پرش به محتوا

مشورت

از ویکی شیعه

مشورت به معنی هم‌فکری، از اصول عُرفی و شیوه‌های عُقلایی در زندگی جمعی است. آیاتی از قرآن کریم بر موضوع مشورت تصریح دارد. در احادیث معصومان(ع) و سیرهٔ اجتماعی آنها نیز بر اهمیت مشورت تأکید شده است.

جلوگیری از خودرأیی، شکوفایی استعداد و کاهش خطای احتمالی، از فواید فردی مشورت در کارها شمرده شده است. همچنین افزایش احساس مسئولیت، تحرک جامعه، زمینه‌سازی برای پذیرش تصمیمات، مشارکت همگانی، و هدایت جامعه به سوی رشد، از آثار مشورت در امور اجتماعی محسوب می‌شود.

بر پایه روایات، ویژگی‌هایی همچون دین‌داری، خردمندی، تجربه، رازنگهداری و خیرخواهی را برای مشاور بر شمرده‌اند. همچنین در احادیث آمده که فرد مشاور نباید بخیل، حریص، دروغگو، ترسو و خودرأی باشد.

عالمان دینی مشورت در کاری که حکم شرعی آن معلوم است را صحیح ندانسته و معتقدند، نظر مشاور نمی‌تواند حکم خدا را تغییر دهد. در همین راستا مشورت در امر خلافت و تعیین امام که در آن، حکم خاصی از سوی خدا وجود دارد، بی‌اعتبار دانسته شده است.

مبانی قرآنی و حدیثی مشورت

خوش‌نویسی آیه مشورت توسط امیرالکُتّاب برای مجلس سوم شورای ملی

مشورت به معنی هم‌فکری در کارها و استفاده از علم و عقل دیگران و کسب اطلاع از نظر اهل خُبره برای دستیابی به نتیجه بهتر است.[۱] مشورت از ریشه‌دارترین اصول عُرفی و بارزترین شیوه‌های عُقلایی و اخلاقی در زندگی جمعی شمرده شده، که پیشینهٔ آن به تاریخ انسانی باز می‌گردد.[۲]

قرآن کریم سوره‌ای به نام «شُوریٰ» (به‌معنی مشورت) دارد.[۳] در آیهٔ ۳۸ این سوره به موضوع مشورت پرداخته و آن را در شمار صفات و ویژگی‌های مؤمنان آورده است.[۴] در آیه ۱۵۹ سورهٔ آل عمران که از آن به آیهٔ مشورت یاد شده[۵] نیز، پیامبر اکرم(ص) با وجود برخورداری از مقام عصمت و ارتباط مستقیم با منبع وحی، به‌صراحت مکلّف شده که در امور مربوط به مسلمانان، با آنها مشورت کند؛[۶] «..در کارها با آنان مشورت کن. پس آن‌گاه که تصمیم گرفتی، با توکّل به خداوند، آن را انجام بده..».[۷] همچنین در آیه ۲۳۳ سوره بقره به والدین سفارش شده که دربارهٔ زمانِ گرفتن نوزاد از شیر، با هم مشورت کنند.[۸]

علاوه بر آیات قرآن، در احادیث پیامبر(ص) و ائمه(ع) هم بر اهمیت مشورت تأکید گردیده است.[۹] از جمله در روایاتی از امیر مؤمنان(ع)، مشورت عین هدایت،[۱۰] بهترین پشتیبان[۱۱] و مشارکت در عقل و خرد دیگران[۱۲] شمرده شده است.

سیرهٔ معصومان(ع) را نیز نشان‌دهندهٔ بهرمندی آنها از مشورت در مسائل مختلف سیاسی، نظامی، خانوادگی و حکومتی دانسته‌اند.[۱۳] نمونهٔ بارز این امر، مشورت‌های پیامبر(ص) در نبردهای بَدر،[۱۴] اُحد[۱۵] و خَندق[۱۶] است، که حضرت برای چگونگی مقابله با سپاه دشمن، با اصحاب مشورت می‌کرد.[۱۷] همچنین نقل شده که امام علی(ع) پس از مشورت با برادرش عقیل، حضرت اُم‌البنین را به همسری برگزید.[۱۸]

