علی بن حسین بن موسی (۳۵۵-۴۳۶ق) معروف به سیدِ مرتضی، شریف مرتضی و علم الهدی، فقیه و متکلم امامی و از شخصیت‌های پرنفوذ اجتماعی شیعه در دوره آل بویه بود. سید مرتضی مانند پدر و برادرش سید رضی، مدتی نقیب طالبیان، امیرالحاج و رئیس دیوان مظالم بود و در بغداد زندگی می‌کرد و نزد خلفای عباسی و حاکمان آل بویه احترام ویژه‌ای داشت.
| محدث، فقیه و متکلم امامی | |
 مرقد منسوب به سید مرتضی در کاظمین | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | علی بن حسین بن موسی |
| لقب | سیدِ مرتضی • شریف مرتضی • علم‌الهدی • ذُوالمَجدَین |
| نسب | از از نوادگان ابراهیم بن موسی بن جعفر |
| تاریخ تولد | سال ۳۵۵ هجری قمری |
| تاریخ وفات | سال ۴۳۶ قمری |
| محل دفن | حرم کاظمین و به قولی حرم امام حسین(ع) |
| شهر وفات | محله کرخ بغداد |
| خویشاوندان سرشناس | حسین بن موسى علوى (پدر) • سید رضی (برادر)• ناصر اطروش(جدّمادری) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | شیخ مفید • ابن نباته • ابوعبیدالله مرزبانی • حسین بن علی بن بابویه • ابن جندی و ... |
| شاگردان | شیخ طوسی • سلار دیلمی • ابوالصلاح حلبی • عبدالعزیز حلبی • ابوالفتح کراجکی و ... |
| تألیفات | الناصریات • الشافی فی الامامه • تنزیه الانبیا • جمل العلم و العمل • الذریعة الی اصول الشریعه و ... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | نقیب علویان • امیرالحاج • رئیس دیوان مظالم |
سید مرتضی بر حجیت عقل در عقاید و مباحث کلامی تأکید داشته و علاوه بر آن، در اندیشه‌های فقهی خود نیز رویکردی عقل‌گرایانه داشته است. وی از پیشگامان روش اجتهادی در فقه شیعه دانسته شده است که بر خلاف اخباریان، در استنباط احکام از ادله عقلی بهره می‌برده است.
آثار بسیاری در فقه، اصول فقه، تفسیر قرآن از او بر جای مانده است. سید مرتضی همانند استادش شیخ مفید، حجیت خبر واحد را انکار می‌کرده است. به باور او، استناد به خبر واحد نه‌تنها در موضوعات اعتقادی جایز نیست، بلکه در استنباط احکام فقهی نیز راهی ندارد.
زندگینامه
علی بن حسین بن موسی، از نوادگان ابراهیم بن موسی بن جعفر(ع) در سال ۳۵۵ ق در بغداد به دنیا آمد.[۱] کنیه‌اش ابوالقاسم و مشهور به سید مرتضی بود.[۲] پدرش حسین بن موسى علوى از علمای سرشناس شیعه و نزدیک به دستگاه خلافت و حاکمان آل بویه بود که منصب نقابت علویان، ریاست دیوان مظالم و منصب امیرالحاج را بر عهده داشت.[۳]
مادر سید مرتضی، فاطمه دختر حسن (یا حسین)، از نوادگان امام سجاد(ع) بوده است.[۴] به گفتهٔ خود سید مرتضی، جد مادریِ وی، حسن بن علی اطروش ملقب به ناصر کبیر بوده[۵] که از حاکمان علوی طبرستان و از پیشوایان زیدیه شمرده شده است.[۶]
لقب‌ها
سید مرتضی القاب متعدد و مشهوری دارد؛ از آنجا که نسب او، هم از سوی پدر و هم از سوی مادر حسینی است، به او «شریف» می‌گویند. همچنین او به «علم‌الهدی» معروف است. بنابر گزارشی، یکی از بزرگان معاصرِ سید مرتضی، امام علی(ع) را در خواب دید که سید مرتضی را با لقب علم الهدی خواند و آن شخص او را به این لقب خطاب کرد.[۷] از دیگر القاب او ذُوالمَجدَین است که به دستور بهاءالدوله بویه‌ای به او داده شد.[۸]
وفات
