ایثار
ایثار از فضائل اخلاقی به‌معنای مقدم داشتن دیگران بر خود با وجود نیازمندی است. ایثار جایگاه ممتازی در آموزه‌های اسلامی دارد، به‌طوری که قرآن، موارد متعددی از مصادیق آن را ذکر کرده و در کتب روایی شیعی، باب مستقلی به این موضوع اختصاص داده شده است.
ایثار امام علی(ع) در واقعه لیله المبیت، ایثار مالی خدیجه(س) در راه گسترش اسلام و ایثار جان از سوی امام حسین(ع) در واقعه کربلا از نمونه‌های بارز ایثار در تاریخ اسلام برشمرده شده‌اند. همچنین ایثار انصار در مقدم داشتن مهاجرین با وجود نیازمندی خود را از موارد مهم ایثار در صدر اسلام دانسته‌اند و گفته شده آیه ایثار درباره این ازخودگذشتگی انصار نازل شد.
برای ایثار آثاری در بعد فردی و اجتماعی برشمرده‌اند که ازجمله آنها می‌توان به مواردی چون سخاوت، جلب خوشنودی خدا و رهایی از دنیازدگی در بُعد فردی و در بُعد اجتماعی به مواردی چون فقرزدایی، مهرورزی، حسن معاشرت و ایجاد همبستگی اشاره کرد.
ایثار در نظر فقها، امری مستحب است؛ اما در برخی از مصادیق واجب و در بعضی موارد حرام می‌گردد. ایثار در نگاه عارفان اسلامی نیز جایگاه ممتازی داشته و از آن به‌عنوان یکی از ارکان تصوف یاد شده است. همچنین ایثار را رمز برپایی تمدن‌ها دانسته‌اند؛ به‌همین‌دلیل گفته شده پیروزی انقلاب اسلامی ایران و مقاومت آن در مقابل جنگ‌ها و تحریم‌ها معلول فرهنگ ایثار است.
مفهوم‌شناسی
ایثار، فضیلتی انسانی است که به معانی مختلفی چون مقدم داشتن دیگران بر خود با وجود نیاز[۱] یا در کسب سود یا دفع ضرر[۲] تعریف شده است. این واژه در مقابل بُخل دانسته شده[۳] و با مفاهیمی چون سخاوت، انفاق، احسان ارتباط دارد. جز اینکه ایثارکننده خود به آن چیزی که می‌دهد، نیازمند است.[۴]
اندیشمندان اسلامی با توجه به برخی از آیات قرآن کریم ایثار را به دو قسم یعنی ایثار مال و ایثار نفس[یادداشت ۱] تقسیم کرده‌اند.[۵]
اهمیت و جایگاه
مرتضی مطهری متفکر و نویسنده شیعی، بر این باور است که ایثار ریشه در فطرت انسانی داشته و قدمت آن به قدمت حیات بشر بازمی‌گردد.[۶] برخی از محققین، ظهور ایثار در ادیان غیرالهی را به مسئله قربانی‌کردن مرتبط دانسته[۷] و بر این باورند که در مکتب عرفانی یهود (قبالا) از ایثار یاد شده است.[۸] دین شناسان، اساس باورهای دین مسیحیت را در اندیشه فدای عیسی(ع) و ایثار وی به جهت بخشوده شدن گناهان مردم، دانسته‌اند.[۹]
مورخان معتقدند که پیش از ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان، مردم عرب، با این مفهوم آشنا بودند؛ اما قرآن کریم به غنای آن افزود؛[۱۰] و بارها به این مسئله پرداخته است. به عنوان نمونه آیه ایثار درباره انصار نازل شد[۱۱] و از مقدم داشتن مهاجران بر خود با وجود نیازمندی، یاد می‌کند.[۱۲] در برخی از کتابهای روایی شیعی نیز بابی به موضوع ایثار اختصاص داده شده[۱۳]و از آن با عناوینی چون نهایت احسان و بهترین عبادت و روش نیکان یادشده است.[۱۴] در کتاب میزان الحکمه احادیثی با محوریت مبحث ایثار گردآوری شده و در ذیل آن عناوینی چون ایثار در لغت، ایثار در قرآن و حدیث، ارزش، انواع، عوامل، آثار و آداب ایثار بیان شده است.[۱۵]
ملااحمد نَراقی، عالم شیعه در قرن سیزدهم قمری، از ایثار به عنوان بالاترین درجات بخشندگی یاد کرده[۱۶] و ابن خَلدون، مورخ و جامعه‌شناس قرن هشتم قمری نیز بر این باور است که ظهور تمدن‌ها در هر جغرافیا، در گرو ایثار مردمان آن منطقه بوده و عدم ایثار، خواری را برای ایشان به دنبال خواهد داشت.[۱۷] مرتضی مطهری، فیلسوف و متفکر شیعه، بخشی از تمدن عظیم اسلامی را در گرو پایبندی به این مفهوم اخلاقی دانسته[۱۸] و امام خمینی، روحیه ایثارگری را مقدمه خدمت به اسلام[۱۹]و مایه نجات مسلمانان از سلطه مستکبران می‌داند.[۲۰]
