سقط جنین
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
سقطِ جنینْ یا اِجهاض انداختن جنین از رَحِم قبل از کامل شدن یا قبل از هفته بیستم حاملگی است. سقط جنین از روی عمد از سوی برخی مکاتب اخلاقی، حقوقی و فقه اسلامی، ناپسند و جرم و گناه شمرده شده است.
بنا به فتوای فقهای شیعه سقط جنین، پس از دمیدهشدن روح در آن، از راه مشروع باشد یا از راه زنا، با رضایت والدین باشد یا بدون رضایت آنان و در هر مرحلهای از مراحل رشد که باشد، حرام است.
درباره جواز سقط جنین در جایی که بقای آن در رحم برای سلامتی مادر ضرر داشته باشد یا جنین ناقص باشد و یا جنین نامشروعی که بودن آن، آبرو و سلامتی مادر را به خطر میاندازد، میان فقهای شیعه اختلاف نظر است.
با توجه به نگرشهای متفاوتی که درباره ماهیت جنین وجود دارد، دیدگاههای متفاوتی از سوی فلاسفه اخلاق و مکاتب اخلاقی درباره درستی یا نادرستی سقط جنین اتخاذ شده است.
سقط جنین در قانون مجازات اسلامی کشور ایران، جرم محسوب شده و برای آن مجازاتهایی مانند پرداخت دیه و تعزیر در نظر گرفته شده است.
مفهومشناسی و جایگاه
سقط جنین یا اجهاض، افتادن یا انداختن جنین از رَحِم قبل از کاملشدن آن است.[۱] از نظر علم پزشکی، سقط جنین به ختم حاملگی قبل از هفته بیستم بارداری یا زمانی که جنین کمتر از ۵۰۰ گرم وزن داشته باشد، گفته میشود.[۲] در علوم زیستی و جنینشناسی، به موجود حاصل از لقاح از سه تا هشتهفتگی رویان و پس از هشت هفتگی تا زمان تولد، جنین گفتهاند.[۳] واژه جنین در متون فقهی و حقوقی مترادف با «حَمْل»، یعنی بچه در رحم مادر از ابتدای بارداری تا تولد، به کار میرود.[۴]
عنوان «سقط جنین» در حوزههای اخلاق بهویژه اخلاق پزشکی،[۵] حقوق[۶] و فقه در بابهای نکاح، حدود، قصاص، دیات، ارث و نیز مسائل مستحدثه[۷] بهکار رفته و مورد بحث واقع شده است.
حکم تکلیفی سقط جنین
از نظر فقهای شیعه، سقط جنین از روی عمد، حرام است.[۸] در این حکم، اختلافی میان فقها نیست.[۹] در حرام بودن سقط جنین، بین این که جنین از راه مشروع و یا از راه زنا ایجاد شده باشد، فرقی نیست.[۱۰] همچنین بنا به اجماع فقها در حرمت سقط جنین، فرقی میان مراحل مختلف جنین نیست.[۱۱] بنابراین، پس از انعقاد نطفه و استقرار آن در دیواره رحم که مبدأ رشد جنین است، سقط آن حرام است.[۱۲]
فقها برای اثبات حرام بودنِ سقط جنین به ادلهای مانند مانند آیه «وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ؛ و انسانی را که خدا محترم شمرده جز به حق، نکشید.» که بر حرام بودن قتل دلالت دارد[۱۳] و همچنین روایاتی از امامان(ع) درباره نهی از سقط کردن جنین استناد کردهاند.[۱۴]
موارد خاص و حکم فقهی آن
برخی موارد در سقط جنین از موارد خاص به شمار میروند که فقها به بررسی حکم شرعی این موارد پرداختهاند:
جنین ناقص
اگر جنین ناقص یا معلول باشد و پس از تولد بهطور یقین موجب عسر و حرج پدر و مادر گردد، فقهایی مانند آیت الله تبریزی[۱۵] و آیتالله مکارم شیرازی،[۱۶] آیت الله فیاض[۱۷] و آیتالله خامنهای[۱۸] فقط پیش از دمیده شدن روح[یادداشت ۱] و قبل از آن که جنین به صورت انسان کامل در بیاید، سقط آن را جایز دانستهاند؛ اما پس از دمیدهشدن روح، سقط آن را جایز نمیدانند؛ زیرا جنین ناقصی که روح در آن دمیده شده است مانند انسان کامل است و ادله حرمت قتل نفس، سقطِ جنینِ ناقص را هم شامل میشود.[۱۹]
فقیهانی مانند امام خمینی،[۲۰] سید ابوالقاسم خویی[۲۱] و سیدعلی سیستانی،[۲۲] سقط آن حتی پیش از دمیدن روح را جایز نمیدانند.
