آل بویه
![]() | این مقاله نیازمند گسترش است. لطفاً اگر تخصص و توانایی گسترش این مقاله را دارید، آن را بهبود بخشید. |
آل بویه | |
---|---|
![]() قلمرو آل بویه | |
اطلاعات حکومت | |
بنیانگذار | علی، حسن و احمد فرزندان ابوشجاع بویه |
سال تأسیس | ۳۲۱ق |
گستره جغرافیایی | بخش هایی از ایران، عراق، جزیره و شام |
مذهب | تشیع اثنی عشری |
ویژگی | اولین حکومت شیعی مقتدر |
نوع حکومت | محلی |
اقدامات مهم | گسترش شعائر مذهبی امامیه، عزاداری روز عاشورا، برگزاری جشن عید غدیر، بازسازی قبور امامان، اذان شیعی. |
انقراض | ۴۴۷ق |
علت انقراض | به دست سلجوقیان |
پیش از | غزنویان |
پس از | زیاریان |
حکومتهای ایران پس از اسلام | ||
نام حکومت خلفای راشدین |
دورهٔ حکومت ۱۶ - ۴۰ |
بنیانگذار ابوبکر |
آل بویه، سلسلهای ایرانی و شیعه، منسوب به بویه، معروف به ابوشجاع که در خلال سالهای ۳۲۲ تا ۴۴۸ق/۹۳۳-۱۰۵۶م، بر بخش بزرگی از ایران و عراق و جزیره تا مرزهای شمالی شام حکومت داشتند.
حکومت آل بویه مراسم عزاداری امام حسین(ع) در عاشورا و جشن ولایت حضرت علی(ع) در غدیر خم را با شکوه و عظمت برپا کرد. قبور ائمّه شیعه در عراق مرمّت و بازسازی شد و سنّت زیارت آنان، گسترش یافت. شعائر دیگر شیعه امامیه همچون گفتن حَی عَلی خَیرِ الْعَمَلْ و اَشْهَدُ اَنَّ عَلیا وَلی الله در اذان، استفاده از مهر نماز و تسبیحی که از تربت امام حسین(ع) ساخته شده بود، از دیگر نمادهای شیعه امامیه در عراق عهد آل بویه خوانده شده است.
سابقه تاریخی
در میانه سده سوم قمری (سده ۹م)، سلطه دیرینه خلافت عباسی با قیامهای استقلالطلبانهای در قلمرو خود روبهرو شد که به سهم خویش به ضعف تدریجی نفوذ سیاسی خلفای عباسی انجامید.[۱] این جنبشها، در میان ایرانیان که از پیش فرصتی میجستند تا خود را از بند ستم عباسیان برهانند، با ظهور دولتهای صفّاریان و سامانیان و زیاریان به اوج خود رسید.[۲]
جنبشهای دیلمیان
در اوایل سده چهارم قمری (سده ۱۰م)، دیلمیان که هیچ گاه به اطاعت خلفا گردن ننهادند، جنبشهای دیگری در شمال ایران آغاز کردند. آنگاه که ماکان بن کاکی، اسفارین شیرویه و مرداویج زیاری، هر یک لشکری بسیج کرده و از دیلم خروج کردند، علی و حسن، پسران ابوشجاع بویه، ماهیگیر دیلمی،[۳] به ماکان که فرمانبردار سامانیان بود پیوستند.علی خود از پیش در خدمت نصر بن احمد سامانی بود.