محققان بر این باورند که یکی از مولفه‌های اصلی در پیروزی انقلاب اسلامی ایران و پایداری آن در سال‌های جنگ ایران و عراق و پس از آن، ترویج فرهنگ ایثار است.[۲۱] همچنین گفته شده معضل کاهش جمعیت به مسئله عدم ایثار والدین مرتبط است و خودخواهی و عدم روحیه ایثار در آنها باعث شده که نسبت به تنها بودن فرزند خود توجهی نداشته و تنها به امور رفاهی خود بپردازند.[۲۲]
نمونه‌های ایثار
دانشمندان اسلامی به نمونه‌هایی از ایثار در طول تاریخ اسلام در کتب خود اشاره کرده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- ایثار امام علی(ع)، در لیلة المبیت که با خوابیدن در بستر پیامبر(ص)، جان پیامبر اسلام را بر جان خود مقدم داشت.[۲۳] تا جایی که به باور علمای شیعه[۲۴] و گروهی از علمای اهل‌سنت[۲۵] آیه شِراء در شأن امام علی(ع) در این ماجرا نازل شد.
- ایثار اهل بیت(ع)، در اِطعام افطاری در سه روز پیاپی به فقیر، یتیم و اسیر که سبب نزول سوره انسان شد.[۲۶]
- ایثار جان از امام حسین(ع) که به تعبیر امام خمینی با ایثار خون خود و عزیزانش، اسلام و عدالت را نجات داد.[۲۷]
- ایثار مالی حضرت خدیجه(س)، که سبب شد در دوران تحریم به‌ویژه در شعب ابی‌طالب، فقر و تنگدستی مسلمانان را از پای در نیاورد.[۲۸]
- ایثار ابراهیم(ع) در قربانی‌کردن اسماعیل(ع) که به تعبیر امام خمینی به معنای فداکردن عزیزان خویش در راه خداوند است.[۲۹] و آیات ۱۰۳ تا ۱۰۸ از سوره صافات به این ماجرا اختصاص یافته است.
آثار ایثار
محققان بر این باورند که می‌توان آثار و فواید ایثار را با توجه به آیات و روایات آن به دو دسته آثار فردی و آثار اجتماعی تقسیم کرد.[۳۰]
ایشان برای آثار در بعد فردی به مواردی چون «سخاوت»، «جلب خوشنودی خدا»، «رهایی از دنیازدگی»، «پرورش فضائل اخلاقی»، «حقیقت جویی» و «رهایی از هوای نفس» اشاره کرده و برای آثار در بعد اجتماعی مواردی چون «وفای به عهد»، «ارتقاء فرهنگ جهاد»، «اصلاح رفتارهای اجتماعی در رابطه با جایگاه رهبری»، «استقرار و تثبیت حکومت الهی»، «غفلت زدایی و آگاهی بخشی در روابط اجتماعی»، «فقرزدایی»، «مهرورزی»، «حسن معاشرت» و «ایجاد همبستگی» را خاطر نشان کرده‌اند.[۳۱]
علاوه بر آن، با توجه به روایات شیعی، می‌توان به مسائلی چون «رسیدن به پاداشهای اخروی»[۳۲]، «محبوبیت در نزد دیگران»[۳۳] و «رسیدن به مرتبه مروّت» اشاره کرد.[۳۴]
احکام فقهی ایثار
از عنوان ایثار در کتابهای فقهی در باب‌هایی مانند حج، صدقات و اطعمه و اشربه سخن به میان آمده است.[۳۵]
فقهای شیعه، اصل حکم ایثار را مستحب دانسته‌اند[۳۶]هر چند در پاره‌ای موارد واجب بوده و در برخی از موارد حرام می‌گردد:
- ایثار واجب: نظیر آنکه شخص تشنه در مرتبه کمتر از حدّ اضطرار، با تشنه‌ای مواجه شود که مشرف به مرگ است.[۳۷]
- ایثار حرام: نظیر آنکه شخص از تشنگی در حدّ اضطرار باشد، اما کافری را برخود مقدم بدارد.[۳۸]
ایثار در عرفان اسلامی
عنوان ایثار در آثار عرفانی دارای باب مستقلی است به طوری که خواجه عبدالله انصاری، عارف قرن پنجم هجری، ایثار را یکی از مقامات عرفانی دانسته[۳۹] و کلاباذی (درگذشت: ۳۸۰ق) آن را از ارکان تصوف به حساب آورده‌است.[۴۰]
برخی از عارفان مسلمان، ایثار را سبب و علامت محبت و معرفت الهی دانسته[۴۱] و بر این باورند که ایثارگر با ایثار خود متصف به اسمای الهی می‌شود.[۴۲]
در نزد عارفان مسلمان، ایثار دارای مراتبی است که عبارت‌اند از:
- ترجیح و برگزیدن دیگران بر خود، در اموری که حرام نیست.