باقیماندن جنین و خطر برای جان مادر
اگر باقی ماندن جنین در رحم مادر، جان مادر را تهدید کند، میان فقها درباره جواز و عدم جواز سقط جنین اختلاف نظر است.[۲۳] از نظر بیشتر فقهای شیعه، سقط پیش از دمیدن روح در جنین، جایز است؛[۲۴] زیرا در این مورد حفظ حیات مادر بر حفظ جنینی که فعلا فاقد حیات است، اولویت دارد؛[۲۵] اما پس از دمیدن روح فقیهانی مانند صاحب عروه[۲۶] و سید عبدالاعلی سبزواری[۲۷] و لطفالله صافی گلپایگانی[۲۸] سقط جنین جایز نیست؛ زیرا هیچ رجحان برای نجات جان مادر نسبت به جنین و برعکس وجود ندارد و در این حالت باید منتظر ماند که قضای الهی چه چیزی را رقم میزند.[۲۹]
البته بنا به نظر خویی، اگر بقای جنین در رحم مادر منجر به مرگ مادر شود و پزشکان، سقط جنین را در این مورد تجویز کرده باشند، در این صورت بین وجوب حفظ جان مادر و وجوب حفظ جنین تزاحم پیش میآید و اگر گفته شود هیچیک بر دیگری رجحان ندارد، در این صورت مادر بین حفظ جنین و نجات جان خود از راه اسقاط جنین مخیر است[۳۰] و در صورتی که جنین سقط شود، دیه جنین به عهده کسی است که سقط به دست او محقق شده باشد.[۳۱]
جنین غیر مشروع
فتوای فقها درباره سقط جنینی که از راه غیر مشروع ایجاد شده، مختلف است. بنا به فتوای سید ابوالقاسم خویی، اگر پیش از دمیدهشدن روح در جنین باشد و بقای آن برای مادر حرج و مشکل داشته باشد و امکان سفر به محل دوردستی برای وضع حمل نباشد، سقط جنین جایز است[۳۲] و در صورت دمیده شدن روح، سقط مطلقاً جایز نبوده و زن حامله از زنا، میتواند به نقطه دوری سفر کرده و در آنجا وضع حمل نماید.[۳۳]
مکارم شیرازی نیز در جواب این استفتاء که «دختری از زنا حامله شده و در صورت پی بردن خانواده، احتمال کشتن وی وجود دارد، آیا میتواند سقط جنین کند؟» گفته است: در صورتی که واقعاً جان او در خطر باشد و جنین به چهار ماهگی نرسیده باشد، مجاز است سقط جنین کند.[۳۴]
سید عبدالاعلی سبزواری، فقیه شیعه در قرن چهاردهم هجری، معتقد است سقط جنین غیر مشروع در جایی که حتی حفظ جان و آبروی زن متوقف بر آن باشد، جایز نیست.[۳۵]
حکم وضعی سقط جنین
دیدگاه فقها درباره حکم وضعی سقط جنین به شرح زیر است:
قصاص
بهگزارش سید ابوالقاسم خویی،[۳۶] مشهور فقهای شیعه بر این نظرند که در سقط کردن عمدی جنین، پس از دمیدهشدن روح در آن، قصاص ثابت است؛ چرا که موجب خروج روح از جنین شده و اطلاق ادله ثبوت قصاص این مورد را نیز شامل میشود.[۳۷] او خود در کتاب مبانی تکمله المنهاج این دیدگاه را رد کرده[۳۸] و با استناد به صحیحه ابو بصیر از امام باقر(ع): «لا قود لمن لا یقاد منه؛ قاتل کسی که قصاص در حقش ثابت نیست، قصاص نمیشود»، قاتل جنین را مانند کسی که بچه صغیر یا شخص مجنون را کشته، مستحق قصاص نمیداند[۳۹] و فقط دیه جنین را در حق قاتل جنین ثابت دانسته است.[۴۰]
گروهی از فقهای معاصر (قرن پانزدهم هجری) مانند آیت الله گلپایگانی،[۴۱] آیتالله فاضل لنکرانی،[۴۲] آیتالله منتظری،[۴۳] آیتالله وحید خراسانی[۴۴] و آیتالله مکارم شیرازی،[۴۵] نیز قاتل جنینی که روح در آن دمیده شده، از روی عمد را سزاوار قصاص ندانسته و فقط دیه را ثابت میدانند.
