علاء بن زیاد حارثی
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نسب/قبیله | بنی‌حارث |
| خویشاوندان | عاصم بن زیاد حارثی (برادر) • ربیع بن زیاد حارثی (برادر) |
| محل زندگی | بصره |
| وفات | سال ۹۴ق |
| مشخصات دینی | |
| از یاران | امام علی(ع) |
علاء بن زیاد حارثی فردی که به دلیل زندگی اشرافی در خطبه ۲۰۹ نهج‌البلاغه مورد خطاب امام علی(ع) قرار گرفت. طبق مفاد این خطبۀ امام علی(ع) در دیدار با علاء بن زیاد، علاوه بر انتقاد از زندگی اشرافی او، در مقابل، به زهد بیش از حد برادرش عاصم بن زیاد نیز خرده گرفت. با این حال، بعضی از محققان احتمال داده‌اند که در این روایت ربیع بن زیاد (متوفای ۵۳ق)، مخاطب اولِ امام بوده است و علاء بن زیاد، به دلیل زهدش مورد انتقاد امام علی(ع) قرار گرفت.
دربارۀ هویت علاء بن زیاد اطلاعات چندانی در منابع تاریخی وجود ندارد؛ برخی احتمال داده‌اند او همان علاء بن زیاد بصری باشد که در سال ۹۴ق از دنیا رفته است.
معرفی
علاء بن زیاد حارثی در خطبۀ ۲۰۹ نهج‌البلاغه مخاطب امام علی(ع) واقع شده است.[۱] به گفتۀ محققان، اطلاعات بسیار کم و گاه متضادی دربارۀ هویت علاء بن زیاد وجود دارد.[۲] برخی منابع از فردی به نام علاء بن زیاد بصری به عنوان عابدی دنیاگریز یاد کرده‌اند که در سال ۹۴ق از دنیا رفت؛[۳] این فرد پس از شهادت امام علی(ع) به مخالفان او پیوست.[۴] اما طبق منابع دیگر، از علاء بن زیاد به‌عنوان یکی از یاران امام علی(ع) و فردی ثروتمند و دارای خانه‌ای وسیع یاد شده است.[۵]
علاء بن زیاد به بنی‌حارث منسوب است. بنی‌حارث، قبیله‌ای از دودمان یعرب بن قحطان، از نوادگان نوح(ع) است.[۶] در خطبۀ ۲۰۹ از عاصم بن زیاد به‌عنوان برادر علاء یاد می‌شود.[۷] طبق گفتۀ پژوهشگران، در منابع تاریخی اطلاعاتی دربارۀ عاصم وجود ندارد.[۸] برادر دیگر علاء یعنی ربیع بن زیاد حارثی در زمان عثمان، والی سیستان بود.[۹] ربیع در حکومت امام علی(ع) در زمرۀ یاران او درآمد و در جنگ جمل، به عنوان فردی از قبیله مذحج فرماندهی این تیره از بنی‌حارث را برعهده داشت.[۱۰] او همچنین در زمان معاویه والی سیستان شد.[۱۱]
سخنان امام علی خطاب به علاء و برادرش
در خطبۀ ۲۰۹ نهج البلاغه چنین آمده است که امام علی(ع) در بصره به عیادت یکی از یاران خود به نام علاء بن زیاد حارثی رفت چون خانهٔ بزرگ و باشکوه علاء را دید، فرمود:
- «تو را با این خانهٔ بزرگ و با شکوه در دنیا چه کار، با آنکه در آخرت به داشتن چنین خانه ای نیازمندتریَ! البته اگر بخواهی می‌توانی با همین هم آخرتت را دریابی. در این خانه از مهمان پذیرایی کنی، و در آن با صله رحم به خویشانت رسیدگی کنی، و حقوقی را که بر عهده‌داری از آن به ظهور رسانی، که در این صورت آخرتت را دریافته‌ای.»
پس از آن، علاء از برادرش عاصم بن زیاد شکایت کرد که همچون زاهدها لباسی خشن پوشیده و ترک دنیا کرده است. امام علی(ع) عاصم را فراخواند و به او گفت که این رفتار او از وسوسه‌های شیطان است و نباید با ترک دنیا باعث سختی همسر و فرزندش شود؛ زیرا خداوند نعمت‌هایش را حلال کرده است تا انسان از آن بهره‌مند شود. عاصم در پاسخ اعتراض کرد که خودِ امام نیز لباسی زِبْر و خوراکی خشک و نامطبوع دارد. امام به او فرمود:
- «ای بیچاره! من مانند تو نیستم؛ خداوند بر پیشوایان عادل واجب گردانیده که خود را با مردم ضعیف و تنگدست برابر دارند، تا فقر و تنگدستی فقیران بر آن‌ها فشار نیاورد.»[۱۲]
در نسخۀ صبحی‌صالح این خطبه با شمارۀ ۲۰۹ آمده اما در تصحیح‌های دیگر این خطبه شماره‌گذاری متفاوتی دارد. برای مثال، این خطبه در شرح ابن ابی‌الحدید با شمارهٔ ۲۰۲،[۱۳] در شرح ابن میثم و ترجمۀ فیض‌الاسلام با شمارۀ ۲۰۰،[۱۴] و در تصحیح ملا فتحالله کاشانی با شمارۀ ۲۳۷ ضبط شده است.[۱۵]
آیا خطبهٔ ۲۰۹ نهج‌البلاغه مربوط به علاء بن زیاد است؟
خطبهٔ ۲۰۹ نهج‌البلاغه، نخستین مخاطب امام علی(ع) را علاء بن زیاد ذکر می‌کند؛ اما برخی از منابع قدیمی‌تر ربیع بن زیاد را مخاطب امام برشمرده‌اند.[۱۶] ابن ابی‌الحدید نیز به دلیل نانشاخته بودن علاء بن زیاد، احتمال داده است که این روایت در اصل مربوط به گفت‌وگوی امام(ع) با ربیع بن زیاد بوده باشد که زخمی شده بود و امام در بصره به دیدارش رفت.[۱۷] عبدالله مامقانی نیز این نظر را تأیید کرده است.[۱۸]
با توجه به این مسائل، برخی محققان احتمال داده‌اند که مخاطب نخستِ امام علی(ع) «ربیع بن زیاد» بوده و برادرِ زاهدی که در روایت آمده، «علاء بن زیاد» بوده است.[۱۹] در مقابل، از نوشته‌های ناصر مکارم شیرازی چنین برمی‌آید که مخاطب امام در این خطبه علاء بن زیاد بوده است و نه ربیع بن زیاد.[۲۰]
پانویس
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبهٔ ۲۰۹، ص۳۲۴.