مشورت و شورا در لغت به یک معنا دانسته شده است.[۱۹] برخی معتقدند «شورا» معنای گسترده‌تری دارد و غیر از معنای نظرخواهی از افراد آگاه، شامل مشورت جمعی (طرفینی) و تصمیم‌گیری گروهی نیز می‌شود.[۲۰]

آثار مشورت در زندگی فردی و اجتماعی

مشورت به عنوان یک موهبت الهی شناخته می‌شود که آثار فراوانی برای آن بیان شده است.[۲۱] از جملهٔ این آثار می‌توان به شکوفا شدن استعدادها، جلوگیری از استبداد و خودبینی، کاهش اشتباهات و خطاهای احتمالی اشاره کرد.[۲۲] همچنین ارزش و بها دادن به مردم، تحرک و هم‌اندیشی جامعه، زمینه‌سازی برای پذیرش تصمیمات، بسترسازی برای مشارکت همگانی، افزایش احساس مسئولیت و هدایت جامعه به سوی رشد و تعالی نیز، از آثار مشورت در امور اجتماعی یاد شده است.[۲۳]

در احادیث اهل‌بیت(ع) نیز برای مشورت آثاری مشاهده می‌شود.[۲۴] این احادیث نشان می‌دهند که مشورت نه تنها به تصمیم‌گیری بهتر کمک می‌کند، بلکه باعث می‌شود فرد از اشتباهات دوری کند،[۲۵] راه‌حل‌های بهتری بیابد،[۲۶] از احساس پشیمانی در آینده جلوگیری کند[۲۷] و به موفقیت و خوشبختی دست یابد.[۲۸]

بایدها و نبایدها درباره مشاور

برخی پژوهشگران بر پایه روایات، ویژگی‌هایی را برای فردی که با او مشورت می‌شود بر شمرده‌اند؛[۲۹] از جمله اینکه فرد مشاور:

  • دین‌دار و خدا ترس باشد؛[۳۰] گفته می‌شود این حالت، مشاور را از خیانت به طرف مقابل باز می‌دارد.[۳۱]
  • عاقل و خردمند باشد؛ بر پایه حدیثی مشورت با افراد خردمند، موجب جلوگیری انسان از لغزش در کارها می‌شود.[۳۲]
  • دارای تدبیر و تجربه باشد؛[۳۳] چراکه که مشورت با افراد بی‌تدبیر بر مشکلات انسان می‌افزاید.[۳۴]
  • رازنگهدار باشد؛ این ویژگی در سخنی از امام صادق(ع) مورد تاکید قرار گرفته است.[۳۵]
  • خیرخواه باشد؛ گفته شده این ویژگی سبب می‌گردد تا فرد مشاور، بهترین راه را به انسان ارائه دهد.[۳۶] روایات نیز، مخالفت با نظر انسان خیرخواه را موجب زیان دانسته‌اند.[۳۷]

همچنین امام علی(ع) در نامه مشهور خود به مالک اشتر، او را از مشورت با افراد بخیل، ترسو و حریص بر حذر داشتند.[۳۸] در روایاتی دیگر، از مشورت با افراد دروغگو[۳۹] و خودرأی[۴۰] نیز نهی شده است.

در چه موردی نباید مشورت کرد؟

علامهٔ طباطبایی (درگذشت: ۱۳۶۰ش) مفسّر شیعی، در تفسیر المیزان، ذیل آیه مشورت، بحثی روایی ارائه نموده و معتقد است، مشورت صرفا در مورد کاری صحیح است که آن عمل مجاز بوده و انجام یا ترک آن از نظر شرعی مشکلی نداشته باشد؛[۴۱] زیرا در کاری که حکم شرعی آن معلوم است (از قبیل واجب یا حرام)، نظر هیچ مشاوری بر خلاف آن پذیرفته نیست و نمی‌تواند احکام الهی را تغییر دهد.[۴۲] حسین حقانی زنجانی (درگذشت: ۱۳۹۸ش) از اساتید حوزه علمیه قم، پاسخ امام علی(ع) به طلحه و زُبیر را تأیید سخن علامه دانسته است؛[۴۳] چراکه امام در پاسخ به اعتراض آنان درباره مشورت نکردن در امور حکومت اظهار داشت، تا زمانی که حکم خدا و سنت پیامبر برای او معلوم باشد، نیازی به مشورت و نظر آنها ندارد.[۴۴]

