمی و دیگران، نشر مرجع، تهران، ۱۳۹۱ش.
- امام خمینی، توضیح المسائل، انتشارات وزارت ارشاد، تهران، ۱۳۶۴ش.
- امجد، بهومیل پروچاكاز، معماری مساجد جهان، ترجمه حسین سلطان زاده، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۸ش.
- بخاری، الصحیح، دارالفکر، بیروت، بی‌تا.
- پاپا، دوپولو، معماری اسلامی، ترجمه حشمت جزنی، تهران، مرکز نشر حوزه هنری، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- تاریخ بیمارستانها در اسلام
- جعفری، یعقوب، مسلمانان در بستر تاریخ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه،
- دارمی، سنن الدارمی، نشر اعتدال، دمشق، بی‌تا.
- دفتر رسیدگی به امور مساجد، فرهنگ مسجد، انتشارات ثقلین، تهران، ۱۳۵۸.
- دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، فرهنگ مسجد، انتشارات ثقلین، قم، ۱۳۸۵ش.
- دهخدا، علی اکبر، لغتنامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۸ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، از چیزهای دیگر، تهران، سخن، ۱۳۷۹ش.
- ساسان، جعفر، «نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی»، فروغ مسجد، ج۶، ثقلین، قم، ۱۳۸۷ش.
- سمهودی، وفاء الوفا، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.
- شلبی، احمد، تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمد حسین ساکت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی تهران، ۱۳۶۱ش.
- عاملی، حر، وسائل الشیعه
- غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ش.
- قاسمی دمشقی حنبلی، محمد جمال الدین، اصلاح المساحد من البدع و العوائد، المکتب الاسلامی، بیروت، ۱۳۹۰ق.
- مجلسی، محمدباقر، عین الحیوة، تهران، انتشارات امیرکبیر، بی‌تا.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
- مقریزی، امتاع الاسماع،
- ملکی، احمد، «مسجد در گذر زمان»، مسجد، شماره ۱۴، خرداد ۱۳۷۳.
- Encyclopaedia of Islam: P.Bearman
- «بیست‌ویکم اوت، روز جهانی مسجد»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ انتشار: ۳۰ مرداد ۱۴۰۰ش.