| شخصیت‌ها | |
|---|---|
| پیامبر اسلام(ص) • ابوطالب • حضرت خدیجه(س) • حضرت علی (ع) • حضرت فاطمه(س) • حمزة بن عبدالمطلب • سلمان فارسی • ابوذر غفاری • مقداد بن عمرو • جعفر بن ابی‌طالب • بلال حبشی • ابوبکر • عمر بن خطاب • عثمان بن عفان • صحابه | |
| جنگ‌ها غزوه‌ها و سریه‌ها | |
| جنگ بدر • جنگ احد• غزوه بنی‌نضیر • غزوه خندق • غزوه بنی‌قریظه • صلح حدیبیه • غزوه خیبر • فتح مکه • غزوه تبوک • سایر غزوه‌ها • سریه‌ها | |
| شهرها و مکان‌ها | |
| مکه• شعب ابی‌طالب • مدینه• طائف • مسجد قبا • مسجدالنبی • سقیفه بنی‌ساعده • خیبر • قبرستان بقیع | |
| حوادث | |
| بعثت • هجرت به حبشه • لیلة المبیت • هجرت به مدینه • صلح حدیبیه • حجة الوداع • واقعه غدیر • سقیفه • سپاه اسامه | |
| مفاهیم مرتبط | |
| اسلام• انصار • مهاجرین • تشیع • حج • قریش • بنی‌هاشم • بنی امیه • جاهلیت | |
ابلاغ آیات برائت خواندن آیات آغازین سوره توبه توسط امام علی(ع) در اجتماع مشرکان در مکه در ذی‌الحَجّه سال نهم قمری است. پیامبر(ص) ابتدا این کار را به ابوبکر بن ابی‌قًحافه سپرده بود؛ ولی به دستور خداوند آن را بازپس گرفت و برعهده امام علی(ع) گذاشت. حدیثی که این واقعه را بیان می‌کند به صورت متواتر و در منابع شیعه و اهل‌سنت آمده است.
این واقعه در منابع، جزو فضایل امام علی(ع) دانسته شده است. همچنین بر پایه روایاتی که در منابع شیعه و سنی نقل شده امام علی(ع) برای اثبات برتری خویش بر دیگر صحابه و استحقاقش برای خلافت به این واقعه استدلال کرده است.
اهمیت و جایگاه
خواندن آیات برائت توسط امام علی(ع) در سال نهم قمری در اجتماع مشرکان مکه از فضایل امام علی(ع) به شمار می‌آید.[۱] علامه امینی در الغدیر آورده این واقعه در منابع مختلف شیعه و اهل‌سنت نقل شده است.[۲]
شرح واقعه
آیات برائت در پایان سال نهم هجری نازل شد[۳] و پیامبر(ص) مأمور شد در ذی‌الحجه همان سال هنگام اجتماع مشرکان در مکه، آیات را به آنان ابلاغ کند.[۴] درباره چگونگی این ابلاغ در منابع تاریخی و حدیثی شیعه و سنی آمده است چون ده آیه از سوره برائت بر پیامبر(ص) نازل شد، پیامبر(ص) ابوبکر بن ابی‌قًحافه را فرا خواند و او را فرستاد تا آیات را برای مردم مکه بخواند. سپس پیامبر(ص) امام علی(ع) را فرا خواند و از او خواست به دنبال ابوبکر برود و هر کجا به او رسید، نوشته را از او بگیرد و آن را به سوی مردم مکه ببرد و بر آنان بخواند. امام علی(ع) در جُحْفه به ابوبکر رسید و نوشته را از او گرفت. ابوبکر به سوی پیامبر(ص) بازگشت و گفت: ای پیامبر خدا آیا در حق من چیزی نازل شده است؟ فرمود: نه اما جبرئیل نزد من آمد و گفت: [پیام] از جانب تو را جز خودت یا مردی از [خاندان] تو نمی‌رساند.[۵]
به گفته علامه امینی این واقعه به صورت مُتواتر از راویان گوناگون نقل شده است.[۶] البته بین این نقل‌ها اختلافات جزئی هم وجود دارد؛ مانند اینکه پیامبر(ص) پیام را ابتدا به ابوبکر و عُمر داد (نه فقط ابوبکر)، سپس علی(ع) را به دنبال آنان فرستاد[۷] یا منطقه‌ای که علی(ع) به ابوبکر رسید ذوالحُلَیفه بود.[۸]
چرایی نزول آیات برائت
