انفاق
اِنْفاق مصرف‌کردن مال و مانند آن در راه خدا است. خمس و زکات، کفاره، وقف، وصیت، هدیه و صدقه نمونه‌هایی از انفاق شمرده می‌شوند. به نظر مفسران انفاق اختصاص به اموال ندارد و از هر آنچه رزق الهی است می‌توان انفاق کرد. هدف انفاق را برپایی عدالت اجتماعی و تقویت ایمان و برادری در جامعه دانسته‌اند. تزکیه نفس، تعدیل ثروت و پاداش در آخرت از آثار انفاق به شمار می‌رود. گفته شده بیش از ۸۰ آیه قرآن به موضوع انفاق پرداخته است.
اهل بیت(ع) در روایات فراوانی شیعیان را به خرج‌کردن مال در راه خدا و عادت‌دادن کودکان به انفاق سفارش کرده‌اند. در حدیثی از امام علی(ع) آمده است: خوشا به حال کسى که مال اضافه بر نیاز خود را انفاق کند. از ابو حمزه ثمالی نقل شده است علی بن حسین(ع) شبانه مقداری غذا بر دوش خود می‌گذاشت و در تاریکی شب به صورت مخفیانه به فقرا می‌رساند و می‌فرمود: صدقه‌ای که در تاریکی شب داده شود، غضب خدا را خاموش می‌کند.
فرهنگ انفاق در میان شیعیان در زمینه‌های مختلفی ظهور دارد. برای نمونه بر پایه گزارشات، شیعیان و میزبانان در پیاده‌روی اربعین آنچه را در توانشان هست به زائران امام حسین(ع) می‌بخشند و غذا، آب و اسکان آنان را تامین می‌کنند. خرج‌کردن برای والدین و خویشاوندان، یتیمان، فقیران و جهاد از موارد مهم مصرف انفاق قلمداد می‌شود.
مفهوم‌شناسی و جایگاه قرآنی
انفاق در اصطلاح به دادن مال و مانند آن در مصارف نیکوکارانه تعریف شده است.[۱] گفته شده مفهوم انفاق وسیع‌تر از مفهوم صدقه است و مواردی چون خرج‌کردن برای تقویت فرهنگ اسلام را نیز شامل می‌شود.[۲] از نظر گروهی از مفسران همچون مرتضی مطهری، آیت الله خامنه‌ای و سید محمدتقی مدرسی انفاق اختصاص به اموال ندارد و از هر آنچه رزق الهی است بر پایه آیه ۳ سوره بقره[۳]، آیه ۳ سوره انفال[۴] و آیه ۲۵۴ سوره بقره[۵] می‌توان انفاق کرد. به گفته سیده نصرت امین از مفسران شیعه افراط و تفریط در انفاق نکوهش شده و حد وسط آن سخاوت نام دارد.[۶] برای بیان نمونه‌های واجب و مستحب انفاق به مواردی چون خمس و زکات، کفاره، وقف، وصیت، هدیه و حتی صدقه اشاره شده است.[۷]
انفاق از مهم‌ترین مسائل اسلام و باعث نجات از عذاب در قیامت توصیف شده است.[۸] گفته شده بیش از ۸۰ آیه قرآن به موضوع انفاق پرداخته است.[۹] آیه ۲۶۱ سوره بقره پاداش انفاق با اخلاص را تا ۷۰۰ برابر و بیشتر وعده می‌دهد.[۱۰] مهدی بناء رضوی نویسنده کتاب طرح تحلیلی اقتصاد اسلامی معتقد است بر اساس آیات قرآنی هر مومنی باید مال افزون بر هزینه‌های لازم زندگی را انفاق کند و خدا گروه ثروت‌اندوزی را که انفاق نمی‌کند به عذابی دردناک وعده داده است.[۱۱]
بر‌پایه سخن مفسران درباره آیه ۲۶۲ سوره بقره انفاق در راه خدا در صورتی قبول می‌شود که بدون منّت و اذیت از سوی انفاق‌کننده باشد.[۱۲] همچنین اخلاص فرد انفاق‌کننده و حلال‌بودن مالی که خرج می‌شود از شرایط پذیرش انفاق در نزد خدا دانسته می‌شود.[۱۳] انفاق در متون فقهی به معنای خرج کردن مال بوده و بیشتر در مورد دادن نفقه به کار می‌رود.[۱۴]
