آل بویه

آل بویه
قلمرو آل بویه
اطلاعات حکومت
بنیانگذار	علی، حسن و احمد فرزندان ابوشجاع بویه
سال تأسیس	۳۲۱ق
گستره جغرافیایی	بخش هایی از ایران، عراق، جزیره و شام
مذهب	تشیع اثنی عشری
ویژگی	اولین حکومت شیعی مقتدر
نوع حکومت	محلی
اقدامات مهم	گسترش شعائر مذهبی امامیه، عزاداری روز عاشورا، برگزاری جشن عید غدیر، بازسازی قبور امامان، اذان شیعی.
انقراض	۴۴۷ق
علت انقراض	به دست سلجوقیان
پیش از	غزنویان
پس از	زیاریان

حکومت‌های ایران پس از اسلام
نام حکومت خلفای راشدین بنی‌امیه بنی‌عباس طاهریان صفاریان علویان طبرستان سامانیان زیاریان آل بویه غزنویان سلجوقیان خوارزمشاهیان ایلخانان تیموریان صفویان افغانان افشار زند قاجار پهلوی جمهوری اسلامی	دورهٔ حکومت ۱۶ - ۴۰ ۴۱ - ۱۳۰ ۱۳۱ - ۲۰۵ ۲۰۵ - ۲۵۹ق ۲۴۷ - ۲۸۷ق ۲۵۰ - ۳۱۶ق ۲۶۱ - ۳۸۹ق ۳۱۵ - ۴۶۲ق ۳۲۰ - ۴۴۰ق ۳۸۸ - ۵۵۵ق ۴۲۹ - ۵۹۰ ۴۷۰ - ۶۱۷ق ۶۵۴ - ۷۳۶ق ۷۷۱ - ۹۰۳ق ۹۰۷ - ۱۱۳۳ق ۱۱۳۳ - ۱۱۴۲ ۱۱۴۸ - ۱۱۶۱ق ۱۱۶۳ - ۱۲۰۹ق ۱۲۰۹ - ۱۳۴۵ق ۱۳۴۵ق (۱۳۰۴ش)- ۱۳۵۷ش ۱۳۵۷ش- ...	بنیان‌گذار ابوبکر معاویه سفاح طاهر ذوالیمینین یعقوب لیث داعی کبیر نصر اول مرداویج پسر زیار عمادالدوله علی سلطان محمود طغرل بیک انوشتکین غرجه هولاکو خان تیمور گورکانی شاه اسماعیل اول محمود افغان نادرشاه کریم خان زند آقامحمدخان رضا شاه امام خمینی

آل بویه، سلسله‌ای ایرانی و شیعه، منسوب به بویه، معروف به ابوشجاع که در خلال سال‌های ۳۲۲ تا ۴۴۸ق/۹۳۳-۱۰۵۶م، بر بخش بزرگی از ایران و عراق و جزیره تا مرزهای شمالی شام حکومت داشتند.

حکومت آل بویه مراسم عزاداری امام حسین(ع) در عاشورا و جشن ولایت حضرت علی(ع) در غدیر خم را با شکوه و عظمت برپا کرد. قبور ائمّه شیعه در عراق مرمّت و بازسازی شد و سنّت زیارت آنان، گسترش یافت. شعائر دیگر شیعه امامیه همچون گفتن حَی عَلی خَیرِ الْعَمَلْ و اَشْهَدُ اَنَّ عَلیا وَلی الله در اذان، استفاده از مهر نماز و تسبیحی که از تربت امام حسین(ع) ساخته شده بود، از دیگر نمادهای شیعه امامیه در عراق عهد آل بویه خوانده شده است.

سابقه تاریخی

در میانه سده سوم قمری (سده ۹م)، سلطه دیرینه خلافت عباسی با قیام‌های استقلال‌طلبانه‌ای در قلمرو خود روبه‌رو شد که به سهم خویش به ضعف تدریجی نفوذ سیاسی خلفای عباسی انجامید. این جنبش‌ها، در میان ایرانیان که از پیش فرصتی می‌جستند تا خود را از بند ستم عباسیان برهانند، با ظهور دولت‌های صفّاریان و سامانیان و زیاریان به اوج خود رسید.

