مشورت
مشورت به معنی هم‌فکری، از اصول عُرفی و شیوه‌های عُقلایی در زندگی جمعی است. آیاتی از قرآن کریم بر موضوع مشورت تصریح دارد. در احادیث معصومان(ع) و سیرهٔ اجتماعی آنها نیز بر اهمیت مشورت تأکید شده است.
جلوگیری از خودرأیی، شکوفایی استعداد و کاهش خطای احتمالی، از فواید فردی مشورت در کارها شمرده شده است. همچنین افزایش احساس مسئولیت، تحرک جامعه، زمینه‌سازی برای پذیرش تصمیمات، مشارکت همگانی، و هدایت جامعه به سوی رشد، از آثار مشورت در امور اجتماعی محسوب می‌شود.
بر پایه روایات، ویژگی‌هایی همچون دین‌داری، خردمندی، تجربه، رازنگهداری و خیرخواهی را برای مشاور بر شمرده‌اند. همچنین در احادیث آمده که فرد مشاور نباید بخیل، حریص، دروغگو، ترسو و خودرأی باشد.
عالمان دینی مشورت در کاری که حکم شرعی آن معلوم است را صحیح ندانسته و معتقدند، نظر مشاور نمی‌تواند حکم خدا را تغییر دهد. در همین راستا مشورت در امر خلافت و تعیین امام که در آن، حکم خاصی از سوی خدا وجود دارد، بی‌اعتبار دانسته شده است.
مبانی قرآنی و حدیثی مشورت
مشورت به معنی هم‌فکری در کارها و استفاده از علم و عقل دیگران و کسب اطلاع از نظر اهل خُبره برای دستیابی به نتیجه بهتر است.[۱] مشورت از ریشه‌دارترین اصول عُرفی و بارزترین شیوه‌های عُقلایی و اخلاقی در زندگی جمعی شمرده شده، که پیشینهٔ آن به تاریخ انسانی باز می‌گردد.[۲]
قرآن کریم سوره‌ای به نام «شُوریٰ» (به‌معنی مشورت) دارد.[۳] در آیهٔ ۳۸ این سوره به موضوع مشورت پرداخته و آن را در شمار صفات و ویژگی‌های مؤمنان آورده است.[۴] در آیه ۱۵۹ سورهٔ آل عمران که از آن به آیهٔ مشورت یاد شده[۵] نیز، پیامبر اکرم(ص) با وجود برخورداری از مقام عصمت و ارتباط مستقیم با منبع وحی، به‌صراحت مکلّف شده که در امور مربوط به مسلمانان، با آنها مشورت کند؛[۶] «..در کارها با آنان مشورت کن. پس آن‌گاه که تصمیم گرفتی، با توکّل به خداوند، آن را انجام بده..».[۷] همچنین در آیه ۲۳۳ سوره بقره به والدین سفارش شده که دربارهٔ زمانِ گرفتن نوزاد از شیر، با هم مشورت کنند.[۸]
علاوه بر آیات قرآن، در احادیث پیامبر(ص) و ائمه(ع) هم بر اهمیت مشورت تأکید گردیده است.[۹] از جمله در روایاتی از امیر مؤمنان(ع)، مشورت عین هدایت،[۱۰] بهترین پشتیبان[۱۱] و مشارکت در عقل و خرد دیگران[۱۲] شمرده شده است.
