لَیلَةُ‌المَبیت، شبی که امام علی(ع) برای حفظ جان پیامبر(ص) در بستر ایشان خوابید. در این شب، مشرکان قصد داشتند دسته‌جمعی به خانه پیامبر حمله کنند و او را به قتل برسانند. به امر الهی و به درخواست پیامبر(ص)، امام علی(ع) در بستر پیامبر خوابید و در نتیجه مشرکان متوجه عدم حضور پیامبر نشدند و رسول خدا(ص) توانست در آن شب به سمت مدینه، هجرت کند. بسیاری از مفسران، شأن نزول آیه شِراء یا آیه لیلة المبیت را این فداکاری امام علی(ع) در لیلة‌المبیت می‌دانند. تاریخ این واقعهْ شب اول ربیع‌الاول سال اول قمری ذکر شده است.
 نقاشی نفس رسول اثر حسن روح‌الامین | |
| شرح ماجرا | شبی که امام علی(ع) برای حفظ جان پیامبر(ص) در بستر ایشان خوابید |
|---|---|
| طرفین | امام علی و مشرکان مکه |
| زمان | شب اول ربیع‌الاول، سال ۱ قمری |
| دوره | صدر اسلام |
| مکان | خانه پیامبر در مکه |
| علت | جلوگیری از نشر اسلام |
| اهداف | دفاع از جان پیامبر از سوی امام علی |
| نتایج | حفظ جان پیامبر |
| مرتبط | آیه لیلة المبیت |
جایگاه و اهمیت
لَیلةُ المَبیت به رویدادی گفته می‌شود که در آن امام علی(ع) به‌منظور حفظ جان پیامبر، به جای او در بسترش خوابید. این رویداد از فضایل امام علی(ع) به شمار می‌رود و امام علی(ع) در شورای شش‌نفره، برای اثبات حقانیت خود، به آن احتجاج کرده است.[۱] مفسران نزول آیه شِراء یا آیه لیلة المَبیت را مرتبط با این واقعه و در شأن امام علی(ع) می‌دانند.[۲]
به گزارش سید بن طاووس، پیامبر(ص) در خطبه غدیر به این واقعه اشاره کرد و آن را مأموریتی از جانب خدا به امام علی(ع) دانست.[۳] همچنین بر پایه روایات، وقتی علی(ع) در بستر پیامبر(ص) خوابیده بود، جبرئیل بالای سر او و میکائیل پایین پایش آمدند. جبرئیل گفت: «خوشا به حال کسانی چون تو ای فرزند ابوطالب، که خدا در برابر فرشتگان به تو مباهات می‌کند.»[۴]
برتری ایثار علی(ع) بر تسلیم اسماعیل
سید بن طاووس ایثار و خوابیدن امام علی در بستر پیامبر(ص) را با تسلیم اسماعیل فرزند ابراهیم نبی، در ماجرای ذبح مقایسه کرده است. از نظر او ایثار امام علی از تسلیم اسماعیل برتر است؛ چراکه اسماعیل آماده بود تا به دست پدرش ذبح شود؛ اما امام علی(ع) خود را برای کشته‌شدن به دست دشمنانش آماده کرده بود.[۵]
نقشه قتل پیامبر(ص)
به گزارش منابع تاریخی، جمعی از کفار قریش در دارالنَّدْوه جمع شدند تا درباره نوع برخورد با پیامبر(ص) تصمیم بگیرند. در این جلسه تصمیم بر این شد که از هر قبیله یک نفر انتخاب شود و شبانه به پیامبر(ص) حمله کنند و دسته‌جمعی او را در خانه‌اش بکشند؛ زیرا در این صورت، خون او میان همه قبایل پراکنده می‌شد و بنی‌هاشم که خاندان و خونخواهان پیامبر بودند، نمی‌توانستند با همه طوایف قریش بجنگند و مجبور می‌شدند به گرفتن دیه رضایت دهند.[۶]
به‌دنبال این تصمیم، جبرئیل بر پیامبر(ص) نازل شد و او را از نقشه مشرکان آگاه کرد.[۷] از این‌رو پیامبر(ص) تصمیم گرفت قبل از آمدن مشرکان، خانه خود را به طرف مدینه ترک کند.[۸]
خوابیدن علی(ع) در بستر پیامبر(ص)
بر پایه روایت مجلسی، پیامبر به علی(ع) فرمود: «مشرکان می‌خواهند امشب مرا به قتل برسانند، آیا تو در بستر من می‌خوابی؟» امام علی(ع) گفت: «در این صورت شما سالم می‌مانید؟» پیامبر(ص) فرمود: «آری». امام علی(ع) تبسمی کرد، سجده شکر به جا آورد و وقتی سر از سجده برداشت گفت: «آنچه را که مأمور شده‌ای انجام بده که چشم، گوش و قلبم فدای تو باد.»[۹] پیامبر(ص)، علی(ع) را در آغوش گرفت و هردو گریه کردند و از هم جدا شدند.[۱۰]