دیه
بر اساس نظر فقها دیه جنین بر عهده کسی میباشد که سقط به دست او یا با فعل او انجام گرفته است.[۴۶] دیه جنین با توجه به مراحل رشد و تکون آن متفاوت است.[۴۷] بیشتر فقها، دیه جنینی که کامل بوده و روح در آن دمیده شده است را اگر پسر باشد، دیه کامل یعنی هزار دینار و اگر دختر باشد، نصف آن، یعنی پانصد دینار در نظر گرفتهاند.[۴۸] امام خمینی فرقی بین جنین پسر یا دختر قائل نشده است.[۴۹]
کفاره
بر کسی که سقط جنین به دست او انجام گرفته است، اگر پیش از دمیده شدن روح باشد، بنا به اجماع فقهای شیعه، کفاره لازم نمیآید؛[۵۰] اما اگر پس از دمیده شدن روح در جنین باشد، به جهت آن که عنوان قتل بر آن صدق میکند، کفاره واجب میشود.[۵۱]
بنا به نظر فقها کفاره سقط جنین همان کفاره قتل؛ یعنی آزاد کردن برده و در صورت عدم امکان آن، دو ماه روزه گرفتن و در صورت عدم امکان آن اطعام شصت فقیر است.[۵۲]
سقط جنین از نگاه اخلاقی
سقط جنین یکی از مهمترین مسائل در اخلاق پزشکی است.[۵۳] گفته میشود داوریهای اخلاقی متفاوت درباره سقط جنین، ناشی از نگرشهای متفاوت نسبت به جنین است.[۵۴]
گروهی از فلاسفه اخلاق بر این باورند که جنین در دورهای که توانایی احساس درد و لذت را دارد؛ یعنی در سه ماهه اول بارداری، به مثابه یک انسان کامل در نظر گرفته میشود و سقط آن پس از این دوره اخلاقاً جایز نیست، ولی پیش از آن جایز است.[۵۵]
بهگفته محققان، برخی نیز بر این باورند که تنها «اشخاص اخلاقی» از حقوق اخلاقی مانند حق حیات و حق مصونیت از قتل، بهرهمند هستند و شخص اخلاقی، انسانی است که ویژگیهایی همچون آگاهی، تعقل، استعداد برقراری ارتباط و خودآگاهی دارد[۵۶] و از آنجا که جنین، فاقد این ویژگیها بوده، شخص اخلاقی محسوب نمیشود، پس مشمول حق حیات و حق مصونیت از قتل نیست.[۵۷]
در نقد این دیدگاه گفته شده که جنین، از لحظه نخست لقاح، عضو کاملی از جامعه بشری و یک انسان کامل به شمار میرود و قتل هر انسانی از جمله جنین، از لحاظ اخلاقی نادرست است.[۵۸]
قانون مجازات اسلامی
در قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲ش در کشور جمهوری اسلامی ایران، چنین آمده است:
- طبق ماده ۳۰۶ سقط جنین جرم محسوب شده و برای آن مجازاتهایی مانند دیه و تعزیر در نظر گرفته شده است.[۵۹]
- در تبصره ماده ۷۱۸ قانون مجازات اسلامی آمده است که هرگاه جنینی که بقای آن برای مادر خطر جانی دارد به منظور حفظ نفس مادر سقط شود، دیه ثابت نمیشود.[۶۰]
- در ماده ۷۱۶ مقدار دیه جنین به تبعیت از حکم فقهی آن و با توجه به مراحل رشد جنین از طرف قانونگذار تعیین شده است.[۶۱]
پانویس
- ↑ مؤسسه دائرةالمعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۴۸۷.
- ↑ قادیپاشا و امینیان، «بررسی مجوزهای سقط جنین صادرشده در اداره کل پزشکی قانونی استان کرمان در سال ۱۳۸۴ش و مقایسه اجمالی با سالهای قبل»، ص۱۴۸.
- ↑ گرجی و سلطانی نسب، جنینشناسی انسان: بررسی تکامل طبیعی و غیر طبیعی انسان، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۶.
- ↑ علامه حلّی، تذکره الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۲۶.
- ↑ شکور و دیگران، «ابعاد اخلاقی سقط جنین در آموزش پزشکی»، ص۲۵.
- ↑ قانون مجازات اسلامی، مصوب ۱۳۹۲ش، ماده۷۱۸.
- ↑ مؤسسه دائرةالمعارف الفقه الاسلامی، الموسوعه الفقهیه، ۱۴۲۳ق، ج۵، ص۳۹۵؛ مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۴۸۷.
