 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته میشوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
آل بویه یا بوئیان سلسله‌ای شیعه است که در سال‌های ۳۲۲ تا ۴۴۸ق بر بخش‌هایی از ایران و عراق حکومت می‌کرد. بنیانگذار این سلسله علی بن بویه (درگذشت ۳۳۸ق) به حمایت برادرانش احمد و حسن بود. این سلسله به نام پدر آنان (بویه) نامگذاری شده است. در دوره حکومت این سلسله، مراسم عزاداری امام حسین(ع) در روز عاشورا و جشن ولایت حضرت علی(ع) در عید غدیر به صورت رسمی و عمومی برگزار می‌شد. همچنین در این دوره حَی عَلی خَیرِ الْعَمَلْ در اذان گفته می‌شد و استفاده از مهر نماز و تسبیح تربت رایج گردید. حاکمان این سلسله نیز قبور امامان شیعه در عراق را بازسازی کردند و زیارت مرقد آنان، گسترش یافت.
| آل بویه | |
|---|---|
 قلمرو آل بویه | |
| اطلاعات حکومت | |
| نام‌های دیگر | بوئیان |
| بنیانگذار | علی بن بویه با حمایت برادرانش احمد و حسن |
| سال تأسیس | ۳۲۱ق |
| گستره جغرافیایی | بخش‌هایی از ایران، عراق، جزیره و شام |
| مذهب | شیعه |
| ویژگی | نخستین حکومت مقتدر شیعی |
| اقدامات مهم | برگزاری مراسم عزاداری در روز عاشورا، برگزاری جشن عید غدیر، بازسازی قبور امامان و رواج حی علی خیرالعمل در اذان |
| انقراض | ۴۴۷ق |
| علت انقراض | به دست سلجوقیان |
| پیش از | غزنویان |
| پس از | زیاریان |
| افراد | |
| حاکمان مشهور | معزالدوله، عضدالدوله |
برخی از محققان با استناد به منابع تاریخی و ارائه شواهدی این سلسه را شیعه دانسته‌اند. با این حال درباره اینکه اینان از ابتدا شیعه اثناعشری بوده یا از زیدیه به این مذهب گرویده‌اند، نظرات مختلفی وجود دارد. رکن‌الدوله (حک:۳۲۳-۳۳۸ق)، معزالدوله (۳۲۵-۳۵۶ق) و عضدالدوله (۳۳۸-۳۷۲ق) از حاکمان مشهور این سلسله بودند. درباره آل بویه آثار مختلفی نوشته شده است. کتاب تجارب الاُمَم از ابن‌مسکویه (نوشته شده در قرن پنجم قمری) از منابع مهم درباره تاریخ این سلسله می‌دانند.
جایگاه و اهمیت
آل بویه، سلسله‌ای شیعی است که بیش از ۱۲۰ سال (۳۲۲-۴۴۸ق) بر بخش‌هایی از ایران و عراق حکومت راندند.[۱] در دوره حکومت آنان برخی از شعائر و نمادهای شیعی همچون عزاداری امام حسین(ع) و برپایی جشن غدیر برای نخستین‌بار به صورت رسمی و عمومی برگزار شد. این دوره را از درخشان‌ترین دوره‌های تمدن اسلامی می‌دانند.[۲] حکومت آل بویه توسط علی پسر ابوشجاع بویه با حمایت برادرانش احمد و حسن بنیان نهاده شد و به همین خاطر به آل بویه یا بوئیان نامیده شده است. به آنان دیالمه[۳] و دیلمیان نیز گفته می‌شود.[۴]
مذهب