بنابر نقل نجاشی، سید مرتضی در سال ۴۳۶ق درگذشت.[۹] پسرش بر او نماز خواند و در خانه خودش در محله کرخ بغداد (کاظمین) دفن شد.[۱۰]
در برخی از منابع قرن دوازدهم و سیزدهم هجری آمده است که جسد سید مرتضی و برادرش سید رضی مدتی پس از دفن در کرخ بغداد، به کربلا منتقل شده و در حرم امام حسین(ع) به خاک سپرده شده است.[۱۱] ابن میثم بحرانی از علمای قرن هفتم[۱۲] و ابن‌ِ‌عِنَبه، مورخ و نسب شناس قرن هشتم و نهم، نیز محل دفن دو برادر را در حرم امام حسین(ع) دانسته‌اند.[۱۳]
امروزه در کاظمین بارگاهی منسوب به سید مرتضی وجود دارد؛ ولی در کربلا نام و نشانی از قبری منسوب به وی مشاهده نمی‌شود.[۱۴]
حیات علمی
سید مرتضی به همراه برادرش شریف رضی، در کودکی لغت و مبادی را نزد شاعر ادیب، ابن نباته سعدی و فقه و اصول را نزد شیخ مفید آموخت. [یادداشت ۱]
سید مرتضی در شعر و ادب شاگرد ابوعبیدالله مرزبانی بود و در کتاب امالی، روایات بسیاری را از او نقل می‌کند.[۱۵]
از دیگر اساتید و مشایخ او می‌توان به مواردی اشاره کرد؛ از جمله حسین بن علی بن بابویه، برادر شیخ صدوق، سهل بن أحمد دیباجی، ابن جندی بغدادی و أحمد بن محمد بن عمران کاتب.[۱۶]
شاگردان
سید مرتضی در زمان حیاتش مشهور بود و گفته‌اند مجالس درس پررونقی داشته است و برخی از مشاهیر دوران مانند ابوالعلاء معری و ابواسحاق صابی و عثمان بن جنی به مجالس درسش می‌رفته‌اند.[۱۷] بنابر برخی روایات، وی خانه‌ای بزرگ داشت که آن را به مدرسه تبدیل کرده بود و طلاب فقه، کلام، تفسیر، لغت، شعر و دیگر علوم مانند علم فلک و حساب در آن به تحصیل مشغول بوده‌اند.[۱۸]
شاگردان مشهور سید مرتضی عبارت‌اند از: شیخ طوسی، سلار دیلمی، ابوالصلاح حلبی، عبدالعزیز حلبی و ابوالفتح کراجکی.[۱۹]
حیات اجتماعی و سیاسی
سید مرتضی رابطه نزدیکی با سلاطین آل بویه و خلفای عباسی داشت. او در اشعارش خلیفة القائم و تعداد دیگری از خلفای عباسی را مدح کرده است.[۲۰]
شریف مرتضی از سال ۴۰۶ق از سوی سلطان آل بویه و خلیفه عباسی، نقیب علویان، امیرالحاج و رئیس دیوان مظالم شد؛ مناصبی که پیش از او پدر و برادرش شریف رضی بر عهده داشتند.[۲۱]
بحرالعلوم در شرح کیفیت تدریس خواجه می‌گوید «وقتی ایشان نام سید مرتضی را در جلسه درس ذکر می‌کرد، عبارت «صلوات الله علیه» را در وصف ایشان به کار می برد» شاگردان از ایشان سؤال کردند که چرا بر سید مرتضی صلوات می‌فرستید؟ ایشان فرمود «وقتی خدا در سوره احزاب بر علما صلوات فرستاده، چرا ما بر آنها صلوات نفرستیم؟» یعنی انسان می‌تواند به جایی برسد که مصداق صلوات الهی باشد.[۲۲]
همکاری با سلاطین
سید مرتضی در رساله‌ای با عنوان «فی العمل مع السلطان» به پرسشی از مشروعیت همکاری با دستگاه حکومت پاسخ می‌دهد.[۲۳] همکاری با حاکم عادل که همان امام معصوم است جای بحثی ندارد و مسئله اصلی که برای فقهای شیعه و از جمله سید مرتضی مطرح بوده این است که آیا همکاری با سلطان ستمگر در عصر غیبت امام و پذیرش مسئولیت در چنین حکومتی صحیح است یا نه. به نظر سید مرتضی همکاری با حاکم ستمگر در صورتی که این همکاری فایده‌های عقلی و شرعی داشته باشد، یعنی فرد بتواند در مسئولیت خود رفع ظلم و اقامه عدل کند یا حدود الهی را اجرا کند، صحیح است.[۲۴]