سیرهٔ معصومان(ع) را نیز نشان‌دهندهٔ بهرمندی آنها از مشورت در مسائل مختلف سیاسی، نظامی، خانوادگی و حکومتی دانسته‌اند.[۱۳] نمونهٔ بارز این امر، مشورت‌های پیامبر(ص) در نبردهای بَدر،[۱۴] اُحد[۱۵] و خَندق[۱۶] است، که حضرت برای چگونگی مقابله با سپاه دشمن، با اصحاب مشورت می‌کرد.[۱۷] همچنین نقل شده که امام علی(ع) پس از مشورت با برادرش عقیل، حضرت اُم‌البنین را به همسری برگزید.[۱۸]
مشورت و شورا در لغت به یک معنا دانسته شده است.[۱۹] برخی معتقدند «شورا» معنای گسترده‌تری دارد و غیر از معنای نظرخواهی از افراد آگاه، شامل مشورت جمعی (طرفینی) و تصمیم‌گیری گروهی نیز می‌شود.[۲۰]
آثار مشورت در زندگی فردی و اجتماعی
مشورت به عنوان یک موهبت الهی شناخته می‌شود که آثار فراوانی برای آن بیان شده است.[۲۱] از جملهٔ این آثار می‌توان به شکوفا شدن استعدادها، جلوگیری از استبداد و خودبینی، کاهش اشتباهات و خطاهای احتمالی اشاره کرد.[۲۲] همچنین ارزش و بها دادن به مردم، تحرک و هم‌اندیشی جامعه، زمینه‌سازی برای پذیرش تصمیمات، بسترسازی برای مشارکت همگانی، افزایش احساس مسئولیت و هدایت جامعه به سوی رشد و تعالی نیز، از آثار مشورت در امور اجتماعی یاد شده است.[۲۳]
در احادیث اهل‌بیت(ع) نیز برای مشورت آثاری مشاهده می‌شود.[۲۴] این احادیث نشان می‌دهند که مشورت نه تنها به تصمیم‌گیری بهتر کمک می‌کند، بلکه باعث می‌شود فرد از اشتباهات دوری کند،[۲۵] راه‌حل‌های بهتری بیابد،[۲۶] از احساس پشیمانی در آینده جلوگیری کند[۲۷] و به موفقیت و خوشبختی دست یابد.[۲۸]
بایدها و نبایدها درباره مشاور
برخی پژوهشگران بر پایه روایات، ویژگی‌هایی را برای فردی که با او مشورت می‌شود بر شمرده‌اند؛[۲۹] از جمله اینکه فرد مشاور:
- دین‌دار و خدا ترس باشد؛[۳۰] گفته می‌شود این حالت، مشاور را از خیانت به طرف مقابل باز می‌دارد.[۳۱]
- عاقل و خردمند باشد؛ بر پایه حدیثی مشورت با افراد خردمند، موجب جلوگیری انسان از لغزش در کارها می‌شود.[۳۲]
- دارای تدبیر و تجربه باشد؛[۳۳] چراکه که مشورت با افراد بی‌تدبیر بر مشکلات انسان می‌افزاید.[۳۴]
- رازنگهدار باشد؛ این ویژگی در سخنی از امام صادق(ع) مورد تاکید قرار گرفته است.[۳۵]
- خیرخواه باشد؛ گفته شده این ویژگی سبب می‌گردد تا فرد مشاور، بهترین راه را به انسان ارائه دهد.[۳۶] روایات نیز، مخالفت با نظر انسان خیرخواه را موجب زیان دانسته‌اند.[۳۷]
همچنین امام علی(ع) در نامه مشهور خود به مالک اشتر، او را از مشورت با افراد بخیل، ترسو و حریص بر حذر داشتند.[۳۸] در روایاتی دیگر، از مشورت با افراد دروغگو[۳۹] و خودرأی[۴۰] نیز نهی شده است.