صادق سجادی نویسنده مقاله آل بویه در دائرة المعارف بزرگ اسلامی گفته است که درباره مذهب آل بویه نمی‌توان به روشنی اظهارنظر کرد.[۵] با این حال رسول جعفریان[۶] تاریخ‌پژوه شیعه (زاده ۱۳۴۳ش) و برخی دیگر از نویسندگان[۷] با استناد به منابع تاریخی و نیز ارائه شواهدی آل بویه را شیعه اثناعشری می‌دانند. احیای شعائر شیعه، داشتن وزیران شیعی، نام‌های شیعی حاکمان و روابط آنان با علمای شیعه از این شواهد است.[۸] همچنین ابن‌کثیر دمشقی تاریخ‌نگار اهل‌سنت در قرن هشتم قمری آنها را شیعه و رافضی دانسته است.[۹] عبدالجلیل قزوینی عالم شیعه قرن ششم قمری در کتاب نقض نیز آنان را امامتی خوانده است.[۱۰]
| حکومت‌های ایران پس از اسلام | ||
|---|---|---|
| نام حکومت | بنیانگذار | دورهٔ حکومت |
| خلفای راشدین | ابوبکر | ۱۶ - ۴۰ |
| بنی‌امیه | معاویه | ۴۱ - ۱۳۰ |
| بنی‌عباس | سفاح | ۱۳۱ - ۲۰۵ |
| طاهریان | طاهر ذوالیمینین | ۲۰۵ - ۲۵۹ق |
| صفاریان | یعقوب لیث | ۲۴۷ - ۲۸۷ق |
| علویان طبرستان | داعی کبیر | ۲۵۰ - ۳۱۶ق |
| سامانیان | نصر اول | ۲۶۱ - ۳۸۹ق |
| زیاریان | مرداویج پسر زیار | ۳۱۵ - ۴۶۲ق |
| آل بویه | عمادالدوله علی | ۳۲۰ - ۴۴۰ق |
| غزنویان | سلطان محمود | ۳۸۸ - ۵۵۵ق |
| سلجوقیان | طغرل بیک | ۴۲۹ - ۵۹۰ |
| خوارزمشاهیان | انوشتکین غرجه | ۴۷۰ - ۶۱۷ق |
| ایلخانان | هولاکو خان | ۶۵۴ - ۷۳۶ق |
| تیموریان | تیمور گورکانی | ۷۷۱ - ۹۰۳ق |
| صفویان | شاه اسماعیل اول | ۹۰۷ - ۱۱۳۳ق |
| افغانان | محمود افغان | ۱۱۳۳ - ۱۱۴۲ |
| افشار | نادرشاه | ۱۱۴۸ - ۱۱۶۱ق |
| زند | کریم خان زند | ۱۱۶۳ - ۱۲۰۹ق |
| قاجار | آقامحمدخان | ۱۲۰۹ - ۱۳۴۵ق |
| پهلوی | رضا شاه | ۱۳۴۵ق (۱۳۰۴ش)- ۱۳۵۷ش |
| جمهوری اسلامی | امام خمینی | ۱۳۵۷ش- ... |
برخی از نویسندگان با توجه به سابقه مذهب زیدیه در طبرستان فرضیه زیدی‌بودن آل بویه را نیز مطرح کرده‌اند.[۱۱] اینان معتقدند آل بویه ابتدا زیدی‌مذهب بودند و بعدها امامی‌مذهب شدند.[۱۲] [یادداشت ۱] همچنین رسول جعفریان، از کتاب تاریخ ری اثر منتجب‌الدین رازی عالم شیعه قرن ششم قمری مطلبی نقل کرده است که بر اساس آن، نویسنده از ابن‌شهرآشوب نقل کرده که آل بویه به دست تاج‌الرؤسا بن ابی‌السعدا از علمای شیعه، به این مذهب گرویده‌اند.[۱۳] جعفریان این را محتمل دانسته است که گرویدن آل بویه از تشیع زیدی به تشیع اثناعشری، به خاطر این بوده که حاکمان آل بویه بنا بر زیدی‌بودن می‌بایست حکومت را به علویان بسپارند اما بنا بر امامی‌بودن خود حکومت را در اختیار می‌گرفتند.[۱۴]
ایلیا پائولوویچ پطروشفسکی (زاده ۱۸۹۸م) استاد دانشگاه روسیه معتقد است که مؤسسان حکومت آل بویه شیعه بودند اما افراد بعدی این خاندان هر چند که در باطن به شیعه تمایل داشتند ولی در ظاهر و به صورت رسمی سنی‌مذهب بودند.[۱۵] نویسنده مقاله «آل بویه و نقش آنان در برپایی مراسم و مواسم شیعه امامیه در عراق» این برداشت را اشتباه دانسته و احتمال داده است که پذیرش خلافت عباسی از سوی امیران آل بویه موجب این برداشت شده باشد.[۱۶] همچنین برتولد اشپولر (۱۹۱۱-۱۹۹۰م) شرق‌شناس آلمانی در کتاب تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، بر این باور است که آل بویه از ابتدا، شیعه دوازده امامی بوده و تا آخر هم بر همین عقیده ماندند.[۱۷]
