 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمی‌تواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
حجّ تَمَتُّع، از اقسام سه‌گانه حج در اسلام است. این نوع حج، وظیفه کسانی است که در فاصلهٔ شانزده فرسخی (حدود ۸۸ کیلومتری) مکه یا دورتر سکونت دارند. حج تمتع دو بخش دارد: عُمره که دارای پنج عمل و حج (در معنی خاص آن) که دارای سیزده عمل است و اعمال آن پس از عمره انجام می‌گیرد. تمتع به معنای استفاده کردن است و چون حج‌گزار بین دو بخشِ حج تمتع، از احرام خارج شده و می‌تواند از محرّمات آن - همچون نگاه در آینه و بوییدن عطر - استفاده کند، آن را حج تمتع نامیده‌اند.
حج تمتع در شهر مکه و در ماه‌های حج (شوال، ذی‌قعده و ذی‌حجه) انجام می‌پذیرد؛ به این صورت که اعمال عمره باید قبل از ظهر نهم ذی‌حجه تمام شود تا حج‌گزار برای اعمال حج، مُحرم شده و بتواند وقوف عرفات در ظهر روز عرفه را درک کند. از ویژگی‌های حج تمتع آن است که عمرهٔ آن طواف نساء ندارد و قربانی کردن در آن واجب است.
جایگاه
حج جزو فروع دین اسلام است.[۱] بر هر مسلمانی واجب است در صورت داشتن استطاعت و توانایی، یک بار به حج برود.[۲] حج بر سه قسم است: حج اِفراد، حج قِران و حج تمتّع.[۳] حج تمتّع بر خلاف حج قِران و اِفراد وظیفه کسانی است که در فاصله شانزده فرسخی (حدود ۸۸ کیلومتری) مکه یا دورتر سکونت دارند.[۴] در حج استحبابی، فرد در انتخاب هر یک از اقسام حج مخیر است.[۵]
علت نامگذاری
تمتع به معنای استفاده و سود بردن است.[۶] چون حج‌گزار بین عمره و حج - که دو بخشِ حج تمتع هستند - از احرام خارج شده و می‌تواند تا قبل از احرامِ حج، از محرّمات آن [همچون نگاه در آینه و بوییدن عطر] استفاده کند، این نوع حج را حج تمتع نامیده[۷] و فاصله میان دو احرامِ عمره و حج را متعة الحج گفته‌اند.[۸]
اعمال حج تمتع
اعمال حج تمتع دو بخش دارد:[۹] عُمرهٔ تمتع که دارای پنج عمل و حج تمتع (در معنی خاص آن) که دارای سیزده عمل است و اعمال آن پس از عمرهٔ تمتع انجام می‌شود.[۱۰]
عمره تمتع
فقیهان، برای عمره تمتع پنج عمل ذکر نموده‌اند،[۱۱] که به‌ترتیب عبارت‌اند از:
- احرام بستن در یکی از میقاتهای پنج‌گانه[۱۲] و در ماه‌های حج.[۱۳]
- طواف
- نماز طواف
- سعی صفا و مروه
- تقصیر (چیدن مقداری از مو یا ناخن).[۱۴]
حج تمتع
پس از انجام عمره، حج تمتع انجام می‌شود که از سیزده عمل تشکیل شده است:[۱۵]
- احرام بستن از مکه، طوری که بتواند وقوف عرفات در نهم ذیحجّه را درک کند؛ البته احرام بستن در روز ترویه افضل است.[۱۶]
- وقوف در عرفات: از ظهر تا غروب آفتاب روز عرفه (نهم ذیحجّه).
- بیتوته (ماندن) و وقوف در مشعر الحرام در شب عید قربان تا طلوع آفتاب.
- رمی جمره عقبه؛ زدن هفت سنگ ریزه به جمره عَقَبه در روز عید.
- قربانی در منا و به گفته برخی، خوردن از گوشت آن.
- حلق (تراشیدن سر) یا تقصیر در منا، در روز عید.
- طواف زیارت.
- نماز طواف زیارت؛ دو رکعت نماز پشت مقام ابراهیم.