جنبش‌های دیلمیان

در اوایل سده چهارم قمری (سده ۱۰م)، دیلمیان که هیچ گاه به اطاعت خلفا گردن ننهادند، جنبش‌های دیگری در شمال ایران آغاز کردند. آنگاه که ماکان بن کاکی، اسفارین شیرویه و مرداویج زیاری، هر یک لشکری بسیج کرده و از دیلم خروج کردند، علی و حسن، پسران ابوشجاع بویه، ماهیگیر دیلمی، به ماکان که فرمانبردار سامانیان بود پیوستند.علی خود از پیش در خدمت نصر بن احمد سامانی بود. پس از آنکه مرداویج بر گرگان و طبرستان چیره شد، اینان با جلب نظر ماکان به مرداویج پیوستند (۳۲۱ق/۴۴۷م). او آن دو را گرامی داشت و علی را به حکومت کرج گمارد، اما به زودی پشیمان شد. علی به پایمردی حسین بن محمد، ملقّب به عمید، که او را از مضمون نامه مرداویج مبنی بر جلوگیری از رفتن علی به کرج و فرمان بازگشت او آگاه ساخته بود، به سرعت وارد کرج شد و رشته کارها را به دست گرفت و با تصرف دژهای اطراف، نیرویی یافت که مایه بیمناکی مرداویج شد. افزون بر آن، مردانی که مرداویج برای دستگیری علی به کرج فرستاد، به او پیوستند و نیرویش فزونتر شد و او قصد تصرف اصفهان کرد. اگرچه در آغاز، سپاه محمد بن وشمگیر برادر مرداویج، واپس نشست. چندی بعد اَرَّجان و نوبندجان را تسخیر کرد و برادرش حسن را به تصرف کازرون فرستاد. حسن کازرون را گشود و مال بسیار گرد آورد. سپس لشکر محمد بن یاقوت را که دوباره امارت اصفهان یافته و مقابله با پسران بویه آمده بود، درهم شکست و به نزد علی بازگشت. اگرچه علی سال بعد به همراهی برادرانش حسن و احمد بر شیراز چیره شد و دولت مستقل خود را در آنجا پی افکند، ولی مورخان فتح ارجان (۳۲۱ق/۹۳۲م) را آغاز پایه‌گذاری دولت آل بویه دانسته‌اند. طی ۱۲ سال پس از آن، حسن و احمد نیز به ترتیب بر ری و کرمان و عراق چیره شدند و دولت آل بویه به ۳ شاخه بزرگ و یک شعبه کوچک در کرمان و عمان تقسیم شد.

نمونه‌‎ای از سکه‌های آل‎بویه

نمونه‌ای از سکه‌های آل‎بویه

نقش سکه

سکه‌های آل بویه به سبک سکه‌های خلفای عباسی ضرب شده‌اند؛ روی سکه، متن «لله محمد رسول الله»، نام خلیفه و در بعضی سکه‌ها نام فرمانروای دیلمی با القاب او آمده، در حاشیه سکه، «محمد رسول الله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون» حک شده و در پشت آن، «لا اله الا الله وحده لا شریک له» به همراه نام فرمانروای دیلمی و القاب او ذکر شده است..

در حاشیه اول این سکه‌ها، عبارت «بسم الله ضرب هذا الدرهم» آمده و پس از آن محل ضرب سکه و سال آن حک شده است. در حاشیه دوم، عبارت «لله الامر من قبل و من بعد و یومئذ یفرح المومنین بنصر الله» دیده می‌شود.

اغلب سکه‌های آل بویه قراردادی و رسمی و به سبک سکه‌های خلفای عباسی است، اما چون آل بویه خود را از نسل ساسانیان می‌دانستند، در حفظ آداب و رسوم ساسانیان اصرار داشتند. معمولا اعیاد و جشن‌های ایران باستان را با شکوه تمام برگزار نموده و در این جشن‌ها به ضرب سکه و مدال‌هایی از جنس زر و سیم اقدام می‌نمودند که تصویر پادشاه به سبک فرمانروایان ساسانی در روی آن نقش شده بود. خط روی بعضی از آن سکه‌ها نیز پهلوی ساسانی بود. تعدادی از این سکه‌ها و مدال‌ها در موزه‌های جهان موجود است؛ از جمله سکه سیمین رکن الدوله با تصویر فرمانروا، ضرب محمدیه (ری) به دو خط پهلوی و کوفی، سکه زرین عضدالدوله با تصویر فرمانروا، به خط پهلوی، ضرب شیراز در سال ۳۵۹ قمری و سکه عزالدوله ضرب بغداد. احتمالا این مسکوکات و مدال‌ها رایج نبوده و به عنوان یادبود و هدیه در اعیاد ضرب می‌شده‌اند.