اهداف و آثار انفاق
به باور برخی محققان تشویق به انفاق در آیات قرآن بخشی از برنامه اسلام در برپایی عدالت اجتماعی و تقویت ایمان و برادری در جامعه است.[۱۵] آیت الله خامنه‌ای خرج‌کردنی را انفاق می‌داند که با آن یک خلأ و نیاز واقعی در جامعه برآورده شود.[۱۶] هدف انفاق‌کننده بر اساس آیه ۲۶۵ سوره بقره کسب رضایت خدا و پرورش و تثبیت فضایل انسانی دانسته شده است.[۱۷]
آثار
محققان شیعه به بیان آثار فردی و اجتماعی انفاق پرداخته‌اند، از جمله:
- تزکیه نفس؛ انفاق را سبب پاک‌شدن نفس از رذایل اخلاقی دانسته‌اند. آیه ۱۰۳ سوره توبه درباره زکات به این ویژگی اشاره دارد.[۱۸] مرتضی مطهری نیز با استناد به آیه مذکور انسان‌سازی را علاوه بر پاسخ به نیاز اجتماعی از اهداف و آثار انفاق بر می‌شمارد.[۱۹]
- آرامش روحی با توجه به آیه ۲۶۵ سوره بقره[۲۰]
- تعدیل ثروت و حفظ آن در دست ثروتمندان.[۲۱]
- جبران و افزایش مال انفاق‌کننده با استناد به آیه ۳۹ سوره سبا[۲۲]
- تامین امنیت اجتماعی مسلمانان با انفاق برای جهاد و آمادگی نظامی.[۲۳]
- پاداش در آخرت.[۲۴]
انفاق در سیره اهل بیت(ع) و فرهنگ شیعیان
اهل بیت(ع) در روایات فراوانی شیعیان را به خرج‌کردن مال در راه خدا[۲۵]، عادت‌دادن کودکان به انفاق و صدقه‌دادن سفارش کرده‌اند.[۲۶] در حدیثی از حضرت محمد(ص) آمده است کسى که یک درهم در راه خدا بدهد، خداوند هفتصد حسنه (در نامه عمل) برایش مى‌نویسد.[۲۷] امام علی(ع) نیز با تشویق بر انفاق می‌گوید: خوشا به حال کسى که مال اضافه بر نیاز خود را انفاق کند و از سخنان اضافى خوددارى نماید.[۲۸] به باور علی کورانی اهل بیت(ع) با واجب‌کردن خمس بر شیعیان در صدد گسترش فرهنگ انفاق در میان آنان نیز بوده‌اند.[۲۹]
نمونه‌های زیادی از انفاق در زندگی اهل بیت(ع) گزارش شده است. کتاب مناقب از امام صادق(ع) روایت نقل کرده که امام علی(ع) از دسترنج خویش هزار برده را آزاد ساخته و صد چشمه را در منطقه ینبع جوشانده و برای حاجیان قرار داده است و چاه‌هایی را در راه مکه و کوفه حفر کرده است.[۳۰] نقل شده است که امام حسن مجتبی(ع) دو بار همه دارایی‌اش را در راه خدا بخشید و سه بار نیز اموالش را دو قسمت کرد: نیمی برای خود و نیمی برای نیازمندان.[۳۱] همچنین بر اساس احادیث، امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) به‌خاطر شفای حسنین(ع) سه روز روزه گرفتند و هر سه روز هنگام افطار با اینکه خود گرسنه بودند، غذای خود را به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند.[۳۲] از ابو حمزه ثمالی نقل شده است علی بن حسین(ع) شبانه مقداری غذا بر دوش خود می‌گذاشت و در تاریکی شب به صورت مخفیانه به فقرا می‌رساند و می‌فرمود: «صدقه‌ای که در تاریکی شب داده شود، غضب خدا را خاموش می‌کند.»[۳۳]
