 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
نَبشِ قبر به‌معنای شکافتن یا تخریب قبر به‌گونه‌ای که باعث آشکار شدن جسد انسان شود. در تاریخ اسلام، موارد زیادی از نبش قبر به هدف هتک حرمت یا انتقال جسد به مکان‌های مذهبی ثبت شده است. تلاش خلفای عباسی برای نبش قبر امام حسین(ع) و امام موسی کاظم(ع) و جابه‌جایی جسد برخی پادشاهان و وزرای تاریخ ایران به عتبات عالیات از موارد نبش قبر است. نبش قبر حجر بن عدی توسط گروه‌های تندرو در جنگ داخلی سوریه نیز از نبش قبرهابی است که در قرن چهاردهم شمسی گزارش است.
اکثر فقیهان شیعه و سنی، نبش قبر مسلمانان را پیش از بین رفتن بدن یا تخریب طبیعی قبر، حرام دانسته‌اند. البته فقیهان شیعه در شرایط خاصی همچون وجود ضرورت شرعی یا حق‌الناس، معتقد به جواز نبش قبر بوده‌اند. فقیهان اهل سنت نیز موارد مشابهی را جایز دانسته‌اند ولی در مواردی مثل حرمت تفحص شهدا با شیعیان تفاوت دارند.
تعریف
نبش قبر به‌معنای شکافتن قبر است به گونه‌ای که جسد میت آشکار شود.[۱] واژه «نبش» بین دو معنا مشترک است:
- آشکار کردن امر پوشیده
- استخراج چیزی.[۲]
فقیهان تأکید می‌کنند که اصطلاح فقهی «نبش قبر»، صرفاً به معنای آشکار کردن جسد میت است؛ بنابراین اگر روی قبر را باز کنند، (به شکلی که جسد آشکار شود) اما جسد را از آن خارج نکنند، نیز از نظر فقه نبش قبر به حساب می‌آید.[۳]
حکم فقهی
از نظر فقیهان شیعه، نبش قبر مسلمان حرام است؛ ولی نبش قبر مسلمانی را که بدنش در گذر زمان از بین رفته و استخوان‌هایش خاک شده باشد - چنانچه باعث هتک حرمت نشود - جایز می‌دانند. در مقابل، نبش قبر امامزاده‌ها و شهداء و عالمان حتی پس از گذشت سالیان متمادی نیز حرام است.[۴]
فقیهان از روایاتی که حرمت جسد مؤمن را همسنگ انسان زنده برشمرده، چنین برداشت کرده‌اند که هتک حرمت دلیل حرمت نبش قبر است.[۵] برخی از فقیهان همچون محقق حلی در المعتبر و علامه حلی در تذکرة الفقهاء و نهایة الاحکام، درباره حرمت نبش قبر ادعای اجماع کرده‌اند؛[۶] اما از آنجا که مقدس اردبیلی در حرمت آن تردید کرده و در کلام برخی از فقیهان همچون سلار و شیخ مفید سخنی از حرمت نبش قبر نیست، این دلیل را قابل تردید دانسته‌اند.[۷] علامه حلی نبش قبر را مقدمه مثله کردن می‌داند و آن را علت حرمت برمی‌شمارد؛[۸] اما شهید اول و محقق کرکی چنین استلزامی را نپذیرفته‌اند.[۹]
موارد جواز نبش قبر
فقیهان شیعه در شرایط خاصی نبش قبر را جایز می‌دانند:
- میت در جایی دفن شده باشد که به او بی‌احترامی شود یا در معرض آسیب باشد.[۱۰] یا اینکه قسمتی از بدن میت با او دفن نشده و بخواهند دفن کنند.[۱۱]
- محل دفن، غصبی باشد یا شیئی غصبی با میت دفن شده باشد و یا اموالی به ورثه تعلّق دارد که با او دفن شده باشد،
- اگر برای ثابت شدن حقّی لازم باشد بدن میت را ببینند، یا اگر انجام یک مسئله‌ای که اهمیت شرعی آن از شکافتن قبر بیشتر است[۱۲] مثل اینکه بخواهند بچه زنده‌ای را از شکم زن حامله بیرون آورند، [۱۳] می‌توان نبش قبر نمود.