شجره‌نامه

ابوشجاع بویه بن فناخسرو

عمادالدوله علی فرمانروائی ۳۱۳ تا ۳۲۸ خورشیدی

رکن‌الدوله حسن فرمانروائی ۳۱۴ تا ۳۵۵ خورشیدی

معزالدوله احمد فرمانروائی ۳۲۴ تا ۳۴۶ خورشیدی

فخرالدوله ابوالحسن فرمانروائی ۳۵۵ تا ۳۵۹ خورشیدی

عضدالدوله ابوشجاع فرمانروائی ۳۲۸ تا ۳۶۲ خورشیدی

مؤیدالدوله ابومنصور فرمانروائی ۳۵۹ تا ۳۶۲ خورشیدی

عزالدوله بختیار فرمانروائی ۳۴۵ تا ۳۵۷ خورشیدی

شمس‌الدوله ابوطاهر فرمانروائی ۳۷۶ تا ۴۰۰ خورشیدی

مجدالدوله ابوطالب فرمانروائی ۳۷۶ تا ۴۰۸ خورشیدی

شرف‌الدوله ابوالفوارس فرمانروائی ۳۶۲ تا ۳۶۸ خورشیدی

ابوکالیجار صمصام‌الدوله مرزبان فرمانروائی ۳۶۸ تا ۳۷۷ خورشیدی

بهاءالدوله ابونصر فرمانروائی ۳۷۷ تا ۳۹۱ خورشیدی

سماءالدوله ابوالحسن فرمانروائی ۴۰۰ تا ۴۰۳ خورشیدی

قوام‌الدوله ابوالفوارس فرمانروائی ۳۹۱ تا ۴۰۷ خورشیدی

سلطان‌الدوله ابوشجاع فرمانروائی ۳۹۱ تا ۴۰۳ خورشیدی

مشرف‌الدوله ابوعلی فرمانروائی ۳۶۶ تا ۳۶۸ خورشیدی

ابوکالیجار فرمانروائی ۴۰۳ تا ۴۲۷ خورشیدی

جلال‌الدوله ابوطاهر فرمانروائی ۴۰۴ تا ۴۲۳ خورشیدی

ابومنصور فولادستون فرمانروائی ۴۲۷ تا ۴۴۱ خورشیدی

ملک‌رحیم ابونصر فرمانروائی ۴۲۷ تا ۴۳۴ خورشیدی

اقدامات مذهبی

آل بویه اقدامات زیادی در ترویج و گسترش مهمترین شعائر مذهبی شیعیان امامیه داشت. برخی از این اقدامات عبارتند از:

• برگزاری عزاداری روز عاشورا: دسته‌های عزاداری به شکلی که بعدها در دوره صفویه شکل نمایشی به خود گرفت، نخستین بار در سال ۳۵۲ قمری به وجود آمد. به دستور معزّالدوله، در عاشورای این سال عزای عمومی اعلام شد و از مردم خواسته شد که با پوشیدن جامه سیاه، اندوه خود را نشان دهند. زنان با موی پریشان و چهره سیاه‌کرده از خانه‌هایشان خارج می‌شدند و بر سر و صورت می‌کوفتند و جامه بر تن می‌دریدند و در عزای امام حسین (ع) می‌گریستند. به احترام این روز، خرید و فروش ممنوع شد، قصّابان ذبح نکردند و صنف آشپز غذا نپختند و سقّاها از کار بازداشته شدند و چادرهایی در بازارها برپا شد. بنا به نوشته ابن الجوزی، در این روز گریه و شیون برای امام حسین (ع) و نوحه‌خوانی و برپایی ماتم برای آن امام برگزار شد.

• برگزاری جشن عید غدیر: فرمانروایان آل بویه، به دلیل علاقمندی مذهبی خویش، به بزرگداشت واقعه غدیر خم به منزله عید بزرگ شیعیان پرداختند. به دستور معزالدوله، از سال ۳۵۲ قمری، برپائی جشن به مناسبت عید غدیر در بغداد آغاز شد. در سال‌های بعد نیز حکمرانان آل بویه نسبت به برگزاری جشن غدیر خم اهتمام داشتند.

• گسترش سنت زیارت قبور ائمه شیعه: یکی دیگر از سنّت‌های شیعه که در زمان آل بویه مورد توجه فراوان قرار گرفت، زیارت قبور امامان شیعه بود. بدین منظور آنان نسبت به قبور ائمه مدفون در عراق اقداماتی انجام دادند؛ مرمّت و بازسازی قبور ائمّه (ع)، برپا کردن گنبد و بارگاه باشکوه بر مزار ایشان، اهدای نذورات و اختصاص موقوفات به این زیارتگاه‌ها، ایجاد تسهیلات برای زائران و تشویق مردم به سکونت در جوار این مکان‌های مقدّس و اعطای مستمری و صله به مجاوران این بارگاه‌ها.

• نحوه اذان گفتن: یکی از نشانه‌های بارز شیعیان، گفتن عبارت حی علی خیر العمل در اذان است. با روی کار آمدن آل بویه در بغداد در سال ۳۵۶ قمری تا اوایل غلبه سلجوقیان، ذکر این فراز در اذان مرسوم شد.

• ترویج استفاده از مهر و تربت امام حسین(ع): استفاده از مُهر نماز، به‌خصوص مهری که از تربت امام حسین(ع) ساخته شده باشد، از نشانه‌های دیگر شیعیان امامیه محسوب می‌شود. در دوران آل بویه، افرادی بودند که از تربت امام حسین(ع) تسبیح و مُهر تهیه می‌کردند و به مردم هدیه می‌دادند.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دایره المعارف بزرگ اسلامی
• آل بویه و نقش آنان در برپایی مراسم و مواسم شیعه امامیه در عراق
• آل بویه، عباسیان و تشیع
• کرخ در دورۀ آل بویه
• آل بویه در عمان