[۴] پس از آنکه مرداویج بر گرگان و طبرستان چیره شد، اینان با جلب نظر ماکان[۵] به مرداویج پیوستند (۳۲۱ق/۴۴۷م). او آن دو را گرامی داشت و علی را به حکومت کرج گمارد، اما به زودی پشیمان شد[۶]. علی به پایمردی حسین بن محمد، ملقّب به عمید، که او را از مضمون نامه مرداویج مبنی بر جلوگیری از رفتن علی به کرج و فرمان بازگشت او آگاه ساخته بود، به سرعت وارد کرج شد[۷] و رشته کارها را به دست گرفت و با تصرف دژهای اطراف، نیرویی یافت که مایه بیمناکی مرداویج شد. افزون بر آن، مردانی که مرداویج برای دستگیری علی به کرج فرستاد، به او پیوستند و نیرویش فزونتر شد و او قصد تصرف اصفهان کرد. اگرچه در آغاز، سپاه محمد بن وشمگیر برادر مرداویج، واپس نشست. چندی بعد اَرَّجان و نوبندجان را تسخیر کرد و برادرش حسن را به تصرف کازرون فرستاد. حسن کازرون را گشود[۸] و مال بسیار گرد آورد. سپس لشکر محمد بن یاقوت را که دوباره امارت اصفهان یافته و مقابله با پسران بویه آمده بود، درهم شکست و به نزد علی بازگشت. اگرچه علی سال بعد به همراهی برادرانش حسن و احمد بر شیراز چیره شد و دولت مستقل خود را در آنجا پی افکند، ولی مورخان فتح ارجان (۳۲۱ق/۹۳۲م) را آغاز پایهگذاری دولت آل بویه دانستهاند. طی ۱۲ سال پس از آن، حسن و احمد نیز به ترتیب بر ری و کرمان و عراق چیره شدند و دولت آل بویه به ۳ شاخه بزرگ و یک شعبه کوچک در کرمان و عمان تقسیم شد.[۹]
نقش سکه
سکههای آل بویه به سبک سکههای خلفای عباسی ضرب شدهاند؛ روی سکه، متن «لله محمد رسول الله»، نام خلیفه و در بعضی سکهها نام فرمانروای دیلمی با القاب او آمده، در حاشیه سکه، «محمد رسول الله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون» حک شده و در پشت آن، «لا اله الا الله وحده لا شریک له» به همراه نام فرمانروای دیلمی و القاب او ذکر شده است..
در حاشیه اول این سکهها، عبارت «بسم الله ضرب هذا الدرهم» آمده و پس از آن محل ضرب سکه و سال آن حک شده است. در حاشیه دوم، عبارت «لله الامر من قبل و من بعد و یومئذ یفرح المومنین بنصر الله» دیده میشود.
اغلب سکههای آل بویه قراردادی و رسمی و به سبک سکههای خلفای عباسی است، اما چون آل بویه خود را از نسل ساسانیان میدانستند، در حفظ آداب و رسوم ساسانیان اصرار داشتند. معمولا اعیاد و جشنهای ایران باستان را با شکوه تمام برگزار نموده و در این جشنها به ضرب سکه و مدالهایی از جنس زر و سیم اقدام مینمودند که تصویر پادشاه به سبک فرمانروایان ساسانی در روی آن نقش شده بود. خط روی بعضی از آن سکهها نیز پهلوی ساسانی بود. تعدادی از این سکهها و مدالها در موزههای جهان موجود است؛ از جمله سکه سیمین رکن الدوله با تصویر فرمانروا، ضرب محمدیه (ری) به دو خط پهلوی و کوفی، سکه زرین عضدالدوله با تصویر فرمانروا، به خط پهلوی، ضرب شیراز در سال ۳۵۹ قمری و سکه عزالدوله ضرب بغداد. احتمالا این مسکوکات و مدالها رایج نبوده و به عنوان یادبود و هدیه در اعیاد ضرب میشدهاند.
