سقط جنین
 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته میشوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
سقطِ جنین یا اِجهاض به خروج جنین از رحم پیش از کاملشدن آن گفته میشود. سقط عمدی جنین از نظر برخی مکاتب اخلاقی، حقوقی و فقه اسلامی، جرم یا گناه محسوب میشود. فقهای شیعه معتقدند سقط عمدی جنین پس از انعقاد نطفه و استقرار آن در رحم، حرام است؛ هر چند درباره موارد خاص مانند خطر جانی برای مادر، نقص جنین یا جنین نامشروع، میان آنان اختلاف نظر وجود دارد.
از نظر حقوقی در ایران، سقط جنین جرم شناخته شده و برای آن مجازاتهایی مانند دیه و تعزیر تعیین شده است، مگر در شرایطی که بقای جنین جان مادر را تهدید کند.
مفهومشناسی و جایگاه
سقط جنین یا اجهاض، خروج جنین از رَحِم قبل از کاملشدن آن گفته میشود.[۱] از نظر پزشکی، سقط جنین پایان حاملگی پیش از هفته بیستم یا جنینی با وزن کمتر از ۵۰۰ گرم است.[۲] در متون فقهی و حقوقی، واژه جنین، شامل دوران بارداری از ابتدای لقاح تا تولد است.[۳]
سقط جنین در حوزههای اخلاق بهویژه اخلاق پزشکی،[۴] حقوق[۵] و فقه اسلامی در بابهای نکاح، حدود، قصاص، دیات، ارث و نیز مسائل مستحدثه[۶] مورد بحث قرار گرفته است.
حکم تکلیفی سقط جنین
از نظر فقهای شیعه، سقط عمدی جنین حرام است[۷] و در این حکم بین فقها اختلافی وجود ندارد.[۸] حرمت سقط جنین شامل تمامی مراحل جنین پس از انعقاد نطقه میشود[۹] و تفاوتی میان جنین مشروع یا نامشروع (ناشی از زنا) وجود ندارد.[۱۰]
برای اثبات حرمت سقط جنین به آیات قرآن، از جمله آیه ۱۵۱ سوره انعام که بر حرام بودن قتل دلالت دارد[۱۱] و همچنین روایات نقلشده از امامان(ع) که از سقط جنین نهی کردهاند، استناد شده است.[۱۲]
حکم فقهی موارد خاص
جنین ناقص
اگر جنین ناقص یا معلول باشد و پس از تولد بهطور قطعی موجب عسر و حرج والدین شود، فقهایی مانند میرزاجواد تبریزی[۱۳] مکارم شیرازی،[۱۴] محمداسحاق فیاض[۱۵] و سید علی خامنهای[۱۶] سقط آن را تنها پیش از دمیدهشدن روح جایز دانستهاند؛ اما پس از دمیدهشدن روح، سقط آن را جایز نمیدانند؛ زیرا جنینی که روح در آن دمیده شده، حکم انسان کامل را دارد و ادله حرمت قتل نفس شامل آن میشود.[۱۷]
در مقابل فقیهانی مانند امام خمینی،[۱۸] سید ابوالقاسم خویی[۱۹] و سیدعلی سیستانی،[۲۰] سقط جنینِ ناقص را حتی پیش از دمیدهشدن روح نیز جایز نمیدانند.