- مقدم‌داشتن رضای خدا بر رضای دیگران، هرچند دشواری‌ها و ناهمواری‌هایی در پی داشته باشد.
- خود را ندیدن و ایثار را از خداوند دانستن که بالاترین مرتبه ایثار است.[۴۳]
برخی از عارفان، از این مراتب به ایثار شریعت و ایثار طریقت و ایثار حقیقت تعبیر کرده‌اند.[۴۴]
امام خمینی مراتب ایثار را در گرو اخلاص شخص دانسته[۴۵] و بر این باور است که اگر ایثارگر خود را نبیند و تنها خدا را ببیند، به مرتبه‌ای بالاتر از ایثار دست خواهد یافت.[۴۶] تا جایی که هیچ ترازویی توان سنجش ارزش آن را نخواهد داشت.[۴۷]
ابوالحسن هُجویری، از عارفان سده پنجم، اقسام ایثار را بر دو گونه می‌داند:
- ایثار محبت که در ارتباط با خدا تعریف شده و به معنای بذل روح در رعایت حق الله و مقدم داشتن خواسته او برخواسته خویش است.[۴۸]
- ایثار صحبت که در ارتباط با دیگران تعریف شده و به معنای مقدم داشتن دیگران بر خود است.[۴۹]
ایثار در ادبیات فارسی
عنوان ایثار در ادبیات فارسی طنین گسترده‌ای یافته و مورد توجه محققان قرار گرفته است. از جمله آثار تحقیقی در این موضوع می‌توان به پایان‌نامه «ایثار و فداکاری در پنج گنج نظامی گنجوی»[۵۰]، «ایثار در مثنوی معنوی و فیه مافیه مولانا»[۵۱] و مقاله «جایگاه ایثار و از خودگذشتگی در شاهنامه فردوسی»[۵۲] اشاره کرد.
به عنوان نمونه، تصویری که فردوسی بزرگترین حماسه‌سرای ایرانی، از پهلوانان شاهنامه ارائه می‌دهد، جوانمردانی هستند با تحمّل سختی و به‌خطر انداختن جان خود، برای آزادی و رهایی همنوعان و خویشان و یاران خود تلاش کرده و هرگز به‌دنبال به‌دست آوردن پاداش مادی نیستند.[۵۳]
پانویس
- ↑ غزالی، احیاء علوم الدین، بی تا، ج۱۰، ص۴۷؛ نراقی، معراج السعاده، ۱۳۷۸ش، ص۴۰۹.
- ↑ جرجانی، التعریفات، ۱۳۷۰ش، ص۱۸ و ۱۰۴.
- ↑ جرجانی، التعریفات، ۱۳۷۰ش، ص۱۹.
- ↑ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، بی تا، ج۱، ص۵۸۵.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۷۸؛ نراقی، جامع السعادات، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۱۲۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۶ش، ج۲۲، ص۳۸۲.
- ↑ منصوری لاریجانی، از قیام تا قیام، ۱۳۸۹ش، ص۱۸۰.
- ↑ منصوری لاریجانی، از قیام تا قیام، ۱۳۸۹ش، ص۱۷۳–۱۷۴.
- ↑ هینلز، راهنمای ادیان زنده، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۲۶۳.
- ↑ علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۵۷۵–۵۸۴.