برخی نویسندگان شیعه همکاری سید مرتضی با حکومت عباسیان و آل بویه را بر اساس همین مبنا تبیین می‌کنند و نزدیکی او به خلفا و ستایش آنها را در راستای هدف او برای ماندن در دستگاه حکومتی و خدمت به جامعه شیعه ارزیابی کرده‌اند.[۲۵]
اندیشه و آثار
سید مرتضی در بسیاری از علوم عصر خویش از جمله کلام، فقه، اصول، تفسیر و فلسفه و انواع علوم ادبی به نگارش آثاری دست زده و سرآمد بوده است.[۲۶] مسئله محوری دراندیشه سید مرتضی، پیروی او از مکتب عقل‌گرایی است که در جنبه‌های مختلف اندیشه کلامی و فقهی او تأثیر گذاشته و اندیشه‌های او را به افکار استادش شیخ مفید نزدیک کرده است.
عقل‌گرایی و اندیشه کلامی
سید مرتضی متفکری عقل‌گرا و جزو بزرگان مکتب کلامی عقل‌گرای بغداد بود.[۲۷] برخی وی را پایه‌گذار مکتب کلامی بغداد متأخر دانسته و معتقدند مکتب کلامی سید مرتضی، اولین مکتبی بود که نظامی منسجم و مفصل از اعتقادات امامیه ارائه کرده است.[۲۸] همچنین این مکتب را عقل‌گرایانه‌ترین مکتب در کلام امامیه شمرده‌اند.[۲۹]
از دیدگاه سید مرتضی جستجوی عقلی و استدلالی در مباحث مرتبط به خداشناسی واجب است؛ چرا که شناخت خدا بدیهی نیست و در شناخت خدا نمی‌توان به شنیده‌ها و دلایل سمعی (روایات و متون دینی) استناد کرد؛ زیرا حجیت متون دینی حاصل اعتقاد به وجود خداوند و شناخت اوست. به عقیده سید مرتضی اعتقاد به خداوند تنها بر مبنای تقلید و پذیرش سخن دیگری بدون هیچ حجت و استدلالی، قابل قبول نیست.[۳۰]
سید مرتضی بر حجیت عقل در عرصه عقاید و مباحث کلامی تأکید داشته و هر چیزی را که مخالف عقل باشد باطل می‌شمرد. از این رو، وی در هنگام تعارض روایات با عقل، جانب عقل را می‌گرفت و معتقد بود همه روایات وارد شده در متون صحیح نیستند. برای نمونه او روایاتی که مستلزم قول به تشبیه و جبر و رؤیت خداوند و قدیم بودن صفات اوست و نیز روایاتی را که برخی خرافات مانند فرشته بودن رعد و برق را تأیید می‌کنند، نمی‌پذیرفت و به تاویل آیاتی که با اصول عقلی ناسازگار به نظر می‌رسند می‌پرداخت.[۳۱]
سید مرتضی و معتزله
اندیشه‌های سید مرتضی از نظر رویکرد عقل‌گرایانه، به معتزله نزدیک بود، چنانکه برخی از اهل سنت او را از معتزله به حساب آورده‌اند.[۳۲] در عصر زندگی سید مرتضی، اندیشه معتزله در بغداد که محل زندگی سید بود رواج زیادی داشت و سید مرتضی از این شرایط تأثیر پذیرفت.[۳۳] با این حال، او در مقام متفکری شیعه در برخی از مبانی فکری با معتزله مخالفت داشت و در کتاب الشافی به نقد اندیشه قاضی عبدالجبار معتزلی پرداخت و در عقایدی مانند امامت، عصمت پیامبران، منزلة بین المنزلتین و اراده الهی با معتزله هم‌رأی نبود.[۳۴][یادداشت ۲]
در اندیشه سید مرتضی، متون نقلی و روایات دینی در موضوعات کلامی کاملا بی‌استفاده نیستند و در کنار عقایدی که تنها از طریق عقل به دست می‌آید، برخی از باورهای کلامی از طریق نقل و عقل قابل دریافت است؛ مانند امامت. در پاره‌ای از اندیشه‌های کلامی نیز نقل تنها دلیل است. برای نمونه از نظر سید مرتضی جاودانه بودن ثواب و عقاب از راه عقل اثبات‌پذیر نیست و مرجع این اعتقاد تنها نقل است.[۳۵]
آثار کلامی
- الشافی در موضوع امامت که برای نقد کتاب المغنی، نوشته قاضی عبدالجبار نوشته شد.[۳۶]
- تنزیه الانبیاء با هدف اثبات عصمت مطلق پیامبران.