بزرگداشت شعائر شیعی
آل بویه در ترویج شعائر شیعیان امامیه اقداماتی انجام دادند برخی از آنها عبارت‌اند از:
- برگزاری مراسم عزاداری روز عاشورا: به دستور معزّالدوله دیلمی، روز عاشورای سال ۳۵۲ق عزای عمومی اعلام شد و از مردم خواسته شد که با پوشیدن جامه سیاه، اندوه خود را نشان دهند. به گزارش ابن خلدون زنان در این روز با موی پریشان و چهره سیاه‌کرده از خانه‌هایشان خارج می‌شدند و بر سر و صورت خود می‌کوفتند و در عزای امام حسین(ع) می‌گریستند.[۱۸] همچنین به گزارش ابن‌جوزی (درگذشت ۵۹۷ق) تاریخ‌نگار اهل‌سنت در این روز کسب و کارها تعطیل و در بازارها چادرهایی برپا شد و مراسم نوحه‌خوانی و عزا برای امام حسین(ع) برگزار گردید.[۱۹] کامل شیبی نیز معتقد است که دسته‌های عزاداری نخستین‌بار در سال ۳۵۲ق به وجود آمدند.[۲۰]
- برگزاری جشن عید غدیر: به دستور معزالدوله دیلمی، از سال ۳۵۱ق، برپائی جشن به مناسبت عید غدیر در بغداد آغاز شد.[۲۱] حکمرانان بعدی آل بویه نیز جشن غدیر را برگزار می‌کردند.[۲۲]
- گسترش زیارت قبور امامان شیعه: آل بویه نسبت به قبور امامان مدفون در عراق اقداماتی انجام دادند؛ مرمّت و بازسازی قبور ائمّه(ع)، برپا کردن گنبد و بارگاه بر مزار آنان،[۲۳] اهدای نذورات و اختصاص موقوفات به زیارتگاه‌ها، ایجاد تسهیلات برای زائران و تشویق مردم به سکونت در جوار بارگاه‌ها و اعطای مستمری و صله به مجاوران این بارگاه‌ها.[۲۴]
- اذان گفتن: از سال ۳۵۶ق گفتن فراز حی علی خیر العمل در اذان مرسوم شد و تا اوایل غلبه سلجوقیان ادامه داشت.[۲۵]
- ترویج استفاده از مهر و تربت امام حسین(ع): در دوران آل بویه، افرادی از تربت امام حسین(ع) تسبیح و مُهر تهیه می‌کردند و به مردم می‌دادند.[۲۶]
برخی از نویسندگان از سکه‌ای متعلق به دوران آل بویه خبر داده‌اند که بر آن عبارت الله، محمد رسول الله و علی ولی الله حک شده است.[۲۷]
حاکمان مشهور
برخی از حاکمان مشهور آل بویه عبارت‌اند از:
- علی بن بویه ملقب به عمادالدوله دیلمی فرزند ابوشجاع دیلمی و بنیانگذار حکومت آل بویه در فارس بود.
- حسن بن بویه ملقب به رکن‌الدوله فرزند ابوشجاع دیلمی و حکمران منطقه جبال بود او برای گسترش قلمرو حکومت آل بویه در مناطق ری، جبال، طبرستان و گرگان جنگ‌های متعددی انجام داد.
- احمد بن بویه ملقب به معزالدوله دیلمی برادر علی و حسن بن بویه بود که در سال ۳۳۴ق بغداد را فتح کرد. او به برپایی مراسم عزاداری در روز عاشورا[۲۸] و جشن عید غدیر[۲۹] در بغداد فرمان داد.
