نبش قبر
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
نبش‌قبر شکافتن یا تخریب قبر به‌گونه‌ای که باعث آشکارشدن جسد انسان شود. طبق فتوای فقیهان شیعه و سنی، نبش‌قبر مسلمانان، پیش از ازبین‌رفتن بدن، حرام است و تنها در صورتی جایز است که ضرورت شرعی وجود داشته باشد؛ مثلاً میت در جایی دفن شده باشد که به او بی‌احترامی می‌شود یا در معرض آسیب باشد؛ همچنین در مواردی که حق‌الناس در میان باشد؛ مانند اینکه بدن میت در مکانی غصبی دفن شده باشد.
به‌عقیده فقیهان شیعه، اگر میت وصیت کرده باشد که جسد او را در حرم ائمه دفن کنند، ولی او در جایی دیگر دفن کرده باشند، واجب است قبر او را نبش و بدنش را منتقل کنند؛ البته به شرطی که موجب هتک حرمتش نشود و مفسده دیگری نداشته باشد. نمونه‌هایی هم در این زمینه انجام شده است. برای مثال، بدن میرزا تقی‌خان امیرکبیر که در کاشان دفن شده بود، به کربلا منتقل شد.
در تاریخ اسلام، مواردی از نبش‌قبر یا اقدام برای آن، به‌هدف هتک‌حرمت ثبت شده است. تلاش خلفای عباسی برای نبش‌قبر امام حسین(ع) و امام موسی کاظم(ع) از نمونه‌های آن است. نبش‌قبر حجر بن عدی در جنگ داخلی سوریه نیز از نبش‌قبرهابی است که در قرن چهاردهم شمسی گزارش شده است.
تعریف
نبش‌قبر به‌معنای شکافتن قبر است، به گونه‌ای که جسد میت آشکار شود.[۱] واژه «نبش» بین دو معنا مشترک است: یکی آشکارکردن امر پوشیده، و دیگری استخراج چیزی.[۲] اما فقیهان تأکید می‌کنند که اصطلاح فقهی «نبش‌قبر»، صرفاً به‌معنای آشکارکردن جسد میت است. بنابراین همین‌که روی قبر را باز کنند، به شکلی که جسد آشکار شود، در فقه، نبش‌قبر محسوب می‌شود؛ هرچند جسد را از آن خارج نکنند.[۳]
حکم فقهی
از نظر فقیهان شیعه، نبش‌قبر مسلمان حرام است؛ ولی نبش‌قبر مسلمانی که بدنش در گذر زمان، از بین رفته و استخوان‌هایش تبدیل به خاک شده‌اند، چنانچه باعث هتک حرمت نشود، جایز است. البته نبش قبر امامزاده‌ها و شهدا و عالمان، حتی پس از گذشت سالیان متمادی، حرام است.[۴]
فقیهان از روایاتی که محترم‌بودن جسد مؤمن را هم‌سنگ انسانِ زنده برشمرده است، چنین برداشت کرده‌اند که هتک‌حرمت دلیل حرام‌بودن نبش‌قبر است.[۵] در این میان، علامه حلی نبش قبر را از این باب حرام می‌داند که باعث مُثله‌شدن می‌شود[۶] البته شهید اول و محقق کرکی سخن او را نپذیرفته‌اند.[۷]
فقیهان اهل‌سنت نیز نبش‌قبر را حرام می‌دانند، مگر آنکه ضرورتی شرعی برای نبش قبر وجود داشته باشد؛[۸] مانند جایی که پای حق‌الناس وسط باشد؛ مثلاً مالی که متعلق به دیگران است همراه با میت دفن شده باشد.[۹]
موارد جواز نبش قبر
فقیهان شیعه در شرایط خاصی نبش قبر را جایز می‌دانند:
- میت در جایی دفن شده باشد که به او بی‌احترامی شود یا در معرض آسیب باشد[۱۰] یا اینکه قسمتی از بدن میت با او دفن نشده باشد و بخواهند آن را دفن کنند.[۱۱]
- محل دفن، غصبی باشد یا شیئی غصبی با میت دفن شده باشد یا اموالی که به ورثه تعلّق دارد با او دفن شده باشد.
