زید بن حارثه (درگذشته ۸ قمری)، آزادشده و فرزندخوانده رسول خدا(ص) و از نخستین مسلمانان و تنها صحابی است که نامش در قرآن آمده است. وی فرماندهی جنگ موته را بر عهده داشت و در همین جنگ به شهادت رسید. مزار او و دیگر شهدای موته در اردن زیارتگاه مسلمانان است.
 آرامگاه زید بن حارثه در اردن | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | زید بن حارثه بن شراحیل کلبی |
| کنیه | ابواسامه |
| لقب | زید الحب |
| محل زندگی | مکه • مدینه |
| مهاجر/انصار | مهاجر |
| نسب/قبیله | کلب |
| خویشاوندان | اسامه • ام ایمن • زینب بنت جحش |
| شهادت | ۸ق در جنگ موته سرزمین موته |
| مدفن | اردن |
| مشخصات دینی | |
| زمان اسلام آوردن | نخستین مسلمانان |
| حضور در جنگها | جنگ بدر • جنگ موته و... |
| هجرت به | مدینه |
| دلیل شهرت | آزادشده و فرزند خوانده رسول خدا(ص) |
| نقشهای برجسته | فرمانده جنگ موته • صحابی |
نسب و کودکی
پدر زید، حارثه بن شراحیل از قبیله بنی کلب قُضاعَه[۱] و مادرش، سعدی بن ثعلبه بن عامر از قبیله بنی معن و طی بودند.[۲] او را زید الحُبّ میگفتند، چون رسول خدا او را دوست میداشت.[۳] زید آزاد شدۀ رسول خدا(ص) بود و به همین سبب زید و فرزندش اسامه را از مَوالی پیامبر(ص) میخواندهاند.[۴]
از تاریخ تولد زید خبر دقیقی در دست نیست. او در زمان جاهلیت به همراه مادرش به دیدار قبیله بنی معن رفت. در همان ایام این قبیله مورد هجوم دشمن قرار گرفت و زید اسیر شد. حدود ۸ سال داشت که حکیم بن حزام او را در بازاری از نواحی مکه برای خدیجه خرید. خدیجه پس از ازدواج، او را به رسول خدا هدیه کرد. حضرت محمد(ص) زید را آزاد کرد و سپس وی را در خانه خود نگه داشت.[۵] گفتهاند که پیامبر در آن زمان ۱۰ سال از زید بزرگتر بوده است. [۶]
سالها بعد، زید در موسم حج عدهای از مردم قبیله خود را دید، از طریق آنان خبر سلامتش را به پدر و مادرش رساند. پدرش در فراق او اشعاری سروده است.[۷] پدر زید از رسول خدا(ص) درخواست کرد تا در برابر دریافت بهای زید، او را به آنان برگرداند، اما پیامبر(ص) زید را میان ماندن نزد خودش و بازگشت به سوی قبیلهاش مخیر کرد، زید ماندن نزد پیامبر را برگزید، حارثه گفت:ای فرزند! بندگی را بر آزادگی اختیار مینمائی و پدر را مهجور میگذاری؟ زید گفت: من از آن وقتی که پیامبر را دیدهام دیگر هرگز کسی را بر آن حضرت اختیار نخواهم کرد.
در برخی منابع تاریخی اهل سنت آمده است که حضرت محمد(ص) چون این سخن از زید شنید، او را به حجر مکه آورد و فرمود: زید فرزند من است، از من ارث میبرد و من نیز از او ارث میبرم. از آن زمان او را زید بن محمد(ص) میخواندند تا آنکه آیات ۴ - ۶ سوره احزاب نازل شد که فرزند خوانده را به اسم پدر خودش بخوانند. از آن پس زید را زید بن محمد نخواندند.[۸]
اسلام، هجرت و عقد اخوت
منابع تاریخ اسلام، زید بن حارثه را در زمره نخستین گروندگان به اسلام نام بردهاند.[۹] هنگامی که پیامبر اکرم به رسالت برگزیده شد و به خانه برگشت، خدیجه، علی بن ابیطالب و زید بن حارثه در خانه او به سر میبردند. او را پس از حضرت علی(ع) نخستین مرد مسلمان شناخته شده است.[۱۰] البته براساس برخی نقلها، زید بن حارثه اولین مسلمان بوده است.[۱۱]
پس از آنکه پیامبر(ص) به مدینه هجرت کرد، زید و ابورافع مأمور همراهی فاطمه(س)، ام کلثوم و سوده بودند. در این سفر زید، همسرش ام ایمن و فرزندش اسامه را نیز به همراه داشت.[۱۲]
حمزه بن عبدالمطلب در پیمان برادری مسلمانان در مکه با زید بن حارثه عقد اخوت بسته بود. او در روز اُحُد هم زید را وصی خود کرد.[۱۳] پس از هجرت، نیز رسول خدا(ص) میان زید و اسید بن حضیر عقد برادری بست.[۱۴]
زید تنها صحابی پیامبر است که نام او در قرآن آمده است:[۱۵]
([به خاطر بیاور] زمانى را که به آن کس که خداوند به او نعمت داده بود و تونیزبه او نعمت داده بودى [به فرزند خواندهات «زید»] مى گفتى: «همسرت را براى خود نگاه دار و از خدا بپرهیز.» و در دل خود چیزى را پنهان مى داشتى که خداوند آن را آشکار مى کند; و از مردم مى ترسیدى در حالى که خداوند سزاوارتر است که از او بترسى. هنگامى که زید نیازش را از آن زن به سر آورد [و از او جدا شد]، ما او را به همسرى تو درآوردیم تا مشکلى براى مؤمنان در ازدواج با همسران پسرخوانده هایشان ـ هنگامى که از آنها بى نیاز شدند [و آنها را طلاق دادند] ـ نباشد; و فرمان خدا انجام شدنى است [و سنّت غلط تحریم این زنان باید شکسته شود].)