- ↑ نگاه کنید به قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۹، ص۲۰. زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۰۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۳، ص۵۱۷–۵۱۸.
- ↑ نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۸؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۴۲۹.
- ↑ آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۱۳۶۶ش، ص۳۹۵–۳۹۶.
- ↑ نکوییان، دانشنامه میزان الحکمه، ۱۳۸۴ش.
- ↑ نراقی، معراج السعادة، ۱۳۷۸ش، ص۴۰۹.
- ↑ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۹۷–۱۹۹.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۶ش، ج۱۴، ص۳۴۱–۳۴۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳۸۹ش، ج۱۹، ص۵۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳۸۹ش، ج۱۶، ص۲۰۴، ج۲۰، ص۲۰۷ و ۲۱۸.
- ↑ نیکروز، تأثیر فرهنگ ایثار و شهادت بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۴ش، ص۷۹.
- ↑ «خودخواهی و عدم ایثار والدین عامل اصلی کاهش فرزند»، وبگاه بلاغ.
- ↑ نگاه کنید به نراقی، جامع السعادات، بی تا، ج۲، ص۱۲۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به عیاشی، تفسیر العیاشی، مکتبه علمیه الاسلامیه، ج۱، ص۱۰۱؛ طوسی، التبیان، دار احیاء‌التراث العربی، ج۲، ص۱۸۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۹۷۳م، ج۲، ص۹۹-۱۰۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، دار الکتب العلمیة، ج۳، ص۵؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۲۳-۱۳۱؛ زرکشی، البرهان، ۱۹۵۷م، ج۱، ص۲۰۶؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۳۵۰.
- ↑ نگاه کنید به زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۶۷۰؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۲۰، ص۱۳۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳۸۹ش، ج۵، ص۲۸۳.
- ↑ نگاه کنید به زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، ج۴، ص۶۷۰؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۱۳۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳۸۹ش، ج۱۸، ص۸۶.
- ↑ عزیزی، شناسایی و تحلیل مفهوم ایثار در آیات و روایات و بررسی آثار تربیتی آن، ۱۳۹۳ش، ص۲۲۱–۲۲۳.
- ↑ عزیزی، شناسایی و تحلیل مفهوم ایثار در آیات و روایات و بررسی آثار تربیتی آن، ۱۳۹۳ش، ص۲۲۱–۲۲۳.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۳۶۵ش، باب فضل فقراء المسلمین، ح۱۵.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۳۶۵ش، باب الاهتمام بامور المسلمین، ح۶.
- ↑ آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۱۳۶۶ش، ص۳۹۶.
- ↑ هاشمی‌شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۷۴۳.
- ↑ شهید اول، الدروس الشرعیه، بی تا، ج۱، ص۲۵۵.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۱۲، ۱۱۸؛ النجفی، جواهر الکلام، بی تا، ج۳۶، ص۴۳۳.
- ↑ النجفی، جواهر الکلام، بی تا، ج۳۶، ص۴۳۳–۴۳۴.
- ↑ انصاری، منازل السائرین، ۱۴۱۷ق، ص۷۵–۷۶.
- ↑ کلاباذی، التعرف، ۱۳۷۱ش، ص۹۰.
- ↑ تستری، تفسیر التستری، ۱۴۲۳ق، ص۱۶۷؛ مکی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۹۰.
- ↑ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، بی تا، ج۲، ص۱۷۹.
- ↑ انصاری، منازل السائرین، ۱۴۱۷ق، ص۷۵–۷۶.
- ↑ کاشانی، لطائف الاعلام، ۱۳۷۹ش، ص۱۲۸.
- ↑ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۳۸۸ش، ص۱۶؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳۸۹ش، ج۱۶، ص۱۹۷–۱۹۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳۸۹ش، ج۱۹، ص۴۹.
- ↑ امام‌خمینی، ۱۳۸۹ش، صحیفه، ج۱۶، ص۱۹۸.
- ↑ محسنی، تاریخی مفهوم ایثار نزد دانشمندان مسلمان تا قرن هفتم، ص۵۵
- ↑ هجویری، کشف المحجوب، ۱۳۷۵ش، ص۲۳۶.
- ↑ ظهوری لوشانی، ۱۳۹۵ش.
- ↑ دشتی، ۱۳۹۱ش.
- ↑ گیلانی، ۱۳۹۸ش، ص۴۳–۵۷.