- المخلص فی اصول دین.
- الفصول المختاره به دنبال اثبات عقايد شيعه با بيانى استدلالى و با استناد به عقل، قرآن و روايات اهل‌بیت(ع).
- جوابات المسائل السلاریه. پاسخ‌های سیدمرتضی به پرسش‌های شاگردش، حمزة بن عبدالعزیز سلار دیلمی (درگذشت:۴۴۸ق). این کتاب در آثار سلار نیز ثبت شده است.
- الذخیرة فی علم الکلام.
- الموضح عن جهة اعجاز القرآن
- جمل العلم و العمل که دارای مباحث اعتقادی و فقهی است.
- المُقنع درباره امام زمان و مسئله غیبت.
شیخ طوسی کتاب الشافی را در مسئله امامت بی‌نظیر شمرده است.[۳۷] کتاب الذخیره وی را اولین کتاب شیعی دانسته‌اند که به صورت منسجم و استدلالی، تمام مباحث اعتقادی را به بحث گذاشت.[۳۸]
اندیشه فقهی
سید مرتضی نه‌تنها در اندیشه کلامی خود، بلکه در عرصه اندیشه فقهی نیز رویکردی عقل‌گرایانه داشته و به حجیت عقل در کشف احکام -در صورت نبود قراین نقلی- باور داشته است. او همچنین یکی از پیشگامان روش اجتهادی در فقه شیعه است.[۳۹] در استنباط احکام، از ادله اصول لفظیه و عقلیه استفاده می‌کرده و با محدّثان و اخباریان موافق نبوده است.[۴۰] او در برخی مسایل فقهی که به گفته او با استناد به اصول عقلی قابل دریافت بوده است، استناد به دلایل سمعی را لازم نمی‌دانسته، گرچه با این حال به جواز استفاده از نقل در حیطه فروع دین اعتقاد داشته و اثبات برخی از احکام و حتی عقاید را تنها از طریق نقل ممکن می‌دانسته است. برای نمونه به اعتقاد او امر به معروف و نهی از منکر وجوب شرعی دارد، نه عقلی.[۴۱]
عدم حجیت خبر واحد
سید مرتضی مانند استادش شیخ مفید، حجیت خبر واحد را نمی‌پذیرفت. به عقیده او استناد به خبر واحد نه تنها در موضوعات اعتقادی[۴۲] بلکه در فقه نیز جایز نیست.[۴۳] به نظر او، عدالت راوی در حجیت خبر واحد شرط است و یکی از شروط عدالت این است که راوی جزء فرقه‌های انحرافی شیعه نباشد؛ در حالی که بسیاری از روایات فقهی را این گروه از راویان، از جمله راویان واقفی یا غالی نقل کرده‌اند، از این رو ،شرایط اعتماد به خبر واحد برآورده نمی‌شود.[۴۴] پژوهشگران معتقدند انکار حجیت خبر واحد، سید مرتضی را به استناد بیش از اندازه به اجماع برای دریافت احکام فقهی واداشته است.[۴۵]
از آثار فقهی سید مرتضی کتاب الانتصار شامل احکامی است که اختصاص به شیعه دارد. این اثر از نخستین نمونه‌های کتب فقهی است که به مسایل مورد اختلاف شیعه و اهل سنت میپردازد. دیگر اثر مهم فقهی سید مرتضی، کتاب الناصریات است. سید مرتضی این کتاب را در شرح نظریات فقهی جدّ خود حسن اطروش نگاشته است. بخش دیگری از آرای فقهی سید مرتضی، در رسالاتی بیان شده که او در پاسخ به نامه‌ها و پرسش‌ها نگاشته است.[۴۶]
سید مرتضی تألیفاتی در علم اصول فقه نیز داشته که مهمترین آنها الذریعة الی اصول الشریعة است. این اثر نخستین کتاب مفصل و جامع شیعیان در علم اصول است.[۴۷] سید مرتضی در این کتاب نظرات اهل سنت را بیان و درباره آنها داوری کرده و نظر خود را طرح کرده است. از این رو، این کتاب را سرآغاز شکل‌گیری علم اصول شیعه و استقلال آن از علم اصول اهل سنت به شمار آورده‌اند.[۴۸]