مکه که بزرگ‌ترین پایگاه شرک در مقابل پیامبر(ص) بود،[۹] در سال هشتم هجری در فتح مکه به دست مسلمانان افتاد؛[۱۰] با این حال برخی از قبایل در برابر اسلام مقاومت می‌کردند.[۱۱] تا اینکه در سال نهم هجری که مشهور به سَنَة الوُفود است،[۱۲] قبایل بسیاری هیئت‌هایی را به سوی پیامبر(ص) فرستادند و اسلام‌آوردن خویش را اعلام کردند.[۱۳] با تغییر معادله سیاسی به نفع اسلام، آیات برائت نازل شد که وجود شرک را نپذیرفتی و تحمل‌ناپذیر می‌خواند.[۱۴] همچنین درباره نزول این آیات گفته‌اند، مشرکان پیمانی که در صلح حُدَیبیه با پیامبر(ص) بسته بودند که سه روز مکه را برای حج مسلمانان خلوت کنند[۱۵] را نقض کردند و در موسم حج عریان طواف می‌کردند.[۱۶] در تفسیر نمونه در تفسیر این آیات، از نقض مکرر پیمان توسط مشرکان سخن گفته شده است. [۱۷]
محتوای پیام پیامبر(ص)
امام علی(ع) بعد از ظهر روز عید قربان به مکه رسید و خود را فرستاده پیامبر(ص) معرفی کرد و آیات آغازین سوره توبه را قرائت کرد و سپس فرمود: «از این پس کسی نباید عریان طواف کند و هیچ مُشرکی حق ندارد سال آینده به زیارت بیاید و هرکس از مشرکان با رسول خدا پیمان بسته است، اعتبارش چهار ماه است».[۱۸] در کتاب تاریخ یعقوبی آمده است امام علی(ع) آیات را بر اهل مکه خواند و امان داد و سپس فرمود: «هر کس با رسول خدا(ص) پیمان چهارماهه دارد، آن حضرت بر پیمان خود استوار است و هر کس عهد و پیمانی ندارد، او را پنجاه شب مهلت داده است».[۱۹]
گفته شده است برداشتن امان از مشرکان، به دلیل عهدشکنی آنان بود. چراکه خداوند در ادامه آیات ابتدایی سوره توبه می‌فرماید با مشرکانی که عهدشکنی نکرده‌اند، عهد را تا پایان مدتش ادامه دهید.[۲۰]
از فضایل امام علی(ع)
در کتاب الاحتجاج[۲۱] اثر طبرسی از علمای شیعه و کتاب مناقب الامام علی بن ابی‌طالب[۲۲] اثر ابن‌مغازلی از علمای اهل‌سنت آمده است امام علی(ع) برای اثبات برتری خویش بر دیگر صحابه و استحقاقش برای خلافت به این واقعه استدلال کرده است.
همچنین ابلاغ آیات برائت، در آثار شیعه و سنی جزو فضایل امام علی(ع) بیان شده است. از آثار شیعه می‌توان به کتاب الارشاد شیخ مفید (درگذشت ۴۱۳ق)،[۲۳] کشف الیقین اثر علامه حلی (درگذشت ۷۲۶ق)[۲۴] و مناقب اثر ابن‌شهرآشوب (درگذشت ۵۸۸ق)[۲۵] و از میان آثار اهل‌سنت می‌توان به کتاب البدایه و النهایه ابن‌کثیر[۲۶] و المناقب اثر موفق بن احمد خوارزمی (درگذشت ۵۶۸ق)[۲۷] اشاره کرد.
برخی از عالمان اهل‌سنت گفته‌اند عزل ابوبکر در این واقعه و اعزام علی(ع)، دلیلی بر برتری امام علی(ع) نیست؛ چراکه سبب این اعزام این است که در بین عرب در آن روزگار چنین مرسوم بوده است که لغو پیمان، به دست کسی که آن را منعقد کرده و یا یکی از خویشاوندان او، باید انجام می‌پذیرفت؛[۲۸] اما علمای شیعه بر آن‌اند که مأموریت امام علی(ع) گواه بر مشترک‌بودن رسالت امام علی(ع) و پیامبر(ص) است؛ زیرا این مأموریت فقط برائت‌جستن از مشرکان نبود که وظیفه و رسالت همه مؤمنان است، بلکه اعلام و ابلاغ احکام الهی جدید نیز بود.[۲۹]
پانویس
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۶۵؛خوارزمی، المناقب، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۶۵.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۳۶۸، ج۶، ص۳۳۸ـ۳۴۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳؛ابن‌هشام، السیرة النبویة، دارالمعرفه، ج۲، ص۵۴۵؛ عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۷۳.