- ↑ گیلانی، جایگاه ایثار و از خودگذشتگی در شاهنامه فردوسی، ص۴۳.
یادداشت
- ↑ برای ایثار مال نگاه کنید به آیه ۹ سوره حشر و آیه ۸ سوره انسان و برای ایثار جان نگاه کنید به آیه ۲۰۷ بقره و آیه ۱۱۱ سوره توبه.
منابع
- ابن‌عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بیتا.
- ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن‌محمد، تاریخ ابن‌خلدون، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- النجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران، دار الکتب الاسلامیه و المکتبه الاسلامیه، بی تا.
- آمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق مصطفی درایتی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرِّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- انصاری، خواجه‌عبدالله، منازل السائرین، تحقیق علی شیروانی، تهران، دارالعلم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- تستری، سهل‌بن‌عبدالله، تفسیر التستری، تحقیق باسل عیون‌السود، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، بیتا.
- حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمد باقر محمودی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، تهران، ناصرخسرو، چاپ چهارم، ۱۳۷۰ش.
- «خودخواهی و عدم ایثار والدین عامل اصلی کاهش فرزند»، وبگاه بلاغ، تاریخ درج مطلب: ۶ دی۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۷ فروردین ۱۴۰۳ش.
- دشتی، سمیه، ایثار در مثنوی معنوی و فیه مافیه مولانا، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه خوارزمی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۱ش.
- زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابراهیم، بیروت، دار احیاءالکتب العربیه، چاپ اول، ۱۹۵۷م.
- زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، تحقیق مصطفی حسین احمد، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب عاملی، بیروت، دار احیاء‌التراث العربی، چاپ اول، بیتا.
- شهید اول، محمد بن جمال الدین مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، بی تا.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- ظهوری لوشانی، فریبا، ایثار و فداکاری در پنج گنج نظامی گنجوی، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد، رشت، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۵ش.
- عزیزی، بیتا، شناسایی و تحلیل مفهوم ایثار در آیات و روایات و بررسی آثار تربیتی آن، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد الهیات گرایش علوم قرآن و حدیث، تهران، دانشگاه شاهد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۳ش.
- علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دارالساقی، چاپ چهارم، ۱۴۲۲ق.
- غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، تحقیق عبدالرحیم‌بن‌حسین عراقی، بیروت، دارالکتاب العربی، بیتا.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه علمیه الاسلامیه، بیتا.
- فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، تصحیح مجید هادی‌زاده، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- کلاباذی، محمدبن‌ابراهیم، کتاب التعرف لمذهب التصوف، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دراالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ ه.ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- گیلانی، دکتر نجم‌الدین، جایگاه ایثار و از خودگذشتگی در شاهنامه فردوسی، پاژ، ش۳۳، بهار۱۳۹۸ش.
- محسنی، محسن، تحلیل تطبیقی ـ تاریخی مفهوم ایثار نزد دانشمندان مسلمان تا قرن هفتم، پژوهش نامه اخلاق، ش۳۳، پاییز ۱۳۹۵ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۴، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.
- مکی، ابوطالب محمدبن‌علی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، تصحیح باسل عیون‌السود، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- منصوری لاریجانی، اسماعیل، از قیام تا قیام، قیام امام‌حسین(ع)، و قیام امام‌خمینی(ره)، قم، خادم‌الرضا(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، تحقیق محمد نقدی، قم، هجرت، چاپ ششم، ۱۳۷۸ش.
- نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، تصحیح سیدمحمد کلانتر، بیروت، اعلمی، چاپ چهارم، بیتا.
- نیکروز، حسن، تأثیر فرهنگ ایثار و شهادت بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد رشته علوم سیاسی، یاسوج، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۴ش.
- نیکوبیان، نرگس، دانشنامه میزان الحکمه، کتابهای اسلامی، شماره ۲۲ و ۲۳، پاییز و زمستان ۱۳۸۴ش.
- هاشمی‌شاهرودی، سیدمحمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلام، ۱۳۸۲ش.
- هجویری، ابوالحسن علی، کشف المحجوب، تهران، طهوری، ۱۳۷۵ش.
- هینلز، جان. ر، راهنمای ادیان زنده، ترجمه عبدالرحیم گواهی، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم، ۱۳۷۸ش.
اخلاق | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| آیات و احادیث |  | ||||
| محاسن |
| ||||
| رذایل |
| ||||
| کتابها | |||||
| وابسته | |||||