- برای ثابت‌شدن حقّی، لازم باشد بدن میت را ببینند یا بخواهند کاری انجام دهند که اهمیت شرعی آن از شکافتن قبر بیشتر است؛[۱۲] مثل اینکه بخواهند بچه زنده‌ای را از شکم زن حامله بیرون آورند. [۱۳]
- از نظر برخی از مراجع تقلید، اگر میت وصیت کرده باشد که جسد او را در حرم ائمه دفن کنند، ولی او را در جایی دیگر دفن کرده باشند، واجب است قبر او را نبش کنند و بدنش را منتقل نمایند؛ البته به شرطی که موجب هتک حرمتش نشود و مفسده دیگری نداشته باشد.[۱۴]
گفتنی است نظر فقیهان شیعه درباره شرایط خاصی که مربوط به موارد جواز نبش قبر است، تفاوت‌هایی جزئی دارند.[۱۵]
برخی موارد تاریخی نبش قبر
در منابع تاریخی، مواردی از نبش قبر ذکر شده که گاهی به قصد هتک حرمت و گاه برای انتقال جسد به اماکن دینی بوده است. همچنین گاهی برای جلوگیری از نبش قبر و بی‌حرمتی، قبر را مخفی نگه می‌داشتند. برای مثال، مخفی‌کردن قبر امام علی(ع) را به دلیل جلوگیری از نبش قبر و بی‌حرمتی توسط بنی‌امیه و خوارج دانسته‌اند.[۱۶] از موارد اقدام به نبش قبر بزرگان شیعه، نبش قبر زید بن علی در سال ۱۲۲ق، [۱۷] و تلاش ناموفق ابراهیم دیزج برای نبش قبر امام حسین(ع) به دستور متوکل عباسی در سال ۲۳۶ق[۱۸] و شکافتن قبر امام موسی کاظم(ع) در سال ۴۳۳ق[۱۹] است.
به گفته مورخان، عبدالله بن علی عباسی حاکم دمشق نیز در سال ۱۳۲ق دستور نبش قبر معاویة بن ابی‌سفیان، یزید بن معاویه، عبدالملک بن مروان و هشام بن عبدالملک را صادر کرد و بقایای جسد آنها را به آتش کشید.[۲۰]
در سدهٔ چهاردهم شمسی، قبر حُجر بن عَدِی به دست جبهة‌النصرة نبش شد.[۲۱] انتقال جنازه میرزا تقی‌خان امیرکبیر از کاشان به کربلا از موارد نبش‌قبر برای انتقال جسد به حرم امامان یا امام‌زادگان است.[۲۲] مسئله امانت‌گذاری بدن میت برای اینکه بعدها در جای دیگری دفن شود نیز مربوط به نبش‌قبر است. برای مثال، جنازه سیدهادی خسروشاهی، که به‌صورت امانت در قبرستان بهشت معصومه قم دفن شده بود، پس از گذشت سه سال، به کتابخانه‌اش در منطقه پردیسان قم منتقل شد.[۲۳] همچنین جسد علی شریعتی در قبرستانی در سوریه به امانت دفن شده تا بعدها به ایران منتقل شود.[۲۴]
پانویس
- ↑ امام خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل واژه نبش.
- ↑ منافی، «نبش قبر»، ص۱۳۰-۱۳۱.
- ↑ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله سیستانی، احکام دفن، مسئله ۶۳۰ و ۶۳۱؛ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله نوری همدانی، احکام نبش قبر، مسئله ۶۴۲ و ۶۴۳؛ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله شبیری زنجانی، احکام نبش قبر، مسئله ۷۳۳ و ۷۳۴.
- ↑ حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۲، به نقل از: منافی، «نبش قبر»، ص۱۳۷.
- ↑ تذکرة الفقها، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۲، به نقل از: منافی، «نبش قبر»، ص۱۳۳.
- ↑ البیان، ص۸۰، به نقل از: منافی، «نبش قبر»، ص۱۳۵.
- ↑ «حکم نبش قبر از دیدگاه مذاهب اربعه اهل سنت»، خبرگزاری رسا.
- ↑ «بررسی حرمت نبش قبر در نگاه فقهای بزرگ مذاهب اسلامی»، پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی.
- ↑ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله منتظری، احکام نبش قبر، مسئله ۶۷۶؛
- ↑ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله سیستانی، نبش قبر، مسئله ۸۵۳.
- ↑ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله منتظری، احکام نبش قبر، مسئله ۶۷۶.
- ↑ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله مکارم شیرازی، احکام نبش قبر، مسئله ۵۹۹.
- ↑ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله سیستانی، نبش قبر، مسئله ۸۵۳.