ازدواج
ام ایمن کنیز و آزاد شدۀ پیامبر(ص) پس از درگذشت شوهرش عبید بن زید خزرجی، با زید بن حارثه، ازدواج کرد و اسامه بن زید از او متولد شد.[۱۶] از این رو کنیه او ابواسامه بود.
پس از مهاجرت زینب بنت جحش به مدینه، پیامبر(ص) از او برای زید خواستگاری نمود. زینب پیش از خواستگاری گمان میکرد که پیامبر قصد دارد او را برای خویش خواستگاری کند، خوشحال شد، اما پس از آنکه دریافت پیامبر وی را برای زید خواستگاری کرده است، مخالفت نمود، اما چون پیامبر را به این وصلت راضی دید، با درخواست ازدواج موافقت کرد.[۱۷] اما همواره میان زینب و زید کشاکش وجود داشت[۱۸] و زید از بداخلاقی زینب نزد پیامبر شکایت میبرد، پیامبر او را به صبر و تحمل همسر دعوت میکرد.[۱۹] تا آنکه سرانجام پیامبر در سال ۵ قمری به فرمان خدا به جدایی آن دو حکم داد.[۲۰][یادداشت ۱]
زید پس از جدایی با زینب با ام کلثوم دختر عقبه ازدواج کرد، ام کلثوم زید بن زید و رقیه را برای او به دنیا آورد، سپس ام کلثوم را طلاق داد و با دُرَّه بنت ابی لهب بن عبدالمطلب ازدواج کرد و پس از جدایی از او با هند بنت العوام، خواهر زبیر ازدواج کرد.[۲۱]
حضور در جنگها
زید فرماندهی سریههای قَرَدَه،[۲۲] جموم (ربیع الثانی سال ۶ قمری)، عیص (جمادی الاولی سال ۶ ق)، طرف (جمادی الثانی سال ۶ ق)، حسمی(جمادی الثانی، سال ۶ قمری) و وادی القری (رجب سال ۶ قمری) و جنگ موته را بر عهده داشته است.[۲۳]
پیامبر اکرم در برخی سفرها زید را جانشین خود معرفی میکرد.[۲۴] او در جنگ بدر حضور داشت، و حنظلة بن ابی سفیان را کشت.[۲۵] پس از جنگ رسول خدا(ص) زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه را از اثیل به مدینه فرستاد تا خبر پیروزی مسلمانان را به مدینه برسانند.[۲۶]
فرماندهی جنگ موته
زید در سال هشتم قمری از سوی پیامبر اکرم فرماندهی سپاه سه هزار نفری اسلام را در جنگ موته برعهده داشت، پیامبر فرموده بود اگر زید کشته شد، جعفر بن ابی طالب پرچم را در دست گیرد و و اگر او نیز کشته شد عبدالله بن رواحه فرمانده باشد.[۲۷]
شهادت و آرامگاه
زید سال ۸ق در جنگ موته، همراه با جعفر بن ابی طالب و عبدالله بن رواحه به شهادت رسید، پیامبر با شنیدن خبر شهادت او متأثر شد و برایش طلب مغفرت کرد.[۲۸] واز او و جعفر طیار همزمان به نیکی یاد کرد.[۲۹] سن او را هنگام درگذشت ۵۵[۳۰] و ۵۰ سال[۳۱] ذکر کردهاند. حسان بن ثابت در مرگ او و عبدالله بن رواحه شعری سروده است.[۳۲]
قبور شهدای موته در روستای مزار در ۱۲ کیلومتری جنوب کَرَک در کشور اردن واقع شده است.[۳۳] به گفته برخی منابع، جعفر بن ابی طالب، عبدالله بن رواحه و زید بن حارثه در یک قبر دفن شدهاند.[۳۴] در سالهای ۱۹۳۰ تا ۱۹۳۴ میلادی، به دستور ملک عبدالله بن ملک حسین پادشاه اردن، مسجدی با سه گنبد و دو مناره در محل زیارتگاه جعفر طیار احداث و دو گنبد کوچکتر نیز بر روی قبور زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه ساخته شد.[۳۵] مرقد جعفر طیار و زید بن حارثه، در ایام عاشورا محل تجمع محبان امام حسین(ع) در اردن است ولی دولت این کشور از چند سال پیش مانع از برگزاری مراسم عزاداری امام حسین میشود.[۳۶]
روایت
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۶۷.