شجرهنامه
ابوشجاع بویه بن فناخسرو | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
عمادالدوله علی فرمانروائی ۳۱۳ تا ۳۲۸ خورشیدی | رکنالدوله حسن فرمانروائی ۳۱۴ تا ۳۵۵ خورشیدی | معزالدوله احمد فرمانروائی ۳۲۴ تا ۳۴۶ خورشیدی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
فخرالدوله ابوالحسن فرمانروائی ۳۵۵ تا ۳۵۹ خورشیدی | عضدالدوله ابوشجاع فرمانروائی ۳۲۸ تا ۳۶۲ خورشیدی | مؤیدالدوله ابومنصور فرمانروائی ۳۵۹ تا ۳۶۲ خورشیدی | عزالدوله بختیار فرمانروائی ۳۴۵ تا ۳۵۷ خورشیدی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شمسالدوله ابوطاهر فرمانروائی ۳۷۶ تا ۴۰۰ خورشیدی | مجدالدوله ابوطالب فرمانروائی ۳۷۶ تا ۴۰۸ خورشیدی | شرفالدوله ابوالفوارس فرمانروائی ۳۶۲ تا ۳۶۸ خورشیدی | ابوکالیجار صمصامالدوله مرزبان فرمانروائی ۳۶۸ تا ۳۷۷ خورشیدی | بهاءالدوله ابونصر فرمانروائی ۳۷۷ تا ۳۹۱ خورشیدی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
سماءالدوله ابوالحسن فرمانروائی ۴۰۰ تا ۴۰۳ خورشیدی | قوامالدوله ابوالفوارس فرمانروائی ۳۹۱ تا ۴۰۷ خورشیدی | سلطانالدوله ابوشجاع فرمانروائی ۳۹۱ تا ۴۰۳ خورشیدی | مشرفالدوله ابوعلی فرمانروائی ۳۶۶ تا ۳۶۸ خورشیدی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ابوکالیجار فرمانروائی ۴۰۳ تا ۴۲۷ خورشیدی | جلالالدوله ابوطاهر فرمانروائی ۴۰۴ تا ۴۲۳ خورشیدی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ابومنصور فولادستون فرمانروائی ۴۲۷ تا ۴۴۱ خورشیدی | ملکرحیم ابونصر فرمانروائی ۴۲۷ تا ۴۳۴ خورشیدی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اقدامات مذهبی
آل بویه اقدامات زیادی در ترویج و گسترش مهمترین شعائر مذهبی شیعیان امامیه داشت. برخی از این اقدامات عبارتند از:
- برگزاری عزاداری روز عاشورا: دستههای عزاداری به شکلی که بعدها در دوره صفویه شکل نمایشی به خود گرفت، نخستین بار در سال ۳۵۲ قمری به وجود آمد. به دستور معزّالدوله، در عاشورای این سال عزای عمومی اعلام شد و از مردم خواسته شد که با پوشیدن جامه سیاه، اندوه خود را نشان دهند. زنان با موی پریشان و چهره سیاهکرده از خانههایشان خارج میشدند و بر سر و صورت میکوفتند و جامه بر تن میدریدند و در عزای امام حسین (ع) میگریستند.[۱۰] به احترام این روز، خرید و فروش ممنوع شد، قصّابان ذبح نکردند و صنف آشپز غذا نپختند و سقّاها از کار بازداشته شدند و چادرهایی در بازارها برپا شد.[۱۱] بنا به نوشته ابن الجوزی، در این روز گریه و شیون برای امام حسین (ع) و نوحهخوانی و برپایی ماتم برای آن امام برگزار شد.[۱۲]
- برگزاری جشن عید غدیر: فرمانروایان آل بویه، به دلیل علاقمندی مذهبی خویش، به بزرگداشت واقعه غدیر خم به منزله عید بزرگ شیعیان پرداختند. به دستور معزالدوله، از سال ۳۵۲ قمری، برپائی جشن به مناسبت عید غدیر در بغداد آغاز شد.[۱۳] در سالهای بعد نیز حکمرانان آل بویه نسبت به برگزاری جشن غدیر خم اهتمام داشتند.[۱۴]
- گسترش سنت زیارت قبور ائمه شیعه: یکی دیگر از سنّتهای شیعه که در زمان آل بویه مورد توجه فراوان قرار گرفت، زیارت قبور امامان شیعه بود. بدین منظور آنان نسبت به قبور ائمه مدفون در عراق اقداماتی انجام دادند؛ مرمّت و بازسازی قبور ائمّه (ع)، برپا کردن گنبد و بارگاه باشکوه بر مزار ایشان،[۱۵] اهدای نذورات و اختصاص موقوفات به این زیارتگاهها، ایجاد تسهیلات برای زائران و تشویق مردم به سکونت در جوار این مکانهای مقدّس و اعطای مستمری و صله به مجاوران این بارگاهها.[۱۶]
- نحوه اذان گفتن: یکی از نشانههای بارز شیعیان، گفتن عبارت حی علی خیر العمل در اذان است. با روی کار آمدن آل بویه در بغداد در سال ۳۵۶ قمری تا اوایل غلبه سلجوقیان، ذکر این فراز در اذان مرسوم شد.[۱۷]
- ترویج استفاده از مهر و تربت امام حسین(ع): استفاده از مُهر نماز، بهخصوص مهری که از تربت امام حسین(ع) ساخته شده باشد، از نشانههای دیگر شیعیان امامیه محسوب میشود. در دوران آل بویه، افرادی بودند که از تربت امام حسین(ع) تسبیح و مُهر تهیه میکردند و به مردم هدیه میدادند.[۱۸]
پانویس
- ↑ رجوع کنید به: ابن طقطقی، تاریخ فخری، ۱۳۶۰ش، ص۳۷۸.
