زبیر بن عوام

زُبیر بن عَوّام بن خُوَیلَد از صحابه رسول خدا(ص) و برادرزاده حضرت خدیجه همسر پیامبر(ص) که در ۸ یا ۱۵ سالگی اسلام آورد و همواره در کنار پیامبر بود. پس از رحلت پیامبر(ص)، زبیر حکم شورای سقیفه را نپذیرفت و از خلافت حضرت علی(ع) دفاع و با عمر بن خطاب بحث‌های بسیاری کرد. او همچنین از شورای شش نفره منتخب خلیفه دوم بود که در آن شورا نیز به نفع حضرت علی(ع) رأی داد. وی در شورش و قتل عثمان نقش مؤثری داشت و برای خلافت حضرت علی(ع) کوشید. اما در همان اوایل خلافت حضرت علی(ع) به همراهی طلحه و عایشه و برخی دیگر که به ناکثین شهرت یافتند، جنگ جمل را علیه حضرت علی(ع) سامان داد و در همین جنگ به قتل رسید. به‌دلیل بیعت‌شکنی و مقابله با امام علی(ع) زبیر را از سران عثمانیه قلمداد کرده‌اند.

زبیر بن عوام

مقبره منسوب به زبیر بن عوام در بصره
مشخصات فردی
نام کامل	زبیر بن عوام قرشی اسدی
کنیه	ابوعبدالله
خویشاوندان	خدیجه بنت خویلد
درگذشت	در جنگ جمل (۳۶ق)
نحوه درگذشت	به دست عَمرو بن جُرموز
مشخصات دینی
زمان اسلام آوردن	جزء نخستین گروندگان/ پس از ابوبکر
حضور در جنگ‌ها	اکثر غزوات پیامبر(ص)
هجرت به	حبشه و مدینه
دلیل شهرت	حضور در جنگ جمل بر ضد امام علی (ع)
دیگر فعالیت‌ها	مخالفت با شورای سقیفه و خلفای سه گانه عضو شورای شش نفره و رأی به خلافت امام علی(ع) مشارکت در قتل عثمان از سران جنگ جمل علیه امام علی(ع)

نسب

زبیر بن عوام با کنیه ابوعبدالله، برادرزاده خدیجه است. پدرش عوّام (برادر حضرت خدیجه) در جنگ فجار کشته شد. مادرش صفیه دختر عبدالمطلب یعنی عمه حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) بود. برخی آل زبیر را مصری‌تبار دانسته و انتساب ایشان به خاندان اصیل قریش را نمی‌پذیرند، این گروه به روایتی استناد می‌کنند که بر اساس آن خویلد بن اسد در سفر مصر، عوام را با خود به مکه آورد و در واقع عوام پسرخوانده اوست.

ازدواج با دختر ابوبکر

زبیر با اسماء دختر ابوبکر ازدواج کرد. این ازدواج را اولین ازدواج از طریق متعه دانسته‌اند. او پس از چندی اسماء را طلاق داد. برخی نیز گفته‌اند زبیر وی را به شدت زد و وی به پسرش عبد الله پناه برد، زبیر سوگند خورد کرد اگر جلو بیاید مادرش را طلاق خواهد داد اما عبدالله اعنتایی نکرد و مادرش را از دست او خلاص کرد و اسماء پس از طلاق تا آخر عمر پیش فرزندش عبدالله ماند.

در زمان پیامبر

اسلام زبیر

منابع تاریخی، اسلام زبیر را بعد از مسلمان شدن ابوبکر نوشته‌اند، بعضی گفته‌اند وی در آن هنگام ۸ ساله بوده است اما بعضی دیگر از مورخان وی را در آن هنگام نوجوانی ۱۵ ساله دانسته‌اند. در گزارشی عنوان شده که وی با حضرت علی(ع) هم‌سن بوده است.