- ↑ ابن اثیر، اسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۲۹.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۶۹.
- ↑ ر.ک: ابن حبیب، المحبر، ۱۹۴۲م، ص۱۲۸؛ طبری، تاریخ الامم، ۱۹۶۷م، ج۳، ص۱۶۹.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۶۷.
- ↑ ابن سعد، المعارف، ۱۹۶۰م، ج ۳، ص۴۴.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م، ج۱، ص۲۴۸؛ ابن اثیر، اسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۳۰.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۶۸-۴۶۹؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م، ج۱، ص۲۴۸.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م، ج۱، ص۲۴۷.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م، ج۱، ص۲۶۲؛ ابن اثیر، اسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۳۱.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۷۰.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۱۴.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م، ج۱، ص۵۰۵؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۷۲.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۹۳؛ ابن اثیر، اسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۳؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۷۲.
- ↑ سوره احزاب، آیه ۳۷؛ ابن اثیر، اسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۳۲؛ ابن حجر، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۴۹۷.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۷۱؛ ابن اثیر، اسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۳۱.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، چاپ احسان عباس(اختصارات)، ج۸، ص۱۰۱؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۵ق، ج۲۴، ص۳۹ـ۴۰، ۴۵؛ ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء، ۱۹۶۷م، ج۲، ص۵۱ـ۵۲.
- ↑ ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء، ۱۹۶۷م، ج۲، ص۵۲.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، چاپ احسان عباس(اختصارات)، ج۸، ص۱۰۳؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۳۴.
- ↑ نک: ابن سعد، الطبقات الکبری، (اختصارات)، ج۸، ص۱۱۴؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۲۱.
- ↑ ابن حجر، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۴۹۶؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۷۱.
- ↑ حموی، معجم البلدان، دار إحياء التراث العربي بيروت - لبنان، ج۴، ص۳۲۲.
- ↑ ابن حجر، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۴۹۷؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۷۷؛ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۵، ص۱۹۷.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، دار المعرفة، ج۱، ص۶۰۱.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، دار المعرفة، ج۱، ص۷۰۸.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، دار المعرفة، ج۱، ص۶۴۲؛ ابن اثیر، اسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۳۱؛ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۴، ج۲، ص۵۵۳، ۵۵۵، ۵۶۴.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م، ج۳، ۸۲۹؛ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۷۶؛ ابن اثیر، اسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۳۱.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۷۳.
- ↑ ابن اثیر، اسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۳۱، ۱۳۲.
- ↑ ابن حجر، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۴۹۷.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۷۳. به نقل از واقدی
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م، ج۲، ص۳۷۸.
- ↑ رضانژاد، «سرزمینهای جهان اسلام: اردن(۱)»، ص۱۲۹.
- ↑ ابن عنبه، عمده الطالب، ۱۳۸۰ق، ص۳۶.
- ↑ «الآثار الاسلامیة فی بلدتی مؤتة والمزار»، ص۱۰۷۴.
- ↑ «گزارشی از آخرین وضعیت شیعیان در اردن»، سایت مشرق.
- ↑ ابن ابی عاصم، الآحاد و المثانی، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۰۱ـ۱۹۹.
یادداشت
- ↑ به نقلی زمان جدایی زینب و زید را سال سوم ذکر کردهاند، هرچند بلاذری گفته که این قول، ثابت نشده دانسته است. (بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۲۱.)
منابع
- «الآثار الاسلامیة فی بلدتی مؤتة والمزار»، در مجله الموسم، العدد۴، المرکز الوثائقی لتراث اهل البیت علیهم السلام.
- «گزارشی از آخرین وضعیت شیعیان در اردن»، در سایت مشرق، تاریخ انتشار: ۲۷ دی ۱۳۸۹، تاریخ بازدید: ۱۱ اسفند ۱۳۹۷.
- ابن ابی عاصم، احمد، الآحاد و المثانی، به کوشش باسم فیصل احمد جوابره، ریاض، بینا، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
- ابن اثیر، علی بن محمد جزری، أسدالغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- ابن حبیب، محمد، المحبر، به کوشش لیشتر ایلزه، حیدرآباد دکن، بینا، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.
- ابن حجر، احمد بن علی، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق: عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، چاپ احسان عباس (اختصارات)، بیتا.
- ابن سعد؛ ابن عساكر؛ ابن قُتَيبه، المعارف، قاهره، چاپ ثروت عُكاشه، ۱۹۶۰م.
- ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق: علی محمدالبجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- ابن عنبه، احمد، عمدة الطالب، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۰ق.
- ابن هشام، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۳۵۵ق/ ۱۹۳۶م.
- ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت، بینا، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
- بلاذری، أحمد بن یحیی، جمل من انساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
- حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، دار إحياء التراث العربي بيروت - لبنان ، بی تا.
- رضانژاد، عزالدین، «سرزمینهای جهان اسلام: اردن(۱)»، در مجله اندیشه تقریب، سال هشتم، شماره ۳۰، بهار ۱۳۹۱.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، موصل، مطبعة الزهراء الحدیثة، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق: مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
پیوند به بیرون