- از نظر آیت‌الله سیستانی اگر میت، وصیت کرده باشد که جسد او را به در حرم ائمه دفن کنند؛ ولی او را در جایی دیگر دفن کرده باشند - اگر موجب هتک حرمتش نشود و مفسده دیگری نداشته باشد- واجب است قبر او را نبش کنند و بدنش را منتقل نمایند.[۱۴]
البته نظر فقیهان شیعه درباره شرایط خاصی که مربوط به موارد جواز نبش قبر است، تفاوت‌هایی جزئی دارند.[۱۵]
برخی موارد تاریخی نبش قبر
در تاریخ اسلام، مواردی از نبش قبر ذکر شده که گاهی به قصد هتک حرمت و گاهی برای انتقال جسد به اماکن دینی بوده است. بر اساس گزارش منابع تاریخی، پس از جنگ بدر، کافران قریش قصد نبش قبر آمنه مادر پیامبر(ص) را داشتند.[۱۶] همچنین مخفی کردن قبر امام علی(ع) را به دلیل جلوگیری از نبش قبر و بی‌حرمتی توسط بنی‌امیه و خوارج دانسته‌اند.[۱۷] از موارد اقدام به نبش قبر بزرگان شیعه می‌توان به نبش قبر زید بن علی در سال ۱۲۲ق، [۱۸] و تلاش ناموفق ابراهیم دیزج برای نبش قبر امام حسین(ع) به دستور متوکل عباسی در سال ۲۳۶ق[۱۹] و شکافتن قبر امام موسی کاظم(ع) در سال ۴۳۳ق[۲۰] اشاره کرد.
به گفته مورخان، عبدالله بن علی عباسی حاکم دمشق نیز در سال ۱۳۲ق دستور نبش قبر معاویة بن ابی‌سفیان، یزید بن معاویة، عبدالملک بن مروان و هشام بن عبدالملک را صادر کرد و بقایای جسد آنها را به آتش کشید.[۲۱] نبش قبر عباس بن فضل حاکم صِقِلیه به دست رومیان و آتش زدن جنازه او در سال ۲۴۷ق نیز از مواردی است که غیر مسلمانان از این راه برای هتک حرمت مسلمانان استفاده کرده‌اند.[۲۲]
گزارش‌های نبش قبر در سده‌های سیزدهم و چهاردهم نیز گاهی مربوط به هتک حرمت میت است. برای مثال قبر کریمخان زند در شیراز به‌دست آقا محمدخان قاجار نبش شد و بدن او زیر پله‌های کاخ گلستان دفن گردید[۲۳] و سپس به دست رضاشاه دوباره به شیراز بازگردانده شد.[۲۴] نبش قبر حجر بن عدی به دست جبهةالنصرة نیز از همین موارد است.[۲۵]
از موارد نبش قبر برای انتقال جسد به حرم امامان یا امام‌زادگان، می‌توان به انتقال جسد آقا محمدخان قاجار به حرم عبدالعظیم حسنی و سپس نبش مجدد قبر او برای انتقال به نجف و انتقال جنازه میرزا تقی‌خان امیرکبیر از کاشان به کربلا[۲۶] اشاره کرد.
مسئله امانت‌گذاری بدن میت نیز برای اینکه بعدها در جای دیگری دفن شود، از موارد مربوط به نبش قبر است. برای مثال، بنا بر گزارش‌ها، بدن رضاشاه در مسجد رفاعی شهر قاهره به امانت دفن شد و سپس به ایران منقل گشت.[۲۷] جنازه سید هادی خسروشاهی هم که به‌صورت امانت در قبرستان بهشت معصومه قم دفن شده بود، پس از گذشت سه سال به کتابخانه‌اش در منطقه پردیسان قم منتقل شد.[۲۸] همچنین جسد علی شریعتی در قبرستانی در سوریه به امانت دفن شده است تا بعدها به ایران منتقل گردد.[۲۹]
حکم دیگر مذاهب
فقیهان اهل سنت، نبش قبر را صرفاً در صورت وجود ضرورتی شرعی جایز دانسته‌اند.[۳۰] فقهای حنفی نبش قبر را حتی برای انجام مسائل شرعی (مانند رو به قبله کردن و پوشاند کفن) جایز نمی‌دانند. از نظر حنفیان، فقط وقتی حق دیگران نیاز به نبش قبر داشته باشد و راه دیگری نیز وجود نداشته باشد، نبش قبر جایز است.[۳۱] آنها دفن در زمین غصبی، استفاده از حق شفعه درباره زمینی که میت در آن شده و بازگرداندن اموالی که متعلق به دیگران بوده اما با میت دفن شده است را از مجوزهای شرعی نبش قبر می‌دانند.[۳۲]
فقیهان مالکی نیز علاوه بر حرمت نبش قبر مسلمان، حتی حفر قبر مشرکان برای برداشتن مالشان را نیز مکروه و خلاف مرّوت می‌دانند.[۳۳] تنگی قبر میت، بی‌کفن بودن میت، غصبی بودن کفن میت، دفن اموال دیگران با میت و قرار گرفتن قبر در زمین غصبی را از موارد جواز نبش قبر در فقه مالکی برمی‌شمارند.[۳۴] شافعیان نیز دفن میت بدون غسل یا کفن، داشتن کفن غصبی، داشتن کفن حریر، دفن در زمین غصبی و همراه داشتن مال دیگران را مجوز نبش قبر دانسته‌اند.[۳۵]