زبیر را پنجمین یا ششمین گرونده به اسلام می‌دانند. از آنجا که نوه‌اش هشام بن عروة بن زبیر، اسلام آوردن وی را گزارش کرده است بدین سبب احتمال اینکه درباره زمان اسلام آوردن او اغراق شده باشد، وجود دارد.

برخی روایت کرده اند که پیامبر فرمود: «الزُّبَیْرُ ابْنُ عَمَّتِی، وَ حَوَارِییَّ مِنْ أُمَّتِی‏»؛یعنی زبیر پسر عمه و یاورم از امت من است. این روایت در منابع اولیه شیعی نقل نشده است، اما با فرض پذیرش سند روایت، تشبیه زبیر به حَواری، به جهت یاری رساندن و کمک‌های او به پیامبر(ص) بوده است.

او از پیامبر احادیث متعددی نقل کرده است.

قبل از هجرت

اخبار زیادی درباره زبیر قبل از هجرت وجود ندارد جز اینکه وی جزء مهاجرین به حبشه به شمار آمده است. هنگامی که زبیر و دیگر مهاجرین به حبشه در آنجا به سر می‌بردند شایع شد که قریش به اسلام گرویده‌اند، بدین جهت بعضی از مهاجرین از جمله زبیر به مکه بازگشتند.

در مدینة النبی

از جمله گزارش‌هایی که در مورد زبیر نقل شده است٬ حضور او در سنگسار مردی بود که خود به زنا اقرار کرده بود. مردم به فرمان پیامبر او را برای اجرای حکم بردند٬ ولی او از حفره فرار کرد. زبیر با استخوان شتری او را زد و بر زمین افکند و مردم سنگسارش کردند. وقتی خبر به پیامبر رسید٬ فرمود چرا اجازه ندادید برود؟ او خودش اقرار کرده بود و می‌توانست از اقرارش برگردد. اگر علی در کنارتان بود هرگز گمراه نمی‌شدید.

نقل شده است آیه شریفه يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوت^{[نساء–۶۰]} درباره زبیر است که چون با مردی یهودی بر سر باغی اختلاف پیدا کرد٬ گفت من به داوری ابن شیبه یهودی راضی هستم اما مرد یهودی گفت من به داوری محمد راضی هستم٬ پس آیه شریفه نازل گردید و رجوع به حاکم طاغوت را تقبیح کرد.

پیمان برادری

یکی از اقداماتی که پیامبر(ص) پس از هجرت به مدینه، انجام داد برقراری عقد اخوت بین مسلمانان بود، در آن هنگام، بین زبیر و عبدالله بن مسعود پیمان برادری بسته شد. در روایتی دیگر، پیمان برادری میان زبیر و سَلَمَة بن سَلامَة بن وَقش یاد شده است.

حضور در غزوه‌ها

گفته شده است که زبیر در هیچ یک از غزوات غایب نبوده است. حضور او در جنگ بدر، احد و فتح مکه گزارش شده است.

زبیر و خلفا

مخالفت با خلافت ابوبکر

پس از رحلت پیامبر(ص)، زبیر جزء مخالفین سقیفه بود. عمر بر بالای منبر گفته بود علی و زبیر و چند تن دیگر از ما تخلف کرده در خانه فاطمه ماندند. هنگامی که مهاجمان برای اخذ بیعت از علی به آن خانه حمله کردند، زبیر شمیشیر کشیده و به آنان حمله کرد و گفت: یا مَعشَرَ بَنی عَبدِالمُطلّب، أ یفعَلُ هذا بِعَلی وَ اَنتُم أحیاء؟ (ای فرزندان عبدالمطلب شما زنده باشید و با علی(ع) چنین برخوردی شود؟)

سپس شمشیر کشید و به آنان حمله کرد. خالد بن ولید از پشت سنگی به وی زد که منجر به افتادن شمشیرش شد. عمر شمشیر را برداشت و شکست.

زبیر داماد ابابکر یعنی همسر اسماء است. وی اسماء را طلاق داده و گویند این طلاق با اصرار فرزندش عبدالله بوده است.