- عضدالدوله دیلمی فرزند حسن بن بویه بود که پس از درگذشت عمویش عمادالدوله جانشین وی در فارس شد. او از قدرتمندترین امیران شیعی ایران بود که بر مناطق وسیعی از سرزمین‌های اسلامی و ایران حکمرانی کرد. از جمله اقدامات وی، بازسازی خرابی‌های بغداد[۳۰] احداث آب‌انبارهای بزرگ در فارس،[۳۱] ساخت بیمارستان عضدی در بغداد،[۳۲] بازسازی قبور امامان از جمله حرم کاظمین[۳۳] و حرم عسکریین[۳۴] و همچنین کشیدن حصار به دور شهر مدینه[۳۵] است.
تاریخچه شکل‌گیری
دیلیمان در اوایل قرن چهارم قمری جنبش‌هایی را در ایران علیه خلافت عباسیان آغاز کردند.[۳۶] ماکان بن کاکی، اسفارین شیرویه و مرداویج زیاری، هر یک با لشکری از دیلم خروج کردند. علی و حسن پسران ابوشجاع به ماکان فرمانبردار سامانیان پیوستند. در سال ۳۲۱ق مرداویج زیاری بر جرجان و طبرستان مسلط شد علی و حسن با جلب نظر ماکان به مرداویج پیوستند. او علی را به حکومت کرج گمارد[۳۷] علی به کرج رفت و با تصرف دژهای اطراف مایه بیمناکی مَرداویج گردید او ابتدا قصد تصرف اصفهان را داشت اما از سپاه برادر مرداویج شکست خورد و پس از چندی اَرَّجان و نوبندجان را تصرف کرد و برادرش حسن نیز به دستور او کازرون را تصرف نمود.[۳۸] علی در سال ۳۲۲ق بر شیراز چیره شد و دولت آل بویه را در آنجا بنیان نهاد.[۳۹] با این حال به گفته صادق سجادی برخی از تاریخ‌نگاران فتح ارجان (۳۲۱ق/۹۳۲م) را آغاز پایه‌گذاری دولت آل بویه دانسته‌اند.[۴۰] طی ۱۲ سال پس از آن، حسن و احمد نیز به ترتیب بر ری، کرمان و عراق چیره شدند و دولت آل بویه به سه شاخه بزرگ و یک شعبه کوچک در کرمان و عمان تقسیم شد.[۴۱]
به گفته علی‌اصغر فقیهی تاریخ‌پژوه شیعه (درگذشت ۱۳۸۲ش)، کتاب تجارب الامم از منابع اصلی نویسندگان در زمینه تاریخ آل بویه به شمار می‌آید[۴۲] ابن‌مسکویه (۳۲۰-۴۲۰ق) نویسنده آن با حکومت آل بویه هم‌عصر بوده است.[۴۳]
تک‌نگاری
درباره آل بوبه آثاری نیز نوشته شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- کتاب تاریخ آل بویه نوشته علی‌اصغر فقیهی (۱۲۹۶-۱۳۸۲ش): این کتاب درباره تاریخ آل زیار و آل بویه و اوضاع زمانه آنها را دربردارد. این اثر در سال ۱۳۷۸ش به‌عنوان متن درسی رشته تاریخ در مقطع کارشناسی دانشگاه‌های ایران تدوین شده است.[۴۴]
- احیای فرهنگی در عهد آل بویه انسان‌گرايى در عصر رنسانس اسلامى اثر جوئل. ل. کرمز: (joel.l.kremer) این کتاب رونق فکری و فرهنگی مراکز حکومتی آل بویه به‌ویژه در بغداد را مورد بررسی قرار داده است. این اثر به فارسی نیز ترجمه شده است.[۴۵]
- حیات علمی در عهد آل بویه اثر غلامرضا فدایی استاد دانشگاه تهران (متولد ۱۳۲۴ش): این کتاب بخشی از مجموعه حیات علمی در عهد دولت‌های شیعی است که به ذکر دانشمندان در دوره آل بویه پرداخته است.[۴۶]
- التاجی فی اخبار الدولة الدیلمیة اثر ابراهیم بن هلال صابی (درگذشت ۳۸۴ق) از کاتبان آل بویه است که تاریخ این سلسله در سال‌های حکومت عضدالدوله را در بردارد. این کتاب به‌دستور عضدالدوله برای ستایش دیالمه و حکومت آنان نوشته شده است. ابن‌مسکویه در تجارب الامم از آن استفاده کرده است. نسخه‌ای از بخشی از کتاب کتابخانه توکلیه مسجد اعظم صنعا نگهداری می‌شود محمدحسین زَبیدی آن را با نام المُنتزع من کتاب التاجی در ۱۹۷۷ در بغداد منتشر کرده است.