مشرکان از ابتدای شب، خانه پیامبر(ص) را محاصره کرده بودند. قرار بود در نیمه شب حمله کنند؛ اما ابولهب گفت در این وقت، زنان و فرزندان در داخل خانه هستند و بعدها عرب درباره ما می‌گویند حرمت فرزندان عموی خویش را شکستند.[۱۱] آنان با سنگ به علی(ع) که در بستر خوابیده بود، زدند تا مطمئن شوند کسی در بستر خوابیده است و شک نداشتند که وی رسول خداست.[۱۲] صبح که به خانه هجوم بردند، وقتی علی(ع) را در بستر رسول خدا(ص) مشاهده کردند، گفتند محمد(ص) کجاست؟ علی(ع) پاسخ داد: «مگر او را به من سپرده بودید که از من می‌خواهید؟! کاری کردید که او ناچار شد خانه را ترک کند.» در این هنگام، به سوی علی(ع) یورش بردند و او را آزردند و سپس از خانه بیرون کشیدند و کتک زدند. ساعتی هم در مسجدالحرام زندانی‌اش کردند و سپس آزادش کردند.[۱۳]
در نقل دیگری آمده است که علی(ع) وقتی آنان را مشاهده کرد که شمشیرهایشان را کشیده‌اند و به سوی وی می‌آیند، با ترفندی شمشیر خالد بن ولید را که پیشاپیش همه بود، گرفت و آنان را از خود دور کرد. آنها گفتند ما با تو کاری نداریم؛ ولی بگو محمد(ص) کجاست؟ علی پاسخ داد من اطلاعی از وی ندارم. سپس قریشیان به جست‌وجوی پیامبر(ص) پرداختند.[۱۴]
وَ مِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّـهِ وَ اللَّـهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ؛ او از میان مردم كسی است كه جان خود را برای طلب خشنودی خدا می‌فروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است
سوره بقره، آیه ۲۰۷.
شیخ طوسی در مصباح المُتَهَجِّد، زمان این واقعه را شب اول ربیع‌الاول سال اول هجرت پیامبر(ص) گزارش کرده است.[۱۵]
نزول آیه شراء در شأن علی(ع)
علمای شیعه[۱۶] و گروهی از علمای اهل‌سنت[۱۷] معتقدند آیه لیلة المبیت یا آیه شِراء (آیه ۲۰۷ سوره بقره) در شأن علی(ع) در ماجرای لیلة المبیت نازل شده است.
ابن‌ابی‌الحدید در شرح نهج البلاغه از استادش ابوجعفر نقل می‌کند که با تَواتُر ثابت شده این آیه درباره امام علی(ع) نازل شده و هرکس آن را انکار کند یا دیوانه است یا با مسلمانان هیچ‌گونه ارتباطی ندارد.[۱۸]
در آیه شِراء، خداوند کسانی را ستوده است که حاضرند جان خود را در ازای به‌دست‌آوردن رضایت خداوند فدا کنند.[۱۹]
آثار هنری
شعر
درباره لیلة المبیت، اشعاری سروده شده است. حسن بن علی هَبَل، مشهور به امیرالشعرای یمن، در سال ۱۰۷۶ق شعری با عنوان «نَفْسی فِداءُ الغری» سروده است که در دیوان الهَبَل نقل شده است. برخی از ابیاتش به این شرح است:
ترجمه: [علی] کسی است که در بستر پیامبر [آرام] خوابید؛ در حالی که مشرکان از شدت ترس خواب به چشمانشان نیامده بود. او[علی] جانش را فدای او [پیامبر] کرد و هرگز نترسید از توطئه بزرگی که طراحی کرده بودند. اشعاری نیز به حضرت علی نیز منسوب است:
ترجمه: با جان خودم محافظت کردم از بهترین کسی که بر زمین گام نهاده و از کسی که خانه کعبه و حجر را طواف کرده است. رسول خدای آفریدگان بود که به او نیرنگ زدند. خدای توانای کریم او را از نیرنگ نجات داد. و من در بستر خوابیدم و مواظب آنها بودم؛ ولی آنها مرا به جا نیاوردند و من خود را برای کشته‌شدن و اسیری آماده کردم.