بدگویی عمر از زبیر

اعضای شورای شش نفره
برای تعیین خلیفه سوم
امام علی (ع) عثمان بن عفان عبدالرحمن بن عوف سعد بن ابی وقاص زبیر بن عوام طلحة بن عبیدالله

خلیفه دوم از زبیر چندان رضایتی نداشت. ابن عباس در گفتگویی با عمر سخن از زبیر به میان می‌آورد٬ عمر او را مردی کم حوصله و رنگ به رنگ، در زمان رضایت، همچون مؤمن و به هنگام خشم، همچون کافر معرفی می‌کند که روزی انسان و روزی شیطان است و اگر به خلافت برسد چه بسا که روز خود را به چانه زدن درباره یک مد جو صرف کند». یا گفت: او مردى بخيل است، او را ديدم كه با همسرش بر سر يك گلوله نخ چانه مى‏‌زد! من امور مسلمين را به بخيل نمى‏‌سپارم.

مشارکت در قتل عثمان

زبیر، در شورای شش نفره به عثمان رأی نداد و این حاکی از عدم همراهی وی با عثمان است. عثمان برای راضی نگه داشتن وی ۶۰۰/۰۰۰ درهم به وی داد ولی طولی نکشید که زبیر مردم را به قتل عثمان تحریک نمود.

حضرت علی تعامل زبیر با عثمان را چنین ترسیم می کند که طلحه و زبیر آسان ترین کارشان آن بود که بر او بتازند و ملایم‌ترین صدای‌شان، درشتى‌کردن با او بود».

بعد از اینکه عایشه خونخواهی عثمان را دستاویز خود کرد، چون چشم عایشه به وى افتاد، گفت: اى ابو عبداللَّه! در ریختن خون عثمان، شرکت جُستى و با على بیعت کردى، در حالى که به خدا سوگند، از او به خلافتْ سزاوارتر بودى؟! زبیر گفت: آنچه درباره عثمان انجام دادم، از آن پشیمانم و از گناه خویش، به پیشگاه خداى خود پناه مى برم و هرگز خونخواهى عثمان را رها نخواهم کرد.

حاکم نیشابوری آورده است چون طلحه و زبیر به بصره آمدند، مردم به آنها گفتند: چه چیزى شما را به اینجا آورد؟! گفتند: ما خونخواه عثمان هستیم. چون کلام آن ها به حسن بصری رسید گفت: «سبحان الله! شگفتا ! آیا آن گروه عقل نداشتند که بگویند: سوگند به خدا عثمان را کسى غیر از شما نکشت!».

زبیر و حضرت علی(ع)

راوی حدیث غدیر

ابن عقده در کتاب الولایه زبیر را از جمله راویان حدیث غدیر ذکر کرده است. نیز نقل کرده چون علی در شورای شش نفره عمر آنان را قسم داد که آیا شنیده اند که رسول خدا درباره من فرمود «مَنْ کُنْتُ مَولاهُ فَهذا عَلِی مَولاهُ» ؟ زبیر و نیز بقیه سخن آن حضرت را تایید کردند.

در کنار علی(ع)

زبیر پسر عمه حضرت علی(ع) بود و رابطه وی با امام داری فراز و نشیب‌های زیادی است. وی از مدافعان حضرت علی(ع) در جریان سقیفه بود، همچنین او از شهود وصیت حضرت زهرا(س) بوده و در هنگام دفن حضرت زهرا(س) حضور داشت در کتاب سلیم آمده است که سلمان فارسی گفته است پس از جریان سقیفه حضرت امیر از انصار و مهاجرین خواست او را در طلب حقش یاری کنند و صبح دم با شمشیر برای قیام حاضر گردند و همگی پذیرفتند. لیکن در روز موعود جز چهار تن حاضر نشدند٬ من٬ ابوذر٬ مقداد و زبیر. او سپس در شورای شش نفره به حضرت علی(ع) رای داد.