پانویس
- ↑ سجادی، «آل بویه»، ج۱، ص۶۲۹.
- ↑ گلی‌زواره، «بررسی نقش دولت آل بویه در گسترش تشیع و عمران عتبات عراق»، ص۱۲۲.
- ↑ نگاه کنید به مستوفی، نزهة القلوب، ص۹۸، ۹۹ و ۱۷۴.
- ↑ گلی‌زواره، «بررسی نقش دولت آل بویه در گسترش تشیع و عمران عتبات عراق»، ص۱۲۲.
- ↑ سجادی، «آل بویه»، ج۱، ص۶۴۰.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۳۷۵.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۳۷۶؛ جعفرنیا، «سیاست‌های حکومت آل بویه در جهت تحکیم وحدت میان شیعه و اهل‌سنت»، ص۲۴.
- ↑ جعفرنیا، «سیاست‌های حکومت آل بویه در جهت تحکیم وحدت میان شیعه و اهل‌سنت»، ص۲۴.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۱۱، ص۳۰۷.
- ↑ قزوینی، نقض، انجمن آثار ملی، ص۴۲.
- ↑ جعفرنیا، «سیاست‌های حکومت آل بویه در جهت تحکیم وحدت میان شیعه و اهل‌سنت»، ص۲۴.
- ↑ شیبی، الصلة بین التصوف و التشیع، ۱۹۸۲م، ج۲، ص۳۹.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۰.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۳۷۸.
- ↑ پطروشفسکی اسلام در ایران، ۲۶۷ به نقل از پوراحمدی، «آل بویه و نقش آنان در برپایی مراسم و مواسم شیعه امامیه در عراق»، ص۱۱۲.
- ↑ پوراحمدی، «آل بویه و نقش آنان در برپایی مراسم و مواسم شیعه امامیه در عراق»، ص۱۱۲.
- ↑ اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ج۱، ص۳۶۳ به نقل از جعفریان، تاریخ ایران تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۳۷۵.
- ↑ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۳۹۱ق، ج۳، ص۴۲۵.
- ↑ ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۳۵۸ق، ج۷، ص۱۵.
- ↑ شیبی، الصلة بین التصوف و التشیع، ۱۹۸۲م، ج۲، ص۳۹.
- ↑ نگاه کنید به ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۳۹۱ق، ج۳، ص۴۲۵-۴۲۰.
- ↑ نگاه کنید به ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۳۵۸ق، ج۶، ص۱۶۳.
- ↑ ذهبی، العبر من خبر من غبر، ۱۴۰۵ق، ص۲۳۲.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۲۴.
- ↑ ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۳۵۸ق، ج۸، ص۱۶۴؛ ابن خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۳۹۱ق، ج۳، ص۴۶۰.
- ↑ ثعالبی، یتیمة الدهر، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۱۸۳.
- ↑ نگاه کنید به جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۰.
- ↑ ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۵۲۷.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل، ۱۳۸۵ش، ج۸، ص۵۴۹.
- ↑ ابن‌مسکویه، تجارب‌الامم، ج۶، ص۴۷۷ و ۴۷۸.
- ↑ فرشاد، تاریخ علم در ایران، ۱۳۶۶ش، ج۲، ص۷۹۰.
- ↑ فرشاد، تاریخ علم در ایران، ۱۳۶۶ش، ج۲، ص۸۴۹-۸۵۱.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۲۴.
- ↑ محلاتی، مآثر الکبرا، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۳۲۱.
- ↑ سمهودی، وفاءالوفاء، ۲۰۰۶م، ج۲، ص۲۶۹-۲۷۰.
- ↑ سجادی، «آل بویه»، ج۱، ص۶۲۹.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل، ۱۳۹۹ق، ج۸، ص۲۶۷.
- ↑ مقریزی، السلوک، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۳۱.
- ↑ ابنتغری، النجوم الزاهره، ۱۳۹۲ق، ج۳، ص۲۴۴-۲۴۵.
- ↑ سجادی، «آل بویه»، ج۱، ص۶۲۹.