تفسیر قرآن
سید مرتضی رسالات و کتاب‌هایی در موضوع مرتبط با علوم قرآن دارد؛ مانند کتابی که درباره اعجاز قرآن با عنوان «الموضح عن وجه اعجاز القرآن» نگاشته است. افزون بر آن، مباحث متعددی در تفسیر قرآن کریم از سید مرتضی به صورت پراکنده در آثار گوناگون او به جای مانده است. افزون بر رسالات کوتاه سید مرتضی در تفسیر برخی آیات قرآن، بخش عمده‌ای از تفسیرهای او در کتاب الامالی جمع‌آوری شده است که در آن حدود ۱۴۰ آیه قرآن را شرح و تفسیر کرده است. او همچنین در کتاب تنزیه الانبیاء به تفسیر آیات قرآن در باب انبیای الهی پرداخته است.[۴۹] در سایر آثار سید مرتضی از جمله آثار کلامی او مانند الشافی نیز برخی آیات مورد بررسی قرار گرفته است.[۵۰]
سید مرتضی همانند رویکرد عقلی‌اش در مباحث کلامی و فقهی، در تفسیر قرآن نیز روشی عقل‌گرایانه دارد و بر اساس اصول عقلی به تاویل آیاتی میپردازد که در ظاهر با اصول عقلی تعارض دارند.[۵۱] وی همچنین در تفسیر قرآن رویکردی کلامی دارد و بیشتر به تفسیر آیات اعتقادی پرداخته و تفسیر آیات در آثار وی با هدف تقویت اندیشه‌های کلامی شیعه صورت می‌گیرد.[۵۲] ویژگی دیگر تفسیر سید مرتضی، رویکرد ادبی او و رجوع به قالب‌های زبان و بیان عربی و نیز مباحث گسترده لغت‌شناسانه برای فهم معانی قرآنی است.[۵۳]
آثار ادبی
سید مرتضی ادیبی ممتاز و سرشناس بود.[۵۴] از سید مرتضی آثار ادبی متعددی به جای مانده است. از جمله شعرهای او در شش جلد و همچنین کتاب مشهوری با عنوان «الدرر و الغرر» (نام دیگر امالی سید مرتضی) شامل مباحث ادبی و واژه‌شناختی و نحوی.[۵۵] یافعی (از عالمان اهل سنت، درگذشتهٔ ۷۶۸ق) پس از توصیفی کوتاه درباره این اثر، می‌گوید این کتابی است که نشان از فرهیختگی زیاد سید و گستردگی اطلاع وی از دانش‌های گوناگون دارد.[۵۶] افزون بر آن، سید مرتضی رساله‌هایی در نقد آثار ادبی پیش از خود نوشته است.[۵۷]
بزرگداشت
در سال ۱۳۹۹ش چندین نشست مقدماتی کنگره هزاره سید مرتضی علم‌الهدی با همکاری بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و مؤسسه دارالحدیث برگزار شد.[۵۸]
کنگره بین‌المللی و آئین رونمایی آثار سید مرتضی علم‌الهدی پنجشنبه ۷ اسفند همزمان با ولادت امام علی(ع) در دارالحدیث قم برگزار شد.[۵۹]
تک‌نگاری
سید احمد حسینی اشکوری، تراجم‌نگار و نسخه‌شناس، کتابی با نام حیاةُ الشَّریفِ الْمُرتضی با موضوع زندگینامه سید مرتضی نگاشته کرده است.[۶۰]
پانویس
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۲۰-۱۲۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۲۰-۱۲۱.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۱۸۲؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۲۱، ص۱۹.