خطر جانی برای مادر
اگر ادامه بارداری، جان مادر را تهدید کند، میان فقهای شیعه درباره جواز و عدم جواز سقط جنین اختلاف نظر وجود دارد.[۲۱] بیشتر فقها، سقط جنین را پیش از دمیدن روح، جایز میدانند؛[۲۲] در این دیدگاه، حفظ جان مادر بر حفظ جنینی که هنوز دارای حیات انسانی کامل تلقی نمیشود، مقدم است.[۲۳] با این حال برخی فقیهان از جمله صاحب عُروه،[۲۴] سید عبدالاعلی سبزواری[۲۵] و لطفالله صافی گلپایگانی[۲۶] سقط جنین را پس از دمیدهشدن روح جایز نمیدانند و در این وضعیت، میان حفظ جان مادر و جنین ترجیحی قائل نیستند.[۲۷] به نظر سید ابوالقاسم خویی، اگر بقای جنین موجب مرگ مادر شود و پزشکان سقط جنین را تجویز کرده باشند، میان وجوب حفظ جان مادر و وجوب حفظ جنین تزاحم ایجاد میشود و در صورت نبود ترجیح، مادر در انتخاب میان حفظ جنین و نجات جان خود از طریق سقط جنین مخیر است.[۲۸] در صورت انجام سقط، پرداخت دیه جنین بر عهده عامل سقط خواهد بود.[۲۹]
جنین نامشروع
در مورد سقط جنینی که از راه نامشروع ایجاد شده است، دیدگاههای متفاوتی وجود دارد. بر اساس فتوای سید ابوالقاسم خویی، اگر پیش از دمیدهشدن روح، بقای جنین برای مادر موجب عسر و حرج شود و امکان انتقال به محل دوردست برای وضع حمل وجود نداشته باشد، سقط جنین جایز است؛[۳۰] اما پس از دمیدهشدن روح، سقط جنین جایز نیست و زن باردار میتواند برای زایمان به محل دوردستتری منتقل شود.[۳۱] ناصر مکارم شیرازی، سقط جنین را در صورتی که جان مادر از طرف خانواده در خطر باشد و جنین به چهارماهگی نرسیده باشد، مجاز دانسته است.[۳۲] در مقابل، سید عبدالاعلی سبزواری سقط جنین نامشروع را حتی در مواردی که حفظ جان یا آبروی زن متوقف بر آن باشد، جایز نمیداند.[۳۳]
حکم وضعی سقط جنین
دیدگاه فقها درباره حکم وضعی سقط جنین به شرح زیر است:
قصاص
بر اساس نظر مشهور فقیهان شیعه، سقط عمدی جنین پس از دمیده شدن روح، مستلزم قصاص است.[۳۴] با این حال خویی با استناد به روایتی از امام باقر(ع)، قاتل جنین را مانند کسی که کودک صغیر یا شخص مجنون را کشته است، مستحق قصاص نمیداند[۳۵] و فقط دیه را بر او میداند.[۳۶]
گروهی از فقهای قرن پانزدهم هجری مانند آیت الله گلپایگانی،[۳۷] آیتالله فاضل لنکرانی،[۳۸] آیتالله منتظری،[۳۹] آیتالله وحید خراسانی[۴۰] و آیتالله مکارم شیرازی،[۴۱] نیز قاتل جنینی که روح در آن دمیدهشده را سزاوار قصاص نمیدانند و تنها دیه را بر او واجب میدانند.
دیه
بر اساس نظر فقها دیه جنین بر عهده کسی است که سقط به دست او یا با فعل او انجام شده است.[۴۲] مقدار آن با توجه به مراحل رشد جنین متفاوت است.[۴۳] بیشتر فقها دیه جنین کامل را برای پسر (هزار دینار) و برای دختر پانصد دینار در نظر گرفتهاند.[۴۴]امام خمینی در این مورد میان پسر و دختر تفاوتی قائل نشده است.[۴۵]
کفاره
اگر سقط، پیش از دمیده شدن روح باشد، کفاره لازم نیست؛[۴۶] اما اگر پس از دمیده شدن روح انجام شود، کفاره قتل واجب میشود که شامل آزاد کردن برده، دو ماه روزه و اطعام شصت فقیر است.[۴۷]
سقط جنین از نگاه اخلاقی
سقط جنین یکی از مسائل مهم در اخلاق پزشکی است.[۴۸] برخی فلاسفه معتقدند جنین پس از رسیدن به مرحلهای که توانایی احساس درد و لذت دارد (معمولاً سه ماهه اول)، بهمثابه انسان کامل است و سقط آن پس از این دوره جایز نیست.[۴۹] برخی دیگر بر این باورند که تنها «اشخاص اخلاقی» از حقوقی مانند حق حیات برخوردارند[۵۰] و از آنجا که جنین فاقد ویژگیهایی مانند آگاهی، تعقل و خودآگاهی است، مشمول این حقوق نمیشود.[۵۱] در مقابل دیدگاه دیگری، جنین را از لحظه لقاح انسان کامل و عضو جامعه بشری میداند که قتل او از نظر اخلاقی نادرست است.[۵۲]
قانون مجازات اسلامی
در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ جمهوری اسلامی ایران، سقط جنین جرم شناخته شده و مجازاتهایی مانند دیه و تعزیر برای آن پیشبینی شده است.[۵۳] مواد ۷۱۸ و ۷۱۶ این قانون به این موضوع اختصاص دارد. و بر اساس آنها در صورتی که جنین به دلیل حفظ جان مادر سقط شود، دیه بر او واجب نیست.[۵۴] همچنین مقدار دیه جنین با توجه به مراحل رشد آن تعیین شده است.[۵۵]
پانویس
- ↑ مؤسسه دائرةالمعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهلبیت(ع)، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۴۸۷.