- سعی بین صفا و مروه؛ هفت بار طی مسافت بین صفا و مروه.
- طواف نساء.
- نماز طواف نساء؛ دو رکعت نماز پشت مقام ابراهیم.
- بیتوته در منا در ایام تشریق (شب‌های یازدهم، دوازدهم و برای بعضی شب سیزدهم ذیحجّه).
- رمی جمرات؛ سنگ زدن به جمرات سه گانه در روزهای یازدهم، دوازدهم و نیز روز سیزدهم برای کسانی که شب را در منا مانده‌اند.[۱۷]
احکام
حج تمتع احکام و مسائل متعددی دارد، برخی از احکام کلی آن عبارت‌اند از:
- کسی که وظیفه‌اش حج تمتّع است نمی‌تواند حج قِران یا اِفراد انجام دهد و در صورت انجام، حجّ تمتّع بر عهده‌اش باقی می‌ماند، مگر در حالت اضطرار و عذر همچون تنگی وقت یا حائض شدن زن.[۱۸]
- مستحب است حج استحبابی به صورت تمتّع انجام گیرد، هرچند حج گزار اهل مکه باشد.[۱۹]
- محرّمات حج با انجام حلق یا تقصیر حلال می‌شود، غیر از استفاده از بوی خوش و ارتباط بین زن و مرد از روی شهوت.[۲۰] پس از انجام سعی، بوی خوش هم حلال شده[۲۱] و پس از طواف نساء و نماز آن، ارتباط بین زن و مرد نیز حلال می‌گردد.[۲۲]
تفاوت حج تمتع با حج قران و افراد
حج تمتّع با حج قِران و اِفراد تفاوت‌هایی دارد، صاحب جواهر از فقیهان شیعه، آنها را چنین می‌شمارد:[۲۳]
- در تمتّع، عمره و حج به یکدیگر وابسته و انفکاک ناپذیرند؛ بر خلاف قران و افراد که عمره در آنها واجب نیست، مگر با نذر و مانند آن.
- در تمتّع، عمره پیش از حج انجام می‌شود؛ امّا در دو قسم دیگر بعد از حج انجام می‌گیرد.
- در تمتّع، عمره همچون حج باید در ماه‌های حج انجام شود؛ بر خلاف عمره در دو قسم دیگر، که در سایر ماه‌ها قابل انجام است.
- در تمتّع، عمره و حج باید در یک سال انجام شوند، برخلاف قران و افراد.
- در تمتّع، برخلاف قِران و افراد خروج از مکه بعد از اتمام عمره، تنها با احرام حج، جایز است.
- در تمتّع، میقات حج، خود مکه است؛ امّا در قران و افراد، یکی از میقاتهای پنج‌گانه، مگر اینکه اهل مکه باشند.
- در تمتّع، برخلاف قِران و افراد مقدم کردن طواف زیارت و سعی بر وقوف در عرفات و مشعر در حال اختیار جایز نیست.
- در تمتّع، برخلاف قران و افراد، پس از احرام حج، به جا آوردن طوافِ مستحب بنابر قولی حرام است.
- در تمتّع، احرام بستن تنها با تلبیه و در حج قران، علاوه بر تلبیه با اشعار و تقلید نیز صحیح است.
- در تمتّع، قربانی واجب است و در دو قسم دیگر مستحب.
- در تمتع، حج‌گذار با دیدن خانه‌های مکه تلبیه را قطع می‌کند، بر خلاف افراد که قطع تلبیه در آن با دین کعبه است.
- عمره تمتّع بر خلاف عمره قران و افراد طواف نساء و نماز طواف نساء ندارد.
- در حج افراد و قران تأخیر طواف و سعی از ایام تشریق و انجام آنها در طول ذیحجّه جایز است، اما در تمتّع از این اقدام نهی شده است.
- میقات عمره تمتع یکی از میقاتهای پنج‌گانه است برخلاف عمره قران و افراد که میقات آن برای کسی که در حرم است ادنی الحلّ است.
- عدول از حج افراد به حج تمتّع جایز است، اما در حج تمتع این اقدام در حال اختیار جایز نیست. در حج قران، نه عدول از آن یه سایر اقسام حج جایز است و نه از سایر اقسام می‌توان به آن عدول نمود.