در چه موردی نباید مشورت کرد؟
علامهٔ طباطبایی (درگذشت: ۱۳۶۰ش) مفسّر شیعی، در تفسیر المیزان، ذیل آیه مشورت، بحثی روایی ارائه نموده و معتقد است، مشورت صرفا در مورد کاری صحیح است که آن عمل مجاز بوده و انجام یا ترک آن از نظر شرعی مشکلی نداشته باشد؛[۴۱] زیرا در کاری که حکم شرعی آن معلوم است (از قبیل واجب یا حرام)، نظر هیچ مشاوری بر خلاف آن پذیرفته نیست و نمی‌تواند احکام الهی را تغییر دهد.[۴۲] حسین حقانی زنجانی (درگذشت: ۱۳۹۸ش) از اساتید حوزه علمیه قم، پاسخ امام علی(ع) به طلحه و زُبیر را تأیید سخن علامه دانسته است؛[۴۳] چراکه امام در پاسخ به اعتراض آنان درباره مشورت نکردن در امور حکومت اظهار داشت، تا زمانی که حکم خدا و سنت پیامبر برای او معلوم باشد، نیازی به مشورت و نظر آنها ندارد.[۴۴]
عالمان شیعه از جمله ناصر مکارم شیرازی و محمد صادقی تهرانی مشورت در امر خلافت و امامت را نیز بی‌اعتبار دانسته‌اند؛[۴۵] به اعتقاد آنها در این مسئله از سوی خدا حکم خاص نازل شده و با تعیین وصیّ و خلیفهٔ پیامبر(ص) از طریق وحی، دیگر جایی برای شور و مشورت باقی نمی‌ماند.[۴۶] علت این امر چنین بیان شده که امام باید دارای شرایط ویژه‌ای همچون عصمت باشد که تشخیص آن در توان انسان نبوده و تعیین امام تنها بر عهده خداوند است.[۴۷]
اشعار درباره مشورت
موضوع مشورت در اشعار فارسی بازتاب داشته است؛ از جمله، قَطران تبریزی شاعر قرن پنجم قمری سروده است:
سنایی شاعر قرن پنجم و ششم قمری هم در کتاب حدیقة الحقیقه چنین سروده است:
در بخشی دیگر از همین کتاب نیز آمده است:
پانویس
- ↑ سامانی، مشورت و مشاوران در سنت و سیره پیشوایان، ۱۳۸۷ش،ص۱۷.
- ↑ سلطانی رنانی، «مشورت در سیره نبوی(ص)»، ص۴۴؛ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۶، ص۲۲۰.
- ↑ خطیبی و دیگران، فرهنگ شیعه، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص۴۶۱.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۱ش، ج۱۰، ص۱۱۲.
- ↑ سلطانی رنانی، «مشورت در سیره نبوی(ص)»، ص۴۴.
- ↑ سورهٔ آل عمران، آیهٔ ۱۵۹.
- ↑ مقدس اردبیلی، زبدة البیان، المکتبة المرتضویة، ص۵۶۰.
- ↑ قنادان زاده، و مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، ص۱۳۵۵.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۲۰۷، ص۵۰۶؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۵۵، حدیث ۱۰۶۴.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۴۷۸، ص۵۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۱۰۴.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۵۰۰، ص۱۶۱؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۶۲۸، حدیث ۹۹۷.
- ↑ قنادان زاده، و مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، ص۱۳۵۵.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفة، ج۱، ص۶۱۵؛ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۸.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفة، ج۲، ص۶۳؛ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۳.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۴۵؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۹، ص۲۷.
- ↑ مروّجی طبسی، «جایگاه مشورت»، ص۲۳ و ۲۴.
- ↑ ابن‌عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۳۵۷.
- ↑ جوهری، صحاح التاج اللغه، ذیل واژه «شُور».
- ↑ شهریاری، شورا در فتوا، ۱۳۸۵ش،ص۳۲.
- ↑ قنادان زاده، و مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، ص۱۳۵۵.
- ↑ قنادان زاده، و مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، ص۱۳۵۵.
- ↑ سلطانی رنانی، «مشورت در سیره نبوی(ص)»، ص۴۹-۵۰؛ قنادان زاده، و مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، ص۱۳۵۵.
- ↑ بدر الدین، محسن، «مشورت»، وبگاه پژوهشکده باقرالعلوم.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۱۷۳، ص۵۰۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۵، ص۱۰۵، حدیث ۴.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۴۱۳، حدیث ۲.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۶۵، حدیث ۱۲۶۲.