عالمان شیعه از جمله ناصر مکارم شیرازی و محمد صادقی تهرانی مشورت در امر خلافت و امامت را نیز بی‌اعتبار دانسته‌اند؛[۴۵] به اعتقاد آنها در این مسئله از سوی خدا حکم خاص نازل شده و با تعیین وصیّ و خلیفهٔ پیامبر(ص) از طریق وحی، دیگر جایی برای شور و مشورت باقی نمی‌ماند.[۴۶] علت این امر چنین بیان شده که امام باید دارای شرایط ویژه‌ای همچون عصمت باشد که تشخیص آن در توان انسان نبوده و تعیین امام تنها بر عهده خداوند است.[۴۷]

اشعار درباره مشورت

موضوع مشورت در اشعار فارسی بازتاب داشته است؛ از جمله، قَطران تبریزی شاعر قرن پنجم قمری سروده است:

نه هر کاری خدایی را ز مردم مشورت باید
نه هرگز هیچ پیغمبر کسی را گشت فرمان‌بَر[۴۸]

سنایی شاعر قرن پنجم و ششم قمری هم در کتاب حدیقة الحقیقه چنین سروده است:

در مشورت نیافت کَس مقصود
از دو بی‌اصل، سست‌رأی و حسود[۴۹]

در بخشی دیگر از همین کتاب نیز آمده است:

وَر تُرا رأی مشورت برگَست
پیر پخته درین جهان مرگست
پس درین منزل فریب و هوس
مشورت گر کنی برو کن و بس[۵۰]


پانویس

  1. سامانی، مشورت و مشاوران در سنت و سیره پیشوایان، ۱۳۸۷ش،ص۱۷.
  2. سلطانی رنانی، «مشورت در سیره نبوی(ص)»، ص۴۴؛ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۶، ص۲۲۰.
  3. خطیبی و دیگران، فرهنگ شیعه، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۱۴.
  4. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص۴۶۱.
  5. مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۱ش، ج۱۰، ص۱۱۲.
  6. سلطانی رنانی، «مشورت در سیره نبوی(ص)»، ص۴۴.
  7. سورهٔ آل عمران، آیهٔ ۱۵۹.
  8. مقدس اردبیلی، زبدة البیان، المکتبة المرتضویة، ص۵۶۰.
  9. قنادان زاده، و مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، ص۱۳۵۵.
  10. نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۲۰۷، ص۵۰۶؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۵۵، حدیث ۱۰۶۴.
  11. نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۴۷۸، ص۵۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۱۰۴.
  12. نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۵۰۰، ص۱۶۱؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۶۲۸، حدیث ۹۹۷.
  13. قنادان زاده، و مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، ص۱۳۵۵.
  14. ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفة، ج۱، ص۶۱۵؛ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۸.
  15. ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفة، ج۲، ص۶۳؛ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۳.
  16. واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۴۵؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۹، ص۲۷.
  17. مروّجی طبسی، «جایگاه مشورت»، ص۲۳ و ۲۴.
  18. ابن‌عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۳۵۷.
  19. جوهری، صحاح التاج اللغه، ذیل واژه «شُور».
  20. شهریاری، شورا در فتوا، ۱۳۸۵ش،ص۳۲.
  21. قنادان زاده، و مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، ص۱۳۵۵.
  22. قنادان زاده، و مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، ص۱۳۵۵.
  23. سلطانی رنانی، «مشورت در سیره نبوی(ص)»، ص۴۹-۵۰؛ قنادان زاده، و مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، ص۱۳۵۵.
  24. بدر الدین، محسن، «مشورت»، وبگاه پژوهشکده باقرالعلوم.
  25. نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۱۷۳، ص۵۰۱.
  26. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۵، ص۱۰۵، حدیث ۴.
  27. تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۴۱۳، حدیث ۲.
  28. تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۶۵، حدیث ۱۲۶۲.
  29. مروّجی طبسی، «جایگاه مشورت»، ص۲۸-۲۹.
  30. برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۲، ص۶۰۱، حدیث ۱۹؛ شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۰۴.
  31. مروّجی طبسی، «جایگاه مشورت»، ص۲۸.
  32. تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۴۱۳، حدیث ۲.
  33. تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۳۵۶، حدیث ۴۴.
  34. مروّجی طبسی، «جایگاه مشورت»، ص۲۸.
  35. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۴۳، حدیث ۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۱۰۲، حدیث ۳۰.
  36. مروّجی طبسی، «جایگاه مشورت»، ص۲۹.
  37. برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۲، ص۶۰۲، حدیث ۲۵؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۴۲، حدیث ۶.
  38. نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، نامهٔ ۵۳، ص۴۳۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۳، ص۶۰۲.
  39. تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۷۵۶، حدیث ۱۹۹.
  40. دیلمی، أعلام الدین، ۱۴۰۸ق، ص۳۰۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۱۰۵.
  41. طباطبایی، المیزان‏، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۷۰.
  42. طباطبایی، المیزان‏، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۷۰.
  43. حقانی زنجانی، «مشورت در اسلام»، ص۱۸.
  44. نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبهٔ ۲۰۵، ص۳۲۲.
  45. مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۱ش، ج۱۰، ص۱۱۲؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۶، ص۶۱-۶۲.
  46. مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۱ش، ج۱۰، ص۱۱۲؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۶، ص۶۱-۶۲.
  47. خطیبی و دیگران، فرهنگ شیعه، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۱۵.
  48. قطران تبریزی، دیوان اشعار، قصاید، شمارهٔ ۶۷، بند نهم.
  49. سنایی،حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه، الباب الثامن، بخش ۲۸، بند ۵.
  50. سنایی،حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه، الباب العاشر، بخش ۹، بند ۲۴ و ۲۵.