- ↑ محامی، ترجمة الشریف المرتضی، ۱۴۱۵ق، ص۱۱-۱۲.
- ↑ سید مرتضی، الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۶۲.
- ↑ موسوی نژاد و موسوی تنیانی، «بررسی انتقادی دیدگاه‌ها درباره مذهب ناصر کبیر و خاندان او»، صص۵۵-۸۶.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، انتشارات اسماعیلیان، ج۴، ص۲۹۵.
- ↑ ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۵، ص۵۴.
- ↑ نجاشی، رجال، ۱۳۶۵ش، ص۲۷۱.
- ↑ نجاشی، رجال، ۱۳۶۵ش، ص۲۷۱.
- ↑ قزوینی، کتاب المزار، ۱۴۲۶ق، ص۲۵۳-۲۵۴.
- ↑ ابن میثم البحرانی، شرح نهج البلاغة، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۸۹.
- ↑ نگاه کنید به: ابن‌ِ‌عِنَبه، عمدة الطالب، منشورات الشریف الرضی، ص۲۰۴، ۲۰۵ و ۲۱۰.
- ↑ قزوینی، کتاب المزار، ۱۴۲۶ق، ص۲۵۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۲۰-۱۲۱.
- ↑ محامی، ترجمة الشریف المرتضی، ۱۴۱۵ق، ص۲۴.
- ↑ اسعدی، متکلمان شیعه: سید مرتضی، ۱۳۹۱ش، ص۵۲-۵۳.
- ↑ محامی، ترجمة الشریف المرتضی، ۱۴۱۵ق، ص۲۲.
- ↑ محامی، ترجمة الشریف المرتضی، ۱۴۱۵ق، ص۴۷-۴۸.
- ↑ نصر، «تحلیل فقهی رابطه سلطان و علمای دین از دیدگاه علم الهدی»، ص۱۷۲-۱۷۳.
- ↑ ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۵، ص۱۱۲؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۲۶۳.
- ↑ « تاکید بر شناخت و مطالعه دیگر مکاتب جهان/ اگر در حوزه، فلسفه غنی و قوی نداشته باشیم چگونه می توانیم حرف فلاسفه دیگر را رد کنیم؟»، بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسراء.
- ↑ سید مرتضی، «رسالة فی العمل مع السلطان».
- ↑ علیخانی و همکاران، اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۵۴-۱۵۵، ۱۶۰-۱۶۱.
- ↑ نصر، «تحلیل فقهی رابطه سلطان و علمای دین از دیدگاه علم الهدی»، ص۱۷۳.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۲۸۸؛ نجاشی، رجال، ۱۳۶۵ش، ص۲۷۰.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۵۴ و ۶۱.
- ↑ عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۶.
- ↑ عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۶.
- ↑ اسعدی، متکلمان شیعه: سید مرتضی، ۱۳۹۱ش، مقدمه.
- ↑ شریعتی نیاسر، «عقل و نقل در دیدگاه سید مرتضی»، ص۷۶ و ۸۱-۸۲.
- ↑ زندگینامه سید مرتضی علم الهدی (ره)، مرکز تخصصی شیعه شناسی.
- ↑ شریعتی نیاسر، «عقل و نقل در دیدگاه سید مرتضی»، ص۷۵.
- ↑ اسعدی، متکلمان شیعه: سید مرتضی، ۱۳۹۱ش، ص۹۱-۹۴.
- ↑ برنجکار و هاشمی، «عقل‌گرایی در مدرسه امامیه بغداد و معتزله»، ص۷۰-۷۱.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۲۸۸.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۲۸۸.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۱۰۸.