- ↑ قادیپاشا و امینیان، «بررسی مجوزهای سقط جنین صادرشده در اداره کل پزشکی قانونی استان کرمان در سال ۱۳۸۴ش و مقایسه اجمالی با سالهای قبل»، ص۱۴۸.
- ↑ علامه حلّی، تذکره الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۲۶.
- ↑ شکور و دیگران، «ابعاد اخلاقی سقط جنین در آموزش پزشکی»، ص۲۵.
- ↑ قانون مجازات اسلامی، مصوب ۱۳۹۲ش، ماده۷۱۸.
- ↑ مؤسسه دائرةالمعارف الفقه الاسلامی، الموسوعه الفقهیه، ۱۴۲۳ق، ج۵، ص۳۹۵؛ مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهلبیت(ع)، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۴۸۷.
- ↑ سیستانی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۱۱۵.
- ↑ مؤسسه دایرةالمعارف الفقه الاسلامی، الموسوعه الفقهیه، ۱۴۲۳ق، ج۵، ص۳۹۴.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ص۲۵۱؛ خویی، المسائل الشرعیه، مؤسسه الخوئی الاسلامیه، ج۲، ص۳۱۰؛ تبریزی، صراط النجاه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۳۲.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ص۲۵۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۲، ص۸؛ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۹، ص۱۱۲.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۱۷۱؛ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ص۲۵۳.
- ↑ خویی، احکام جامع مسایل پزشکی، ۱۴۳۲ق، ج۱، ص۲۳۴.
- ↑ مکارم شیرازی، بحوث فقهیه هامه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۹۳-۲۹۴.
- ↑ فیاض، منهاج الصالحین، مکتب سماحه آیه الله الحاج الشیخ محمداسحاق الفیاض، ج۳، ص۴۴۰.
- ↑ خامنهای، اجوبة الاستفتائات، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۶۶.
- ↑ مکارم شیرازی، بحوث فقهیه هامه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۹۵-۲۹۶.
- ↑ خمینی، استفتائات، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۲۹۱.
- ↑ خویی، المسائل الشرعیه، مؤسسه الخوئی الاسلامیه، ج۲، ص۳۱۰.
- ↑ حکیم، الفتاوی المیسره، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۳۲.
- ↑ مؤسسه دایره المعارف الفقه الاسلامی، الموسوعه الفقهیه، ۱۴۲۳ق، ج۴، ص۴۸۸.
- ↑ خمینی، استفتائات، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۲۹۱؛ گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۴۱۳ق، ص۱۷۳؛ منتظری، احکام پزشکی، ۱۴۲۷ق، ص۱۰۳؛ خامنهای، اجوبة الاستفتائات، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۶۶.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ص۲۵۳؛ مؤسسه دایرةالمعارف الفقه الاسلامی، الموسوعه الفقهیه، ۱۴۲۳ق، ج۵، ص۳۹۹.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۱۸.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ۲۵۴.
- ↑ صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ۱۴۱۵ق، ص۶۵-۶۶.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ۲۵۴.