منابع

  • ابن‌عنبه، احمد، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، نجف، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۸۱ق.
  • ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق: مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، بی‌تا.
  • برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تحقیق: جلال الدین محدث،‏ قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
  • تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق و تصحیح: سید مهدی رجائی،‏ قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
  • جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • حقانی زنجانی، حسین، «مشورت در اسلام»، نشریه درسهایی از مکتب اسلام، شمارهٔ ۱۲، اسفند ۱۳۷۵ش.
  • خطیبی کوشکک، محمد و دیگران، فرهنگ شیعه:کلام، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش.
  • دیلمی، حسن بن محمد، أعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
  • ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
  • سامانی، سید محمود، مشورت و مشاوران در سنت و سیره پیشوایان، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
  • سلطانی رنّانی، سید مهدی، «مشورت در سیره نبوی(ص)»، در نشریه فرهنگی کوثر، شمارهٔ ۷۹، پاییز ۱۳۸۸ش.
  • سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه، الباب الثامن، بخش ۲۸، تاریخ بازدید، بازدید: ۱۹ اسفند ۱۴۰۳ش.
  • سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه، الباب العاشر، بخش ۹، تاریخ بازدید، بازدید: ۱۹ اسفند ۱۴۰۳ش.
  • سید رضی، محمد، نهج البلاغة، تحقیق: صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
  • شهریاری، حمید، شورا در فتوا، قم، پزوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
  • شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
  • شیخ صدوق، محمد علی، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
  • صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ش.
  • طباطبایی، سید محمدحسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، ۱۴۱۷ق.
  • قطران تبریزی، ابومنصور، دیوان اشعار، قصاید، شمارهٔ ۶۷، تاریخ بازدید، بازدید: ۱۹ اسفند ۱۴۰۳ش.
  • قنادان زاده، فاطمه، و مرضیه مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، در مجموعه مقالات اولین همایش ملی قرآن و روانشناسی، اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
  • مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
  • مروّجی طبسی، محمدجواد، «جایگاه مشورت»، نشریه فرهنگی کوثر، شمارهٔ ۷۷، پاییز ۱۳۸۸ش.
  • مقدس اربیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تحقیق: بهبودی، محمدباقر، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، بی‌تا.
  • مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ هفتم، ۱۳۸۱ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
  • مدرسی، سید محمدتقی، تفسیر هدایت، گروه مترجمان، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
  • واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، تحقیق: مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.