- ↑ اسعدی، متکلمان شیعه: سید مرتضی، ۱۳۹۱ش، ص۵۰ و ۹۰.
- ↑ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۹-۱۴۸.
- ↑ شریعتی نیاسر، «عقل و نقل در دیدگاه سید مرتضی»، ص۸۴-۸۷.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۰۰.
- ↑ جعفری، مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد، ۱۴۱۳ق، ص۲۲-۲۳.
- ↑ ضمیری، دانشنامه اصولیان شیعه، ۱۳۸۴ش، ص۱۵۲.
- ↑ ضمیری، دانشنامه اصولیان شیعه، ۱۳۸۴ش، ص۱۵۲-۱۵۳.
- ↑ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۶۵-۱۶۸.
- ↑ ضمیری، دانشنامه اصولیان شیعه، ۱۳۸۴ش، ص۱۲۰.
- ↑ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۷۳.
- ↑ قربانی زرین، «مبانی ادبی-کلامی سید مرتضی در تفسیر قرآن کریم»، ص۱۹.
- ↑ شکرانی، «مقدمه‌ای بر مباحث تفسیری سید مرتضی»، ص۵۱-۵۲.
- ↑ شکرانی، «مقدمه‌ای بر مباحث تفسیری سید مرتضی»، ص۵۸.
- ↑ شکرانی، «مقدمه‌ای بر مباحث تفسیری سید مرتضی»، ص۵۷؛ قربانی زرین، «مبانی ادبی-کلامی سید مرتضی در تفسیر قرآن کریم»، ص۲۲.
- ↑ قربانی زرین، «مبانی ادبی-کلامی سید مرتضی در تفسیر قرآن کریم»، ص۲۰-۲۲.
- ↑ ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۵، ص۲۹۴.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۲۱۳.
- ↑ یافعی، مرآة الجنان و عبرة الیقظان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۴.
- ↑ محدثی، «شخصیت ادبی سید مرتضی»، ص۶۱-۶۳.
- ↑ برگزاری کنگره هزاره سید مرتضی علم الهدی(ره)، روابط عمومی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- ↑ گزارش کامل از کنگره بین‌المللی سید مرتضی، سایت شفقنا.
- ↑ حسینی اشکوری، حدیث عشق، ۱۳۸۴ش، ص۵۰.
یادداشت
- ↑ نقل شده که شيخ مفيد در خواب ديد كه حضرت فاطمه زهرا سلام الله عليها حسنين( ع) را پيش او آورده و فرمود: «يا شيخ عَلّمهما الفقه» شيخ بعد از بيدارى در نهايت حيرت بود، تا آنكه صبح همان‌شب، فاطمه، مادر سيد مرتضى و سيد رضى با كنيزك‌هائى كه دور او بوده‌اند آن دو پسر خود را كه در سنین کودکی بودند نزد شيخ آورد، شيخ بر او سلام كرد و بپا ايستاد و فاطمه همان عبارت مذكوره در رؤياى شيخ را (عَلّمهما الفقه) به زبان آورد و گفت: يا شيخ اينها دو پسران منند (قداحضرتُهما اليك لتُعلّمهما الفقه) پس شيخ گريست و خوابش را برای او نقل كرد و به تعليم و تربيت آن دو برادر اهتمام تمام به كار برد تا رسيدند بدان مقام عالى كه هريكى از نوادر زمان و نوابغ روزگار شدند.مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب، ج۴، ص۱۸۵چاپ سوم تهران ۱۳۶۹ش. نشر خیام.
- ↑ برخی اشتغال به تحصیل سید مرتضی نزد قاضی عبدالجبار معتزلی را دلیلی برای تحت تأثير قرار گرفتن وی از اندیشه‌های معتزلی برشمرده‌اند و یکی از شواهدی که برای اين ادعا ذکر کرده اند این است که با این که بسیاری از عالمان شيعه ورود انسان ها به بهشت را امری « تفضّلی » می‌دانند، اما سيد مرتضی، مانند معتزله، آن را امری « استحقاقی » دانسته است. ( المسألة الخامسة عشر: العبد يدخل الجنّة باستحقاقه الجنّة کالحر» السيد الشريف المرتضي، رسائل الشريف المرتضى، الناشر: دارالقرآن‌الكريم، ج۱، ص۱۳۲؛ والبته با توجه به تدوین کتاب الشافی درچهار جلد توسط سید مرتضی در نقد دیدگاه‌های قاضی عبدالجبار معتزلی، نسبت دادن سید مرتضی به معتزله قابل توجیه نیست. السيد الشريف المرتضي، الشافي في الإمامة، ج۱، ص۱۹
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- ابن‌اثیر، عزالدین علی، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر -دار بیروت، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الكتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب فی انساب آل ابی‌طالب، قم، منشورات الشریف الرضی، بی‌تا.