- ↑ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله مکارم شیرازی، احکام نبش قبر، مسئله ۵۹۹؛ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله سیستانی، نبش قبر، مسئله ۸۵۳؛ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله وحید خراسانی، موارد نبش قبر، مسئله ۶۴۹؛ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله نوری همدانی، احکام نبش قبر، مسئله ۶۴۲ و ۶۴۳؛ رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله شبیری زنجانی، احکام نبش قبر، مسئله ۷۳۳ و ۷۳۴.
- ↑ مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۲۳۹.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۷.
- ↑ شیخ طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۲۶.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۹۶۵م، ج۹، ص۵۷۷.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۹۶۵م، ج۵، ص۴۳۰؛ ابوالفداء، تاریخ أبی‌الفداء، ۱۹۹۷م، ج۱، ص۲۹۴.
- ↑ «نبش قبر صحابی امیرالمومنین توسط تروریست‌ها درسوریه»، سایت همشهری؛ «نبش قبر «حجر بن عدی» در سوریه» سایت تابناک.
- ↑ خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ۱۳۴۴ش، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ پیکر آیت‌الله خسروشاهی پس از سه سال به محل وصیت منتقل شد، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ «احسان شریعتی: پیکر پدرم، مومیایی و برای زمان موقت در سوریه دفن شد»، سایت خبرآنلاین.
منابع
- «احسان شریعتی: پیکر پدرم، مومیایی و برای زمان موقت در سوریه دفن شد»، سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، ترجمه تحریر الوسیله، با ترجمه موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره)، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- «بررسی حرمت نبش قبر در نگاه فقهای بزرگ مذاهب اسلامی»، پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی. تاریخ درج مطلب: ا شهریور ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- پیکر آیت‌الله خسروشاهی پس از سه سال به محل وصیت منتقل شد، خبرگزاری ایکنا، تاریخ انتشار: ۰۹ اسفند ۱۴۰۱ش.
- «تصاویری از نبش قبر کریمخان زند توسط رضاخان»، سایت کافه تاریخ، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- ابوالفداء، اسماعیل بن علی، تاریخ أبی الفداء، ج۱، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۹۹۷م / ۱۴۱۷ق.
- ابن‌أثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۵، بیروت، دارالصاد، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.
- ابن‌منظور، محمد جمال‌الدین، لسان العرب، ج۶، بیروت، دارالصادر، چاپ سوم، ۱۹۹۴م.
- حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، آل‌البیت، ۱۴۱۴ق.
- حسینی سیستانی، سیدعلی، احکام نبش قبر، سایت دفتر آیت‌الله سیستانی، تاریخ بازدید: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- «حکم نبش قبر از دیدگاه مذاهب اربعه اهل سنت»، خبرگزاری رسا. تاریخ درج مطلب: ۱۵ شهریور ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۷ اردیبهشت۱۴۰۲ش.
- خورموجی، محمدجعفر، حقایق الاخبار ناصری، تهران، انتشارات کتاب زوار، ۱۳۴۴ش.
- رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله حسینعلی منتظری، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۸۱ش.
- «سرنوشت جسد رضاخان به روایت تاریخ»، سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: ۶ اردیبهشت ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید، ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- سلیم، عبدالامیر، «أبواء»، در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج۵، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۲ش.
- شبیری زنجانی، سید موسی، رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله شبیری زنجانی، سایت دفتر آیت‌الله شبیری زنجانی، تاریخ بازدید: ۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۷، بیروت، روائع التراث العربی، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
- طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم، دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
- فسایی، حسن بن حسن، فارسنامه ناصری، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۲ش.
- مقدسی، یدالله، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- منافی، سیدحسین، «نبش قبر»، پژوهه‌های فقهی تا اجتهاد، پیش شماره ۱۰، بهار ۱۳۹۳ش.
- «نبش قبر «حجر بن عدی» در سوریه» سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- «نبش قبر صحابی امیرالمومنین توسط تروریست‌ها درسوریه»، سایت همشهری، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، ج۳، قم، مؤسسة آل‌البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
- نوری همدانی، حسین، احکام نبش قبر، سایت دفتر آیت‌الله نوری همدانی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مرداد ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- وحید خراسانی، حسین، موارد نبش قبر، سایت دفتر آیت‌الله وحید خراسانی، تاریخ بازدید: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- هاشمی، سید شفیع، «نبش قبر مسلمان از دید گاه فریقین»، صراط، شماره ۱۰، آبان ۱۳۹۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، احکام نبش قبر، سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.