- ↑ مروّجی طبسی، «جایگاه مشورت»، ص۲۸-۲۹.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۲، ص۶۰۱، حدیث ۱۹؛ شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۰۴.
- ↑ مروّجی طبسی، «جایگاه مشورت»، ص۲۸.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۴۱۳، حدیث ۲.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۳۵۶، حدیث ۴۴.
- ↑ مروّجی طبسی، «جایگاه مشورت»، ص۲۸.
- ↑ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۴۳، حدیث ۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۱۰۲، حدیث ۳۰.
- ↑ مروّجی طبسی، «جایگاه مشورت»، ص۲۹.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۲، ص۶۰۲، حدیث ۲۵؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۴۲، حدیث ۶.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، نامهٔ ۵۳، ص۴۳۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۳، ص۶۰۲.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۷۵۶، حدیث ۱۹۹.
- ↑ دیلمی، أعلام الدین، ۱۴۰۸ق، ص۳۰۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۱۰۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۷۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۷۰.
- ↑ حقانی زنجانی، «مشورت در اسلام»، ص۱۸.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبهٔ ۲۰۵، ص۳۲۲.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۱ش، ج۱۰، ص۱۱۲؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۶، ص۶۱-۶۲.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۱ش، ج۱۰، ص۱۱۲؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۶، ص۶۱-۶۲.
- ↑ خطیبی و دیگران، فرهنگ شیعه، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۱۵.
- ↑ قطران تبریزی، دیوان اشعار، قصاید، شمارهٔ ۶۷، بند نهم.
- ↑ سنایی،حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه، الباب الثامن، بخش ۲۸، بند ۵.
- ↑ سنایی،حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه، الباب العاشر، بخش ۹، بند ۲۴ و ۲۵.
منابع
- ابن‌عنبه، احمد، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، نجف، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۸۱ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق: مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، بی‌تا.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تحقیق: جلال الدین محدث، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
- تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق و تصحیح: سید مهدی رجائی، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- حقانی زنجانی، حسین، «مشورت در اسلام»، نشریه درسهایی از مکتب اسلام، شمارهٔ ۱۲، اسفند ۱۳۷۵ش.
- خطیبی کوشکک، محمد و دیگران، فرهنگ شیعه:کلام، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش.
- دیلمی، حسن بن محمد، أعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- سامانی، سید محمود، مشورت و مشاوران در سنت و سیره پیشوایان، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- سلطانی رنّانی، سید مهدی، «مشورت در سیره نبوی(ص)»، در نشریه فرهنگی کوثر، شمارهٔ ۷۹، پاییز ۱۳۸۸ش.
- سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه، الباب الثامن، بخش ۲۸، تاریخ بازدید، بازدید: ۱۹ اسفند ۱۴۰۳ش.
- سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه، الباب العاشر، بخش ۹، تاریخ بازدید، بازدید: ۱۹ اسفند ۱۴۰۳ش.
- سید رضی، محمد، نهج البلاغة، تحقیق: صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شهریاری، حمید، شورا در فتوا، قم، پزوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق، محمد علی، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- قطران تبریزی، ابومنصور، دیوان اشعار، قصاید، شمارهٔ ۶۷، تاریخ بازدید، بازدید: ۱۹ اسفند ۱۴۰۳ش.
- قنادان زاده، فاطمه، و مرضیه مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، در مجموعه مقالات اولین همایش ملی قرآن و روانشناسی، اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مروّجی طبسی، محمدجواد، «جایگاه مشورت»، نشریه فرهنگی کوثر، شمارهٔ ۷۷، پاییز ۱۳۸۸ش.
- مقدس اربیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تحقیق: بهبودی، محمدباقر، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ هفتم، ۱۳۸۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- مدرسی، سید محمدتقی، تفسیر هدایت، گروه مترجمان، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، تحقیق: مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.
اخلاق | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| آیات و احادیث |  | ||||
| محاسن |
| ||||
| رذایل |
| ||||
| کتابها | |||||
| وابسته | |||||