- ↑ رجوع کنید به: ابن طقطقی، تاریخ فخری، ۱۳۶۰ش، ص۳۷۸.
- ↑ رجوع کنید به: ابن طقطقی، تاریخ فخری، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۳۷۸.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۹۹ق، ج۸، ص۴۸۳
- ↑ ابن مسکویه، تجارب الامم، ۱۳۳۲ق، ج۱، ص۲۷۵.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۹۹ق، ج۸، ص۲۶۷.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۹۹ق، ج۸، ص۲۶۸.
- ↑ مقریزی،السلوک، ۱۹۴۲م، ج۱، ص۲۷.
- ↑ سجادی، «آل بویه»، ج۱، ص۶۲۹.
- ↑ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۳۹۱ق، ج۳، ص ۴۲۵؛ همدانی، تَکْمِلة تاریخ الطبری، ۱۹۶۱م، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الأمم، ۱۳۵۸ق، ج۷، ص۱۵؛ ابو المحاسن، النجوم الزاهرة، ۱۳۴۲ق، ج ۲، ص ۴۲۷.
- ↑ ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الأمم، ۱۳۵۸ق، ج۷، ص۱۵.
- ↑ رجوع کنید به: ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۳۹۱ق، ج۳، ص۴۲۵-۴۲۰.
- ↑ رجوع کنید به: ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ۱۳۵۸ق، ج ۶، ص ۱۶۳.
- ↑ ذهبی، العبر من خبر من غبر، ۱۴۰۵ق، ص ۲۳۲.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۲۴.
- ↑ مقریزی، السلوک، ۱۹۴۲م، ج۴، ص ۱۸۴؛ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ۱۳۵۸ق، ج۸، ص۱۶۴؛ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۳۹۱ق، ج۳، ص۴۶۰.
- ↑ ثعالبی، یتیمة الدهر، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۱۸۳.
منابع
- ابن اثیر جزری، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۹ق.
- ابو المحاسن، یوسف ابن تغری البردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره، قاهره، وزارة الثقافة والارشاد القومی، ۱۳۴۲ق.
- ابن الجوزی، عبدالرحمن، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، حیدرآباد دکن، دائرةالمعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۱ق.
- ابن طقطقی، محمد بن علی، تاریخ فخری، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
- ابن مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم و تعاقب الهمم، به کوشش آمدروز، قاهره، مطبعه بشرکه التمدن الصناعیه، ۱۳۳۲ق.
- ثعالبی، عبدالملک بن محمد، یتیمةالدهر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۵۲ق.
- سجادی، صادق، «آل بویه»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش.
- خطیب البغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد او مدینة السلام منذ تاسیسها حتی سنة ۴۶۳ق، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۷ق.
- ذهبی، شمس الدین محمد، العبر من خبر من غبر، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
- مقریزی، تقیالدین احمد، السلوک، قاهره، لجنة تألیف والترجمة والنشر، ۱۹۴۲م.
- همدانی، محمد بن عبدالملک، تکلمة تاریخ الطبری، به کوشش آلبرت یوسف کنعان، بیروت، المطبعةالکاتولیکیة، ۱۹۶۱م.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایره المعارف بزرگ اسلامی
- آل بویه و نقش آنان در برپایی مراسم و مواسم شیعه امامیه در عراق
- آل بویه، عباسیان و تشیع
- کرخ در دورۀ آل بویه
- آل بویه در عمان