- ابن‌میثم بحرانی، شرح نهج البلاغة، قم، مرکز النشر مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۶۲ش.
- اسعدی، علیرضا، متکلمان شیعه: سید مرتضی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- امین، محسن، أعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- برنجکار، رضا، و ریحانه هاشمی، «عقل‌گرایی در مدرسه امامیه بغداد و معتزله»، در مجله فلسفه دین، بهار ۱۳۹۳.
- جبرئیلی، محمدصفر، سیر تطور کلام شیعه: دفتر دوم از عصر غیبت تا خواجه نصیر طوسی، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- جعفری، سید محمدمهدی، سید رضی، تهران، طرح نو، ۱۳۷۵ش.
- جعفری، یعقوب، مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، قم، انتشارات اسماعیلیان، بی‌تا.
- سید مرتضی، علی بن حسین، «رسالة فی العمل مع السلطان»، در فصلنامه علوم سیاسی، ترجمه محمود شفیعی، شماره ۱۴، تابستان ۱۳۸۰ش.
- سید مرتضی، علی بن حسین، الناصریات، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الاسلامية، ۱۴۱۷ق.
- شریعتی نیاسر، حامد، و مجید معارف و محمدرضا شاهرودی، «عقل و نقل در دیدگاه سید مرتضی»، در مجله پژوهش‌های قرآن و حدیث، تهران، دانشگاه تهران، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۳.
- شکرانی، رضا، «مقدمه‌ای بر مباحث تفسیری سید مرتضی»، مجله کیهان اندیشه، شماره ۵۹، فروردین و اردیبهشت ۷۴.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الفهرست (فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول)، تحقیق عبدالعزیز طباطبایی، قم، مکتبة المحقق الطباطبائی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- ضمیری، محمدرضا، اصولیان شیعه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۴ش.
- علیخانی و همکاران، اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، تهران، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، ۱۳۹۰.
- قربانی زرین، باقر، «مبانی ادبی- کلامی سید مرتضی در تفسیر قرآن کریم»، مجله صحیفه مبین، شماره ۵۱ ، بهار و تابستان ۱۳۹۱.
- قزوینی، مهدی، کتاب المزار، تحقیق جودت قزوینی، بیروت، دار الرافدین، ۱۴۲۶ق.
- گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، سمت، ۱۳۸۵ش.
- محامی، رشید الصفار، ترجمة الشریف المرتضی، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۵ق.
- محدثی، جواد، «شخصیت ادبی سید مرتضی»، در مجله آینه پژوهش، شماره ۱۹، خرداد و تیر ۱۳۷۹.
- موسوی نژاد، علی و اکبر موسوی تنیانی، «بررسی انتقادی دیدگاه‌ها درباره مذهب ناصر کبیر و خاندان او»، نشریۀ تاریخ اسلام، تابستان ۱۳۹۴ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۶۵ش.
- نصر، علی، «تحلیل فقهی رابطه سلطان و علمای دین از دیدگاه علم الهدی»، در مجله پژوهشنامه انقلاب اسلامی، اصفهان، دانشگاه اصفهان، شماره ۴، تابستان ۱۳۷۹.
- فرمانیان، مهدی و مصطفی صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه؛ از آغاز تا ظهور صفویه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- یافعی، عبد الله بن اسعد، مرآة الجنان و عبرة الیقظان، تحقیق خلیل منصور، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
- برگزاری کنگره هزاره سید مرتضی علم الهدی(ره)، روابط عمومی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- گزارش کامل از کنگره بین‌المللی سید مرتضی، سایت شفقنا.