- ↑ دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۸، ص۲۰۹؛ نگاه کنید به: ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۳۹۸، ج۵، ص۳۶ـ۳۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌حنبل، مسند، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۴۲۷؛ ابن‌حنبل، فضائل الصحابه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۷۰۳، ح۱۲۰۳؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۲، ص۳۴۸، ح۸۹۲۹؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، بیروت، ج۱، ص۱۶۸؛ مفید، الامالی، قم، ص۵۶.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۳۶۸، ج۶، ص۳۳۸ـ۳۴۱.
- ↑ نگاه کنید به: حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۲۰ق ، ج۵، ص۱۶۵۲، ح۴۳۷۴.
- ↑ ابن‌حنبل، فضائل الصحابه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۵۶۲، ح۹۴۶؛ ابن‌حنبل، مسند، ۱۴۲۱ق، ج۴، ص۴۲۳، ح۱۳۲۱۳.
- ↑ دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۸، ص۲۰۹.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۳، ص۴۲.
- ↑ دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۸، ص۲۰۹.
- ↑ آیتی، تاریخ پیامبر اسلام محمد، ۱۳۷۸، ص۵۳۷.
- ↑ آیتی، تاریخ پیامبر اسلام محمد، ۱۳۷۸، ص۵۳۷.
- ↑ دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۸، ص۲۰۹.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۵۴.
- ↑ نگاه کنید به ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۸۹-۹۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۲۷۲.
- ↑ عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۷۴؛ همچنین نگاه کنید به: ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۳۹۸، ج۵، ۳۷.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۷۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۱۴۷.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، نشر المرتضی، ج۱، ص۱۴۴.
- ↑ ابن‌مغازلی، مناقب امیرالمؤمنین، ۱۴۲۴ق، ص۱۷۰.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۶۵.
- ↑ حلی، کشف الیقین، ۱۴۱۱ق، ص۱۷۲.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، انتشارات علامه، ج۲، ص۱۲۶.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۳۹۸، ج۷، ص۳۵۷.
- ↑ خوارزمی، المناقب، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۶۵.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۱۱ق، ج۱۵، ص۵۲۳؛ رشیدرضا، تفسیر المنار، ۱۹۹۰م، ج۱۰، ص۱۳۹.
- ↑ دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۸، ص۲۱۰. همچنین نگاه کنید به: طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۱۶۴ـ۱۶۸.
منابع
- آیتی، محمدابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام محمد، با تجدید نظر و اضافات ابوالقاسم گرجی، چاپ ششم، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۸ش.
- ابن‌حنبل، احمد، فضائل الصحابه، تحقیق: وصی‌الله محمد عباس، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- ابن‌حنبل، احمد، مسند، تحقیق: شعیب الارنؤوط، عادل مرشد و دیگران، [بی‌جا]، مؤسسة الرسالة، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م.
- ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت، بی‌تا.
- ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، تصحیح: هاشم رسولی و محمدحسین آشتیانی، قم، انتشارات علامه، بی‌تا.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق محمدحسین شمس‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن کثیر، البدایه و النهایه، آماده‌سازی: خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۳۹۸.
- ابن‌مغازلی، علی بن محمد، مناقب امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب رضی الله عنه، تحقیق: ابوعبدالرحمن ترکی بن عبدالله الوادعی، صنعاء، دار الآثار، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، تصحیح: ابراهیم آبیاری، مصطفی سقا، عبدالحفیظ شبلی، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۸.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، المکتبة العصریه، ۱۴۲۰ق.
- حلی، حسن بن یوسف، کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۱ق.
- خوارزمی، موفق بن احمد، المناقب، تحقیق: شیخ مالک المحمودی، بی‌جا، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۱ق.
- دانشنامه امام علی(ع)، زیر نظر علی‌اکبر رشاد، تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- رشیدرضا، محمد، تفسیر المنار، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۹۰م.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فى التفسير بالماثور، قم، كتابخانه عمومى حضرت آيت‌الله العظمى مرعشى نجفى( ره)، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ ۲، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، تصحیح: محمدباقر موسوی خرسان، مشهد، نشر المرتضی، بی‌تا.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح: فضل‌الله یزدی طباطبایی و هاشم رسولی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: بی‌نا، بی‌تا.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تحقیق: هشام رسولی، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق.
- مفید، محمد بن محمد، الأمالی، تحقیق: حسین استادولی، علی‌اکبر غفاری، قم: منشورات جماعة المدرسین فی الحوزه العلمیه، بی‌تا.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق و تصحیح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۱ش.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.