- ↑ مهدی‌خانی سروجهانی، «تأملی دربارهٔ اعلام…»، ص۱۵.
- ↑ ابن حبان، مشاهير علماء الأمصار، ۱۴۱۱ق، ص۱۴۶.
- ↑ مهدی‌خانی سروجهانی، «تأملی دربارهٔ اعلام…»، ص۱۵.
- ↑ ابن میثم، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۱۶.
- ↑ ناجی، «بنی حارث بن کعب»، ص۳۷۴.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبهٔ ۲۰۹، ص۳۲۴.
- ↑ مهدی‌خانی سروجهانی، «تأملی دربارهٔ اعلام…»، ص۱۵.
- ↑ ناجی، «بنی حارث بن کعب»، ص۳۷۴.
- ↑ دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۷۳ش، ص۱۴۷؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۲۰۲.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستيعاب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۴۸۸.
- ↑ اسکافی، محمد بن عبدالله، المعیار و الموازنة، ۱۴۰۲ق، ص۲۴۳؛ نهج‌البلاغة، تصحیح صبحی صالح، خطبهٔ ۲۰۹، ص۳۲۴.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۳۲
- ↑ فیض‌الاسلام، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۶۸ش، ج۴، ص۶۶۲، ابن میثم، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۱۶.
- ↑ کاشانی، تنبیه‌الغافلین، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۸۱.
- ↑ کلینی، اصول کافی، تهران، ج۱، ص۴۱۰؛ ابن عبدربه، العقد الفريد، بیروت، ج۲، ص۲۱۴.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۳۵-۳۶.
- ↑ مامقانی، تنقيح‌المقال، موسسة آل‌البیت، ج۲۷، ص۱۳۶.
- ↑ مهدی‌خانی سروجهانی، «تأملی دربارهٔ اعلام…»، ص۱۵.
- ↑ مکارم شیرازی، نفحات الولایة، ۱۴۲۶ق، ج۸، ص۸۵.
منابع
- نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، مؤسسة دارالهجرة، ۱۴۱۴ق.
- ابن ابي الحديد، شرح نهج‌البلاغه، مکتبة آیة الله العظمی المرعشي النجفي (ره)، ۱۴۰۴ق.
- ابن عبدالبر، يوسف بن عبدالله، الاستيعاب في معرفة الأصحاب، ۱۴۱۲ق/ ۱۹۹۲م.
- ابن عبدربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، بیروت، دار الكتب العلمية، بی‌تا.
- ابن حبان، محمد بن حبان، مشاهير علماء الأمصار وأعلام فقهاء الأقطار، بی‌جا، دار الوفاء للطباعة والنشر والتوزيع،۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الكبرى، بیروت، دارالكتب العلمية،۱۴۱۰ق/ ۱۹۹۰م
- ابن میثم، میثم بن علی، شرح نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق.
- اسکافی، محمد بن عبدالله، المعیار و الموازنة في فضائل الإمام أمیرالمومنین علي بن أبي‌طالب، بی‌نا، بی‌جا، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۱م.
- دينوري، ابن قتيبة، أخبار الطوال، قم، منشورات الشريف الرضي، ۱۳۷۳ش.
- فیض‌الاسلام، علی‌نقی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۶۸ش.
- کاشانی، فتحالله بن شکرالله، تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین، تهران، پيام حق، ۱۳۷۸ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۴۸–۱۳۶۷ش/۱۳۸۹ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقيح المقال في علم الرجال، قم، موسسة آل‌البیت لإحیاء التراث، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، نفحات الولایة، قم، مدرسة الامام علی بن ابی طالب(ع)، ۱۴۲۶ق.
- مهدی‌خانی سروجهانی، سید حسن، تأملی دربارهٔ اعلام خطب‌های از نهج‌البلاغه: علاء بن زیاد و عاصم بن زیاد، تاریخ و تمدن اسلامی، شماره ۳۹، شهریور ۱۴۰۱ش.
- ناجی، محمدرضا، «بنی حارث بن کعب» در دانشنامۀ جهان اسلام، ج۴، تهران، بنیاد دایرت المعالرف اسلامی، ۱۳۹۳ش.