- ↑ سجادی، «آل بویه»، ج۱، ص۶۲۹.
- ↑ فقیهی، تاریخ آل بویه، ۱۳۷۸ش، ص۱۷.
- ↑ فقیهی، تاریخ آل بویه، ۱۳۷۸ش، ص۱۷.
- ↑ فقیهی، تاریخ آل بویه، ۱۳۷۸ش، ص۴.
- ↑ «احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه: انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی»، شبکه جامع کتاب گیسوم.
- ↑ «حیات علمی در عهد آل‌بویه»، شبکه جامع کتاب گیسوم.
یادداشت
- ↑ به گفته فاطمه جعفرنیا مردم دیلم به‌وسیله علویانی چون ناصر اطروش و حسن بن قاسم با اسلام و تشیع آشنا شدند؛ حسن بن قاسم زیدی‌مذهب بوده و درباره مذهب ناصر اطروش نیز اختلاف‌نظر است.(جعفرنیا، «سیاست‌های حکومت آل بویه در جهت تحکیم وحدت میان شیعه و اهل‌سنت»، ص۲۴.)
منابع
- آل یاسین، محمدحسن، تاریخ المشهد الکاظمی، الامانة العامة للعتبة الکاظمیة المقدسة، ۱۴۳۵ق/۲۰۱۴م.
- ابن‌اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۹ق.
- ابن‌جوزی، عبدالرحمن، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، حیدرآباد دکن، دائرةالمعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
- ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۱ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶ش.
- ابن‌مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم و تعاقب الهمم، به کوشش آمدروز، قاهره، مطبعه بشرکه التمدن الصناعیه، ۱۳۳۲ق.
- ابنتغری، یوسف بن تغری، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی المؤسسة المصریة العامة، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
- «احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه: انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی»، شبکه جامع کتاب گیسوم، مشاهده ۱۲ مهر ۱۴۰۱ش.
- پوراحمدی، حسین، «آل بویه و نقش آنان در برپایی مراسم و مواسم شیعه امامیه در عراق»، فصلنامه شیعه‌شناسی، شماره ۳ و ۴، ۱۳۸۲ش.
- ثعالبی، عبدالملک بن محمد، یتیمةالدهر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۵۲ق.
- جعفرنیا، فاطمه، «سیاست‌های حکومت آل بویه در جهت تحکیم وحدت میان شیعه و اهل‌سنت»، تاریخنامه خوارزمی،شماره۲۲، تابستان ۱۳۹۷ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، تهران، نشر علم، ۱۳۸۷ش.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد او مدینة السلام منذ تاسیسها حتی سنة ۴۶۳ق، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۷ق.
- «حیات علمی در عهد آل‌بویه»، شبکه جامع کتاب گیسوم، مشاهده ۱۲ مهر ۱۴۰۱ش.
- ذهبی، شمس‌الدین محمد، العبر من خبر من غبر، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
- سجادی، صادق، «آل بویه»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش.
- سمهودی، علی بن احمپد، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، تعلیق خالد عبدالغنی محفوظ، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۲۰۰۶م.
- شیبی، کامل مصطفی، الصلة بین التصوف و التشیع، دارالاندلس، بیروت، ۱۹۸۲م.
- فرشاد، مهدی، تاریخ علم در ایران، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ آِل بویه، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم اسلامی دانشگاه‌ها (سمت)، ۱۳۷۸ش.
- قزوینی، عبدالجلیل، نقض، تصحیح محدث ارموی، محدث، تهران، انجمن آثار ملی، بی‌تا.
- گلی‌زواره، غلامرضا، «بررسی نقش دولت آل بویه در گسترش تشیع و عمران عتبات عراق»، زیارت، شماره۳۷، ۱۳۹۷ش.
- محلاتی، ذبیح‌الله، مآثر الکبراء فی تاریخ سامراء، قم، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۴ش/۱۴۲۶ق.
- مستوفی، حمدالله بن ابی‌بکر، نزهة القلوب، قزوین، حدیث امروز، ۱۳۸۱ش.
- مقریزی، احمد بن علی، السلوک لمعرفة دول الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الكتب العلمية، الطبعة الاولى، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
پیوند به بیرون