نقل شده است که چون مادر زبیر دختر عبدالمطلب بود٬ خود را از بنی هاشم می‌دانست٬ حضرت علی نیز می‌فرمود: زبیر از ما بود تا این که پسرش عبدالله به عرصه رسید٬ پس از ما روی برگرداند.

فتنه جمل

نوشتار اصلی: جنگ جمل پس از قتل عثمان، جمعیت زیادی که طلحه و زبیر نیز در میان آنان بودند، به خانه حضرت علی(ع) هجوم برده و گفتند ما آمده‌ایم تا با شما به خلافت بیعت کنیم. پس از اصرار زیاد، حضرت علی(ع) پذیرفت. زبیر در این واقعه به همراهی طلحه، بیعت مهاجران را تضمین کرد اما دیری نپایید که از نظر خود برگشت و به مخالفت با خلافت حضرت علی برخاست.چرا که او و طلحه انتظار داشتند که علی فرمانداری کوفه و بصره را به آنها بسپارد٬ اما چنین نشد پس به بهانه عمره از مدینه بیرون آمدند. وقتی قصد مسافرت خود را به علی گفتند، امام به آنان فرمود: ایشان برای زیارت خانه خدا نمی‌روند، بلکه به قصد مکر و حیله و خیانت مسافرت می‌کنند.

آن دو، در مکه عایشه را که از خلافت علی خشمگین بود و از مظلومیت عثمان سخن می گفت با خود همراه کرده به قصد خروج علیه حضرت علی(ع) با تشکیل سپاهی عظیمی عازم بصره شدند. آنان پس از مصادره اموال یمنیان که توسط یعلی بن منبه برای حضرت علی(ع) فرستاده می‌شد، به طور رسمی و علنی مخالفت خود را اظهار نمودند.

آنان وارد بصره شده و عثمان بن حنیف استاندار حضرت علی(ع) را مورد ضرب و شتم قرار دادند. حضرت علی(ع) با سپاه، خود را به حوالی بصره رساند و پس از تلاش برای ختم غائله با آنان درگیر شد. بسیاری به قتل رسیدند و برخی گریختند. زبیر را، به‌دلیل بیعت‌شکنی و مقابله با امام علی(ع)، از سران عثمانیه قلمداد کرده‌اند.

نامه امام علی(ع) به طلحه و زبیر

سید رضی نامه‌ای را خطاب طلحه و زبیر نقل کرده است که امروزه با نامه ۵۴ نهج البلاغه شناخته می‌شود.‌ حضرت در این نامه بیان می‌کند که او برای حکومت اصراری نداشته است و مردم بر این مسئله اصرار داشته‌اند. سپس طلحه و زبیر را مخاطب ساخته می‌نویسد که شما یا در آن روز با اعتقاد قلبی با من بیعت کردید که الان باید پایبند به بیعت خود باشید، یا دورویی و تدلیس کردید. امام علی(ع) با نفی اتهام مشارکت در قتل عثمان که طلحه و زبیر بهانه نقض بیعت کرده‌ بودند، آن‌ها را به عذاب الهی هشدار می‌دهد.

نامه امام علی(ع)‌ به طلحه و زبیر (نامه ۵۴ نهج‌البلاغه)