فرهنگ انفاق در میان شیعیان در زمینه‌های مختلفی ظهور دارد. بر پایه گزارشات شیعیان و میزبانان در پیاده‌روی اربعین انچه در توانشان هست را به زائران میلیونی امام حسین(ع) می‌بخشند و غذا، آب و اسکان آنان را تامین می‌کنند.[۳۴] به گزارش احمد شرفخانی، مسؤول مرکز امور خیریه سازمان اوقاف ایران در سال ۱۴۰۲ش بیش از ۳۰ هزار مؤسسه خیریه و ۷۰ هزار تشکل اجتماعی مردمی و خیراندیش در این کشور فعالیت داشته‌اند. به گفته وی ۲۰۰ هزار موقوفه با سابقه بیش از هزار سال و حداقل ۲۴۰۰ مورد وقف در هر سال در ایران وجود دارد.[۳۵] در سال ۱۳۸۶ش با نظرسنجی از مردم تهران مشخص شد ۹۶ درصد آنان صدقه می‌دهند.[۳۶]
مهم‌ترین موارد مصرف
پژوهشگران مهم‌ترین موارد مصرف انفاق را معرفی کرده‌اند. از جمله:[۳۷]
- والدین و خویشاوندان
- یتیمان
- فقرا و مساکین
- در‌راه‌ماندگان
- مهاجران در راه خدا
- آزادی بردگان
- جهاد
- کمک و دلجویی از برخی کافران
پانویس
- ↑ «انفاق»، ص۳۹۵.
- ↑ «تفاوت انفاق و صدقه»، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن (۲)، ۱۳۸۱ش، ص۶۶.
- ↑ خامنه‌ای، طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، ۱۳۹۲ش، ص۷۲.
- ↑ مدرسی، الفقه الاسلامی دراسة استدلالیة فی فقه الخمس و احکام الانفاق و الاحسان، ۱۴۳۴ق، ص۲۵.
- ↑ بانوی اصفهانی، مخزن العرفان، ۱۳۶۱ش، ج۷، ص۳۰۲.
- ↑ علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ۳۸۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۳۱۲.
- ↑ افسای، «انفاق از منظر قرآن و عترت»، ص۴۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۳۱۲ ـ ۳۱۳.
- ↑ بناء رضوی، طرح تحلیلی اقتصاد اسلامی، ۱۳۶۷ش، ص۱۲۰ ـ ۱۲۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۳۱۸.
- ↑ صادقی فدکی، سیمای شیعه از نگاه اهل بیت(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۴۱۴ و ۴۱۶.
- ↑ مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، موسوعة الفقه الاسلامی، ۱۴۳۱ق/۲۰۱۰م، ج۱۸، ص۲۹۳.
- ↑ میرعظیمی، انفاق از دیدگاه اسلام، ۱۳۷۱ش، ص۱۲.
- ↑ خامنه‌ای، طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، ۱۳۹۲ش، ص۵۳ و ۷۱.
- ↑ افسای، «انفاق از منظر قرآن و عترت»، ص۵۴.
- ↑ احمدی و بندعلی، «انفاق»، ص۵۶۱.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن (۲)، ۱۳۸۱ش، ص۶۷ - ۶۹.
- ↑ هاشمی رفسنجانی و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ۱۳۹۵ش، ج۵، ص۲۵۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۳۸.
- ↑ خارستانی و سیفی، «فلسفه انفاق در اسلام»، ص ۱۶۵.
- ↑ خارستانی و سیفی، «فلسفه انفاق در اسلام»، ص ۱۶۳.
- ↑ محدثی، انفاق، ۱۳۹۱ش، ص۲۵ و ۲۶.
- ↑ صادقی فدکی، سیمای شیعه از نگاه اهل بیت(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۴۰۴؛ میرعظیمی، انفاق از دیدگاه اسلام، ۱۳۷۱ش، ص۵۵.
- ↑ جمعی از نویسندگان، موسوعة احکام الاطفال و ادلتها، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۴۸۶.