فقیهان حنبلی نیز اجماع دارند که نبش قبر قبل از خراب شدن آن یا بدون هیچ ضرورتی حرام است؛ زیرا باعث هتک حرمت میت می‌شود.[۳۶] حنبلیان انتقال میت به مسجد را نیز مجوز نبش قبر می‌دانند.[۳۷] همچنین به فتوای احمد بن حنبل اگر میت بدون نماز دفن شده باشد، یا رو به قبله دفن نشده باشد، یا قصد انتقال جسد به مکان مقدس یا مجاورت فرد صالحی را داشته باشیم، نبش آن جایز است؛ اما او نبش مدفن شهدا را جایز ندانسته است.[۳۸]
پانویس
- ↑ امام خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل واژه نبش.
- ↑ منافی، «نبش قبر»، ص۱۳۰-۱۳۱.
- ↑ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله سیستانی، احکام دفن، مسئله ۶۳۰ و ۶۳۱؛ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله نوری همدانی، احکام نبش قبر، مسئله ۶۴۲ و ۶۴۳؛ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله شبیری زنجانی، احکام نبش قبر، مسئله ۷۳۳ و ۷۳۴.
- ↑ حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۲، به نقل از: منافی، «نبش قبر»، ص۱۳۷.
- ↑ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۲۹۸.
- ↑ منافی، «نبش قبر»، ص۱۳۳.
- ↑ تذکرة الفقها، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۲، به نقل از: منافی، «نبش قبر»، ص۱۳۳.
- ↑ البیان، ص۸۰، به نقل از: منافی، «نبش قبر»، ص۱۳۵.
- ↑ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله منتظری، احکام نبش قبر، مسئله ۶۷۶؛
- ↑ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله سیستانی، نبش قبر، مسئله ۸۵۳.
- ↑ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله منتظری، احکام نبش قبر، مسئله ۶۷۶.
- ↑ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله مکارم شیرازی، احکام نبش قبر، مسئله ۵۹۹.
- ↑ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله سیستانی، نبش قبر، مسئله ۸۵۳.
- ↑ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله مکارم شیرازی، احکام نبش قبر، مسئله ۵۹۹؛ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله سیستانی، نبش قبر، مسئله ۸۵۳؛ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله وحید خراسانی، موارد نبش قبر، مسئله ۶۴۹؛ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله نوری همدانی، احکام نبش قبر، مسئله ۶۴۲ و ۶۴۳؛ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله شبیری زنجانی، احکام نبش قبر، مسئله ۷۳۳ و ۷۳۴.
- ↑ سلیم، ««أبواء» ص۱۵۱؛ حلبی، السیرة الحلبیة، ج۲، ص۱۷۸ به نقل از: هاشمی، «نبش قبر مسلمان از دیدگاه فریقین» ص۱۰۸.
- ↑ مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۲۳۹.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۷.
- ↑ شیخ طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۲۶.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۹۶۵م، ج۹، ص۵۷۷.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۹۶۵م، ج۵، ص۴۳۰؛ ابوالفداء، تاریخ أبی‌الفداء، ۱۹۹۷م، ج۱، ص۲۹۴.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۹۶۵م، ج۷، ص۶۴.
- ↑ خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ۱۳۴۴ش، ج۱، ص۸؛ فسایی، فارسنامه ناصری، ۱۳۸۲ش، ص۶۵۴.
- ↑ تصاویری از نبش قبر کریمخان زند توسط رضاخان، سایت کافه تاریخ.
- ↑ «نبش قبر صحابی امیرالمومنین توسط تروریست‌ها درسوریه»، سایت همشهری؛ «نبش قبر «حجر بن عدی» در سوریه» سایت تابناک.
- ↑ خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ۱۳۴۴ش، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ «سرنوشت جسد رضاخان به روایت تاریخ»، سایت تابناک.