اما بعد (از حمد و ثناى الهى) شما مى‌دانيد- هر چند كتمان كنيد- كه من به دنبال مردم نرفتم؛ آنها به سراغ من آمدند و من دست بيعت به سوى آنها نگشودم تا آنها با اصرار با من بيعت كردند و شما دو نفر از كسانى بوديد كه به سراغ من آمديد و با من بيعت كرديد. توده مردم به جهت زور و سلطه يا متاع دنيا با من بيعت نكردند. (بنابراين از دو حال خارج نيست) اگر شما از روى ميل و رغبت با من بيعت كرده‌ايد (بيعت‌شكنى شما حرام بوده) بايد باز گرديد و فوراً در پيشگاه خدا توبه كنيد و اگر بيعت شما از روى اكراه و نارضايى بوده راه را براى من نسبت به خود گشوده‌ايد، زيرا ظاهرا اظهار اطاعت كرديد و در دل، قصد عصيان‌ اشتيد (زيرا راه منافقان را پيموديد و اين حركت منافقانه مستوجب عقوبت است). به جان خودم سوگند شما از ساير مهاجران سزاوارتر به تقيه و كتمان عقيده نبوده‌ايد (هيچ كس در آن روز مجبور به چنين چيزى نبود مخصوصاً شما كه از قدرتمندان صحابه بوديد) بنابراين هرگاه از آغاز، كناره‌گيرى از بيعت كرده بوديد كار شما آسان‌تر بود تا اينكه نخست بيعت كنيد و بعد (به بهانه‌اى) سر باز زنيد. شما چنين پنداشته‌ايد (و به دروغ تبليغ كرده‌ايد) كه من قاتل عثمانم. بياييد ميان من و شما كسانى حكم كنند كه اكنون در مدينه‌اند؛ نه به طرفدارى من برخاسته‌اند نه به طرفدارى شما، سپس هركس به اندازه جرمى كه در اين حادثه داشته محكوم و ملزم شود. اى دو پيرمرد كهنسال! (كه خود را از پيشگامان و شيوخ اسلام مى‌دانيد و آفتاب عمرتان بر لب بام است) از عقيده خود برگرديد (و تجديد بيعت كنيد يا لااقل دست از آتش‌افروزى جنگ برداريد و به كنارى رويد) زيرا الان مهم‌ترين چيزى كه دامان شما را مى‌گيرد سرافكندگى و ننگ و عار است (آن هم به عقيده شما) ولى ادامه اين راه هم سبب ننگ (شكست در جنگ) است و هم آتش دوزخ! والسلام».

مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمومنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱۱، ص۱۵۹-۱۶۰.

ملاقات زبیر و علی(ع) در میان دو سپاه

چون حضرت علی(ع) به نزدیک سپاه جمل رسید، اردو زد و زبیر را فرا خواند، ملاقات آن دو بین صفوف دو لشکر و بر روی مرکب‌هایشان صورت گرفت. امام به او گفت: اى ابا عبد الله ترا به خدا سوگند مى‌‏دهم آيا به خاطر دارى كه روزى دست من در دست تو بود و به حضور پيامبر (ص) رسيديم و آن حضرت به تو فرمود آيا على را دوست مى‌‏دارى؟ و تو گفتى آرى! و آن حضرت فرمود: ولى تو با او جنگ و نسبت به او ستم خواهى كرد؟ زبير گفت آرى به ياد دارم. اکنون آمده‌ای با من بجنگی؟ زبیر پس از این دیدار نزدیک پسرش عبدالله رفت و بدو گفت من از میدان جنگ می‌روم چه علی(ع) امری را به یادم آورد که از آن غافل بودم. آن‌گاه على(ع) نزد لشكر خود برگشت و فرمود بر آنان حمله كنيد كه حجت بر ايشان تمام كرديم‏.

گفته شده است در این زمان زبیر می‌گفت وقتى آيه وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً^{[انفال–۲۵]} نازل شد، همه متعجّب شديم كه چه فتنه‏‌اى فرا خواهد رسيد و چه حادثه عجيبى رخ خواهد داد تا اين كه این فتنه را ديديم. نقل شده زبير بن عوّام مى‏‌گفت: سال‌ها این آيه را قرائت مى‏ كردم؛ امّا نمى‏‌دانستم كه من از جمله مصاديق آن هستم.

کشته شدن زبیر

پس از کناره‌گیری زبیر، عَمرو بن جُرموز، با چند تن از یارانش، به تعقیب او پرداخت و در جایی به نام وادی السِّباع او را غافلگیرانه کشت. وی سپس نزد حضرت علی(ع) رفت و به دربان گفت، برای قاتل زبیر اجازه ورود بگیر. حضرت فرمود: اجازه بده وارد شود و مژده آتش جهنم به او بده. پیامبر(ص) نیز درباره قاتل زبیر فرموده بود: جایگاه قاتل زبیر آتش است.