- ↑ شیخ طوسی، أمالی، ۱۴۱۴ق، ص۱۸۳.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۸، ص۲۸۳.
- ↑ کورانی، فرهنگ موضوعى احاديث امام مهدى(عج)، ۱۳۹۴ش، ص۱۱۵۳.
- ↑ ابن‌شهر آشوب، مناقب، ۱۳۷۶ق، ج۱، ص۳۸۸.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۹.
- ↑ کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۵۲۷-۵۲۹؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۶۷۰.
- ↑ ذهبی، سیراعلام النبلاء، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۹۳.
- ↑ فهم معنای شیعه در پیاده‌روی اربعین، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ هزار مؤسسه خیریه و تشکل خیراندیش در کشور فعالیت دارند، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «سنت مستحبی که شرط ایمان است/ ۹۶ درصد مردم صدقه می‌گیرند»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ رضوی، «انفاق ـ همایش دانشنامه امام رضا(ع)»، ص۶۱۹.
منابع
- ابن‌شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، نجف، مطبعه حیدریه، ۱۳۷۶ق.
- احمدی، حسین، و بندعلی، سعید، «انفاق»، در دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، بوستان کتاب، قم، ۱۳۸۲ش.
- افسای، محمد‌جعفر، «انفاق از منظر قرآن و عترت»، در مجله فرهنگ کوثر، شماره ۷۲، زمستان ۱۳۷۶ش.
- «انفاق»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۰، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- بانو امین، سیده نصرت بیگم، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ش.
- بناء رضوی، مهدی، طرح تحلیلی اقتصاد اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
- «تفاوت انفاق و صدقه»، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی، تاریخ بازدید: ۲۸ خرداد ۱۴۰۳ش.
- جمعی از نویسندگان، موسوعة احکام الاطفال و ادلتها، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
- خارستانی، اسماعیل و سیفی، فاطمه، «فلسفه انفاق در اسلام»، در مجله: راهبرد توسعه، شماره ۳۹، پاییز ۱۳۹۳ش.
- خامنه‌ای، سید علی، طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، تهران، مؤسسه فرهنگی ایمان جهادی، ۱۳۹۲ش.
- ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، تحقیق شعیب ارناووط، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۴ق.
- رضوی، سید عباس، «انفاق»، در دانشنامه امام رضا(ع)، ج۲، قم، ۱۳۹۶ش.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- «سنت مستحبی که شرط ایمان است/ ۹۶ درصد مردم صدقه می‌گیرند»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار: ۲۱ آذر ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۲۹ خرداد ۱۴۰۳ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، أمالی، قم، دار الثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- صادقی فدکی، جعفر، سیمای شیعه از نگاه اهل بیت(ع)، قم، آشیانه مهر، ۱۳۹۲ش.
- علامه طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- فهم معنای شیعه در پیاده‌روی اربعین، خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار: ۹ دی ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۳ش.
- کورانی عاملی، علی، فرهنگ موضوعى احاديث امام مهدى(عج)، ترجمه: حسين نائينى، قم، نشر معارف، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق محمد کاظم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- مؤسسه دایرة معارف الفقه الاسلامی، موسوعة الفقه الاسلامی طبقا لمذهب اهل البیت، مؤسسه دایرة معارف الفقه الاسلامی، قم، ۱۴۳۱ق/۲۰۱۰م
- محدثی، جواد، انفاق، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۹۱ش.
- مدرسی، سید محمدتقی، الفقه الاسلامی دراسة استدلالیة فی فقه الخمس و احکام الانفاق و الاحسان، بیروت، مرکز العصر، ۱۴۳۴ق.
- هاشمی رفسنجانی، علی اکبر و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، بوستان کتاب، قم، ۱۳۹۵ش.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن (۲)، تهران، انتشارات صدرا، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ سی و دوم، ۱۳۷۴ش.
- میرعظیمی، سید جعفر، انفاق از دیدگاه اسلام، نمونه، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- هزار مؤسسه خیریه و تشکل خیراندیش در کشور فعالیت دارند، خبرگزاری ایرنا، تاریخ انتشار: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۳ش.