مستند لیلة المبیت
مستندی است که در مدح علی(ع) و فداکاری او در شب واقعه لیلة المبیت تولید شده است. این مستند که به نمایش اثری از ابتهال شیخ محمد طوخی در مدح و فداکاری امام علی می‌پردازد، در آبان ۱۳۹۶ به تهیه‌کنندگی سید محمد قاسمیان از شبکه‌های تلویزیونی ایران پخش شد. سید حسن سعادت مصطفوی، در این مستند، واقعه لیلة المبیت و نقش علی در آن را تشریح کرده است.[۲۲]
نقاشی
حسن روح‌الامین (تولد ۱۳۶۴ش، هنرمند ایرانی خوابیدن امام علی در بستر پیامبر را در نقاشی نَفْس رسول به تصویر کشیده است.[۲۳]
پانویس
- ↑ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۶۰.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۲۶۲.
- ↑ سید بن طاووس، الیقین، بی‌تا، ص۳۵۰.
- ↑ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۶۹؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۲۳.
- ↑ سید ابن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۹۵-۵۹۶.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ص۱۴۵.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۶۹۴.
- ↑ حلبی، السیرة الحلبیة، دار المعرفة، ج۲، ص۳۲.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۹، ص۶۰.
- ↑ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۶۶.
- ↑ حلبی، السیرة الحلبیة، دار المعرفة، ج۲، ص۳۲.
- ↑ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۶۶-۴۶۷.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۹، ص۹۲.
- ↑ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۶۷.
- ↑ طوسی، المصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۷۹۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به عیاشی، تفسیر العیاشی، مکتبه علمیه الاسلامیه، ج۱، ص۱۰۱؛ طوسی، التبیان، دار احیاء‌التراث العربی، ج۲، ص۱۸۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۹۷۳م، ج۲، ص۹۹-۱۰۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، دار الکتب العلمیة، ج۳، ص۵؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۲۳-۱۳۱؛ زرکشی، البرهان، ۱۹۵۷م، ج۱، ص۲۰۶؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۳۵۰.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۲۶۲.
- ↑ نگاه کنید به سوره بقره، آیه۲۰۷.
- ↑ هبل، دیوان الهبل، ۱۴۰۷ق، ص۱۲۲.
- ↑ کراجکی، التعجب من أغلاط العامة فی مسألة الإمامة، ۱۴۲۱ق، ص۱۲۳.
- ↑ «پخش مستند «لیلة المبیت» نخستین بار از تلویزیون»، خبرگزاری صداوسیما.
- ↑ «نفس رسول»، کانون هنر شیعی.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغه، تصحیح ابراهیم محمد ابوالفضل، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتب العربی، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
- حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیة، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابراهیم، بیروت، دار احیاءالکتب العربیه، چاپ اول، ۱۹۵۷م.
- سید بن طاووس، علی بن موسی، الیقین فی اختصاص مولانا علی(ع) بإمرة المؤمنین، بی‌تا.
- سید بن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- صدوق، محمد بن علی، الخصال، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۹۷۳م.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدي، قم، مؤسسة آل البیت لإحياء التراث، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دارالثقافه للطباعه، ۱۴۱۴ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب عاملی، بیروت، دار احیاء‌التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.
- طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسة فقه الشیعه، الطبعة الاولی، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه علمیه الاسلامیه، بی‌تا.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- کراجکی، محمد بن علی، التعجب من أغلاط العامة فی مسألة الإمامة، تصحیح کریم فارس حسون، قم، دارالغدیر، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- هبل، حسن بن علی، دیوان الهبل، تحقیق احمد بن محمد شامی، الدار الیمینه، چاپ دوم، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
- «نفس رسول»، کانون هنر شیعی، تاریخ بازدید: ۲۸ شهریور ۱۴۰۲ش.