امام از کشته شدن زبیر اظهار ناخشنودی کرد و چون شمشیر وی را دید، با یادآوری دلیری‌های زبیر در جنگ‌های صدر اسلام فرمود: این شمشیر بار‌ها اندوه را از چهره رسول خدا زدود.

توبه زبیر

شاید از حدیث پیامبر(ص) و سخن حضرت علی(ع) نسبت به قاتل زبیر چنین تصور شود که زبیر توبه کرده است. یوسفی غروی توبه زبیر را نمی‌پذیرد و می‌گوید: توبه زبیر در صورتی درست بود که از امام زمان خویش پیروی می‌کرد و به علاوه خود را در خدمت او قرار می‌داد که البته پس از گفتگو با حضرت علی(ع) چنین نکرد و نمی‌توان گفت سخن حضرت امیر(ع) (قبل از آن سخن رسول خدا(ص) مبنی بر بشارت دادن آتش به قاتل او نشانه قبولی توبه زبیر است، چرا که شاید بدین علت چنین بشارت داده شده که قاتل، بدون امر شرعی و اذن امام او را کشته است. خصوصا که قاتل بعدها جزء خوارج نهروان شد.

تصویری از بنای قبر زبیر بن عوام

پیدا شدن قبر

ابن جوزی حنبلی در تاریخ خود می‌نویسد: «در سال ۳۸۶ ه‍.ق اهالی بصره جنازه تازه مردی را با شمشیری در قبری یافتند و با این تصور که جنازه زبیر را یافته‌اند، بر روی قبر مسجد و گنبد و بارگاه ساختند و اموال زیادی را وقف آنجا کردند» ولی با توجه به این که عمرو بن جرموز سر و شمشیر زبیر را نزد امام علی(ع) برد، انتساب این قبر به زبیر قابل قبول نیست.

فرزندان

عبدالله بن زبیر

مقالهٔ اصلی: عبدالله بن زبیر

مشهورترین فرزند زبیر عبدالله است. عبدالله بن زبیر در اوایل هجرت متولد شد و نخستین فرزند مهاجران در مدینه بود. به هنگام تولد وی مسلمانان تکبیر گفتند. این تکبیر به دلیل جایگاه و شخصیت زبیر یا عبدالله نبود بلکه به جهت شایعه قطع نسل مسلمانان مهاجر با سحر یهودیان بود. عبدالله را اولین نوزادی دانسته‌اند که از طریق متعه متولد شد.

دیگر فرزندان

حاصل از ازدواج زبیر با اسماء ذات‌النطاقين‌ ۸ فرزند شد که عبدالله‌ و مصعب‌ بن‌ زبير از مشهورترين‌ فرزندان‌ اويند؛ و اسامی دیگر فرزندان زبیر به شرح زیر می‌باشد؛ بر این اساس پسران او عبارتند از: عروه که فقیه بود و داماد حکم بن ابی العاص اموی شد. مصعب، منذر، عمر، عبيدة، جعفر، عامر، عمير، حمزة٬ عمرو که در سپاه بنی امیه بر علیه برادرش عبدالله بود اما با یزید بیعت نکرد. اما در خلافت او رئیس شرطه مدینه شد. مهاجر و خالد. و دختران او: خدیجه کبری، ام حسن، عایشه، حبیبه، سوده، هند، رمله٬ زینب و خدیجه صغری.

دارایی

زبیر در دوران خلفای سه گانه دارایی زیادی جمع‌آوری کرد. گفته‌اند وی پس از خود یازده خانه در مدینه، دو خانه در بصره، یک خانه در کوفه و یک خانه در مصر به ارث گذاشت. نیز دارایی وی را پس از مرگش، هزار دینار، هزار اسب، هزار کنیز و غلام ذکر کرده‌اند. برخی نیز تا پنجاه و دو میلیون درهم گزارش کرده اند.

پیوند به بیرون

• دانشنامه جهان اسلام