مناسک حج اهل‌سنت
صورت کلی اعمال حج، در نظر شیعه و اهل سنت یکسان گزارش شده است.[۲۴] البته در فقه اهل‌سنت، سخنی از طواف نساء و نماز آن به میان نیامده،[۲۵] اما بیشتر آنها، طواف وداع را -که در نزد شیعه مستحب است- واجب می‌دانند.[۲۶] در برخی روایات شیعه، طواف وداع از اهل‌سنت، به‌منزلهٔ طواف نساء دانسته شده که پس از آن، استمتاع از همسر نیز بر مُحرم حلال خواهد شد.[۲۷]
پانویس
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۶، ص۲۹۶.
- ↑ محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۹۸؛ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۱۴۵.
- ↑ طوسی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، ۱۴۰۸ق، ص۱۵۷؛ موسوی شاهرودی، جامع الفتاوی، ۱۴۲۸ق، ص۵۸، مسأله ۱۳۹؛ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ موسوی شاهرودی، جامع الفتاوی، ۱۴۲۸ق، ص۵۸، مسأله ۱۳۹.
- ↑ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۲۳۵.
- ↑ ابن‌اثیر، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، ۱۳۶۷ش، ج۵، ص۲۹۲.
- ↑ حسینی خامنه‌ای، مناسک حج، ص۱۳؛ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۲۲۵.
- ↑ معرفت، «شبهة ورد: الزواج الموقت (متعة النساء و متعة الحج)»، ص۱۳۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۳-۴؛ مناسک حج امام خمینی، ۱۳۸۲ش، ص۵۳-۵۴؛ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۳-۴؛ مناسک حج امام خمینی، ۱۳۸۲ش، ص۵۳-۵۴.
- ↑ امام خمینی، مناسک حج، ۱۳۸۲ش، ص۵۳.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، مؤسسه مطبوعات دار العلم، ج۱، ص۴۱۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۳.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۳.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۳-۴؛ امام خمینی، مناسک حج، ۱۳۸۲ش، ص۵۳-۵۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۳-۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۱۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۱۰-۱۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۹، ص۲۵۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۹، ص۲۵۸-۲۵۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۹، ص۲۵۸-۲۵۹.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۷۴-۷۹.
- ↑ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۸۹ـ۲۸۷؛ جزیری، الفقه علی المذاهب الأربعه، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۸۱۳ـ۹۶۳.
- ↑ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۲۳۱.
- ↑ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۲۲۹ـ۲۳۰.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۵۳، ح۱۶.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- امام خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بی‌تا.
- امام خمینی، مناسک حج، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تهران، چاپ هفتم، ۱۳۸۲ش.
- برکت رضایی، روزبه، «وجود ۹۱۵۰ حدیث در خصوص حج»، سایت خبری ایکنا، تاریخ درج مطلب: ۲ اردیبهشت ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۹ آذر ۱۴۰۱ش.
- جزیری، عبد الرحمن و دیگران، الفقه علی المذاهب الأربعه و مذهب أهل البیت وفقاً لمذهب أهل البیت(ع)، بیروت، دار الثقلین، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- حسینی خامنه‌ای، سید علی، مناسک حج، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- حسینی همدانی، سید محمد حسین، انوار درخشان، تهران، لطفی، ۱۴۰۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- طوسی، محمد بن علی بن حمزه، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، مصحح: حسون، محمد، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران،اسلام، ۱۳۷۸ش.
- نجفی، محمد حسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاءالثراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- نراقی، احمد بن محمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۵ق.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق و تصحیح عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- معرفت، محمد هادی، «شبهة ورد: الزواج الموقت (متعة النساء و متعة الحج)»، رسالة الثقلین، شماره۱۳، ذی‌الحجه ۱۴۱۵ق.
- مغنیه، محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، دار التیار الجدید، دار الجواد، بیروت، چاپ دهم، ۱۴۲۱ق.
- موسوی شاهرودی، سید مرتضی، جامع الفتاوی - مناسک حج، نشر مشعر، قم، سوم، ۱۴۲۸ق.