- ↑ پیکر آیت‌الله خسروشاهی پس از سه سال به محل وصیت منتقل شد، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ «احسان شریعتی: پیکر پدرم، مومیایی و برای زمان موقت در سوریه دفن شد»، سایت خبرآنلاین.
- ↑ «حکم نبش قبر از دیدگاه مذاهب اربعه اهل سنت»، خبرگزاری رسا.
- ↑ «بررسی حرمت نبش قبر در نگاه فقهای بزرگ مذاهب اسلامی»، پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی.
- ↑ «حکم نبش قبر از دیدگاه مذاهب اربعه اهل سنت»، خبرگزاری رسا.
- ↑ «بررسی حرمت نبش قبر در نگاه فقهای بزرگ مذاهب اسلامی»، پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی.
- ↑ «حکم نبش قبر از دیدگاه مذاهب اربعه اهل سنت»، خبرگزاری رسا.
- ↑ «حکم نبش قبر از دیدگاه مذاهب اربعه اهل سنت»، خبرگزاری رسا.
- ↑ «بررسی حرمت نبش قبر در نگاه فقهای بزرگ مذاهب اسلامی»، پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی.
- ↑ «حکم نبش قبر از دیدگاه مذاهب اربعه اهل سنت»، خبرگزاری رسا.
- ↑ «بررسی حرمت «نبش قبر در نگاه فقهای بزرگ مذاهب اسلامی»، پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی.
منابع
- «احسان شریعتی: پیکر پدرم، مومیایی و برای زمان موقت در سوریه دفن شد»، سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، ترجمه تحریر الوسیله، با ترجمه موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره)، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- «بررسی حرمت نبش قبر در نگاه فقهای بزرگ مذاهب اسلامی»، پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی. تاریخ درج مطلب: ا شهریور ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- پیکر آیت‌الله خسروشاهی پس از سه سال به محل وصیت منتقل شد، خبرگزاری ایکنا، تاریخ انتشار: ۰۹ اسفند ۱۴۰۱ش.
- «تصاویری از نبش قبر کریمخان زند توسط رضاخان»، سایت کافه تاریخ، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- ابوالفداء، اسماعیل بن علی، تاریخ أبی الفداء، ج۱، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۹۹۷م / ۱۴۱۷ق.
- ابن‌أثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۵، بیروت، دارالصاد، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.
- ابن‌منظور، محمد جمال‌الدین، لسان العرب، ج۶، بیروت، دارالصادر، چاپ سوم، ۱۹۹۴م.
- حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، آل‌البیت، ۱۴۱۴ق.
- حسینی سیستانی، سیدعلی، احکام نبش قبر، سایت دفتر آیت‌الله سیستانی، تاریخ بازدید: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- «حکم نبش قبر از دیدگاه مذاهب اربعه اهل سنت»، خبرگزاری رسا. تاریخ درج مطلب: ۱۵ شهریور ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۷ اردیبهشت۱۴۰۲ش.
- خورموجی، محمدجعفر، حقایق الاخبار ناصری، تهران، انتشارات کتاب زوار، ۱۳۴۴ش.
- رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله حسینعلی منتظری، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۸۱ش.
- «سرنوشت جسد رضاخان به روایت تاریخ»، سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: ۶ اردیبهشت ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید، ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- سلیم، عبدالامیر، «أبواء»، در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج۵، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۲ش.
- شبیری زنجانی، سید موسی، رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله شبیری زنجانی، سایت دفتر آیت‌الله شبیری زنجانی، تاریخ بازدید: ۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۷، بیروت، روائع التراث العربی، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
- طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم، دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
- فسایی، حسن بن حسن، فارسنامه ناصری، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۲ش.
- مقدسی، یدالله، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- منافی، سیدحسین، «نبش قبر»، پژوهه‌های فقهی تا اجتهاد، پیش شماره ۱۰، بهار ۱۳۹۳ش.
- «نبش قبر «حجر بن عدی» در سوریه» سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- «نبش قبر صحابی امیرالمومنین توسط تروریست‌ها درسوریه»، سایت همشهری، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، ج۳، قم، مؤسسة آل‌البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
- نوری همدانی، حسین، احکام نبش قبر، سایت دفتر آیت‌الله نوری همدانی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مرداد ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- وحید خراسانی، حسین، موارد نبش قبر، سایت دفتر آیت‌الله وحید خراسانی، تاریخ بازدید: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- هاشمی، سید شفیع، «نبش قبر مسلمان از دید گاه فریقین»، صراط، شماره ۱۰، آبان ۱۳۹۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، احکام نبش قبر، سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.