- ↑ غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروه الوثقی، ۱۴۱۰ق، ج۹، ص۳۱۷؛ خویی، مبانی تکمله المنهاج، مؤسسه احیاء آثار الامام خوئی، ج۲، ص۱۳.
- ↑ خویی، احکام جامع مسایل پزشکی، ۱۴۳۲ق، ج۱، ص۲۳۰.
- ↑ خویی، احکام جامع مسایل پزشکی، ۱۴۳۲ق، ج۱، ص۲۳۲.
- ↑ خویی، احکام جامع مسایل پزشکی، ۱۴۳۲ق، ج۱، ص۲۳۱.
- ↑ «حکم سقط جنین نامشروع به خاطر خوف از کشته شدن»]، سایت پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ص۲۵۳.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۳، ص۳۸۱؛ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۹، ص۱۱۲.
- ↑ خویی، مبانی تکملة المنهاج، مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، ج۲، ص۷۲.
- ↑ خویی، مبانی تکملة المنهاج، مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، ج۲، ص۴۱۷.
- ↑ گلپایگانی، مجمع المسائل، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۹۱.
- ↑ فاضل لنکرانی، جامع المسائل، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۵۴۱.
- ↑ منتظری، الاحکام الشرعیه، ۱۴۱۳ق، ص۵۶۲.
- ↑ وحید خراسانی، منهاج الصالحین، مدرسة الامام باقر العلوم(ع)، ج۳، ص۵۸۹.
- ↑ مکارم شیرازی، بحوث فقهیة هامّه، ۱۳۸۰ش، ص۲۹۰-۲۹۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به خویی، مسائل پزشکی، ۱۴۳۲ق، ج۱، ص۲۳۰؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۵۹۸؛ مکارم شیرازی، بحوث فقهیة هامة، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۹۹.
- ↑ مؤسسه دایره المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهلبیت(ع)، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۴۸۹.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۳، ص۳۵۶؛ وحید خراسانی، منهاج الصالحین، مدرسه الامام باقر العلوم(ع)، ج۳، ص۵۸۷.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۵۹۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۳، ص۳۶۴؛ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۹، ص۳۱۶.
- ↑ سیستانی، «کفاره جمع»، سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.
- ↑ شکور و دیگران، «ابعاد اخلاقی سقط جنین در آموزش پزشکی»، ص۲۹.
- ↑ اسلامی، «رهیافتهای اخلاقی به سقط جنین؛ یک بررسی موردی»، ص۳۲۵.
- ↑ جمشیدی و دیگران، «بررسی و نقد دیدگاه پیتر سینگر درباره اخلاقی بودن سقط جنین»، ص۲۳۶.
- ↑ اترک، «دلایل فلسفی موافقان و مخالفان سقط جنین (سقط جنین در فلسفه اخلاق)»، ص۵۶.
- ↑ پالمر، مسائل اخلاقی، ۱۳۸۹ش، ص۹۴؛ موحدی و گلزار، «بررسی سقط جنین از دو دیدگاه وظیفهگرایانه و غایتگرایانه»، ص۱۸.
- ↑ قانون مجازات اسلامی، مصوب ۱۳۹۲ش؛ کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، مصوب ۱۳۷۵ش، مواد ۶۲۲، ۶۲۳ و ۶۲۴.
- ↑ قانون مجازات اسلامی، مصوب ۱۳۹۲ش، ماده۷۱۸.
- ↑ قانون مجازات اسلامی، مصوب ۱۳۹۲ش، ماده ۷۱۶.
منابع
- اترک، حسین، «دلایل فلسفی موافقان و مخالفان سقط جنین (سقط جنین در فلسفه اخلاق)»، مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، شماره سوم، ۱۳۸۷ش.
- اسلامی، حسن، «رهیافتهای اخلاقی به سقط جنین؛ یک بررسی موردی»، فصلنامه باروری و ناباروری، پاییز ۱۳۸۴ش.
- بنیهاشمی خمینی، سید محمدحسین، توضیحالمسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.
- پالمر، مایکل، مسائل اخلاقی، ترجمه:علیرضا آل بویه، تهران، انتشارات سمت، چاپ دوم، ۱۳۸۹ش.
- تبریزی، جواد، صراط النجاه، قم، مؤسسه سلمان فارسی، ۱۴۱۶ق.
- جمشیدی، فاطمه و دیگران، «بررسی و نقد دیدگاه پیتر سینگر درباره اخلاقی بودن سقط جنین»، دوفصلنامه علمی-پژوهشی تاملات فلسفی، شماره چهل و یکم، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش.
- «حکم سقط جنین نامشروع به خاطر خوف از کشته شدن»، سایت پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۵ آذر ۱۳۹۹ش.
- حکیم، عبدالهادی، الفتاوی المیسره، فائق الملونه، ۱۴۱۷ق.
- خامنهای، سید علی، اجوبه الاستفتائات، کویت، دار النبأ، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- خمینی، سید روحالله، استفتائات، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- خمینی، سید روحالله، تحریر الوسیله، نجف اشرف، دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، المسائل الشرعیه، قم، مؤسسه الخوئی الاسلامیه، خویی، بیتا.
- خویی، سید ابوالقاسم، احکام جامع مسایل پزشکی، قم، دار الصدیقه الشهیده، چاپ اول، ۱۴۳۲ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، مبانی تکمله المنهاج، قم، موسسه احیاء آثار الامام الخویی، بیتا.
- سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام، قم، انتشارات دارالتفسیر، ۱۴۱۳ق.
- سیستانی، سید علی، منهاج الصالحین، قم، انتشارات مهر، ۱۴۱۴ق.
- سیستانی، سید علی، «کفاره جمع»، سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی، تاریخ بازدید: ۲۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- شکور، مهسا و دیگران، «ابعاد اخلاقی سقط جنین در آموزش پزشکی»، مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، شماره ۵، آذر ۱۳۹۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، ۱۴۰۴ق.
- صافی گلپایگانی، لطفالله، استفتائات پزشکی، قم، دار القرآن الکریم، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروه الوثقی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- علامه حلی، تذکره الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴ق.
- غروی تبریزی، علی، التنقیح فی شرح العروه الوثقی، قم، انتشارات دارالهادی، چاپ سوم، ۱۴۱۰ق.
- فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل، قم، انتشارات امیر، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ق.
- فیاض، محمداسحاق، المسائل الطبیه، بیجا، بینا، بیتا.
- فیاض، محمداسحاق، منهاج الصالحین، قم، مکتب سماحه آیه الله العظمی الحاج الشیخ محمداسحاق الفیاض، بیتا.
- قادیپاشا، مسعود و زهرا امینیان، «بررسی مجوزهای سقط جنین صادرشده در اداره کل پزشکی قانونی استان کرمان در سال ۱۳۸۴ و مقایسه اجمالی با سالهای قبل»، مجله دانشگاه علوم پزشکی کرمان، شماره دوم، ۱۳۸۶ش.
- قانون مجازات اسلامی، مصوب ۱۳۹۲ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، انتشارات دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، مصوب ۱۳۷۵ش.
- گلپایگانی، سید محمدرضا، ارشاد السائل، بیروت، انتشارات دار الصفوه، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- گلپایگانی، سید محمدرضا، مجمع المسائل، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۳ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، احکام پزشکی، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، بحوث فقهیه هامه، قم، مدرسة الإمام علی بن أبیطالب علیهالسلام، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- منتظری، حسینعلی، احکام پزشکی، قم، نشر سایه، چاپ سوم، ۱۴۲۷ق.
- منتظری، حسینعلی، الاحکام الشرعیه، قم، انتشارات تفکر، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- موحدی، محمدجواد و مژگان گلزار اصفهانی، «بررسی سقط جنین از دو دیدگاه وظیفهگرایانه و غایتگرایانه»، فصلنامه علمی تخصصی اخلاق، شماره اول، ۱۳۹۰ش.
- مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، الموسوعه الفقهیه، قم، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۴۲۳ق.
- مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهلبیت علیهمالسلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
- وحید خراسانی، حسین، منهاج الصالحین، قم، مدرسة الإمام باقر العلوم (علیهالسلام)، بیتا.