- ↑ سیستانی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۱۱۵.
- ↑ مؤسسه دایرةالمعارف الفقه الاسلامی، الموسوعه الفقهیه، ۱۴۲۳ق، ج۵، ص۳۹۴.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ص۲۵۳.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ص۲۵۱.
- ↑ خویی، المسائل الشرعیه، مؤسسه الخوئی الاسلامیه، ج۲، ص۳۱۰؛ تبریزی، صراط النجاه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۳۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۲، ص۸؛ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۹، ص۱۱۲.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۱۷۱؛ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ص۲۵۳.
- ↑ خویی، احکام جامع مسایل پزشکی، ۱۴۳۲ق، ج۱، ص۲۳۴.
- ↑ مکارم شیرازی، بحوث فقهیه هامه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۹۳-۲۹۴.
- ↑ فیاض، منهاج الصالحین، مکتب سماحه آیه الله الحاج الشیخ محمداسحاق الفیاض، ج۳، ص۴۴۰.
- ↑ خامنهای، اجوبة الاستفتائات، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۶۶.
- ↑ مکارم شیرازی، بحوث فقهیه هامه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۹۵-۲۹۶.
- ↑ خمینی، استفتائات، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۲۹۱.
- ↑ خویی، المسائل الشرعیه، مؤسسه الخوئی الاسلامیه، ج۲، ص۳۱۰.
- ↑ حکیم، الفتاوی المیسره، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۳۲.
- ↑ مؤسسه دایره المعارف الفقه الاسلامی، الموسوعه الفقهیه، ۱۴۲۳ق، ج۴، ص۴۸۸.
- ↑ خمینی، استفتائات، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۲۹۱؛ گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۴۱۳ق، ص۱۷۳؛ منتظری، احکام پزشکی، ۱۴۲۷ق، ص۱۰۳؛ خامنهای، اجوبة الاستفتائات، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۶۶.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ص۲۵۳؛ مؤسسه دایرةالمعارف الفقه الاسلامی، الموسوعه الفقهیه، ۱۴۲۳ق، ج۵، ص۳۹۹.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۱۸.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ۲۵۴.
- ↑ صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ۱۴۱۵ق، ص۶۵-۶۶.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ۲۵۴.
- ↑ غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروه الوثقی، ۱۴۱۰ق، ج۹، ص۳۱۷؛ خویی، مبانی تکمله المنهاج، مؤسسه احیاء آثار الامام خوئی، ج۲، ص۱۳.
- ↑ خویی، احکام جامع مسایل پزشکی، ۱۴۳۲ق، ج۱، ص۲۳۰.
- ↑ خویی، احکام جامع مسایل پزشکی، ۱۴۳۲ق، ج۱، ص۲۳۲.
- ↑ خویی، احکام جامع مسایل پزشکی، ۱۴۳۲ق، ج۱، ص۲۳۱.
- ↑ «حکم سقط جنین نامشروع به خاطر خوف از کشته شدن»]، سایت پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ص۲۵۳.
- ↑ خویی، مبانی تکمله المنهاج، مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، ج۲، ص۴۱۷.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۳، ص۳۸۱؛ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۹، ص۱۱۲.
- ↑ خویی، مبانی تکمله المنهاج، مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، ج۲، ص۴۱۷.
- ↑ خویی، مبانی تکملة المنهاج، مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، ج۲، ص۷۲.
- ↑ خویی، مبانی تکملة المنهاج، مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، ج۲، ص۴۱۷.
- ↑ گلپایگانی، مجمع المسائل، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۹۱.
- ↑ لنکرانی، جامع المسائل، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۵۴۱.
- ↑ منتظری، الاحکام الشرعیه، ۱۴۱۳ق، ص۵۶۲.
- ↑ وحید خراسانی، منهاج الصالحین، مدرسة الامام باقر العلوم(ع)، ج۳، ص۵۸۹.
- ↑ مکارم شیرازی، بحوث فقهیة هامّه، ۱۳۸۰ش، ص۲۹۰-۲۹۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به خویی، مسائل پزشکی، ۱۴۳۲ق، ج۱، ص۲۳۰؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۵۹۸؛ مکارم شیرازی، بحوث فقهیة هامة، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۹۹.
- ↑ مؤسسه دایره المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۴۸۹.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۳، ص۳۵۶؛ وحید خراسانی، منهاج الصالحین، مدرسه الامام باقر العلوم(ع)، ج۳، ص۵۸۷.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۵۹۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۳، ص۳۶۴؛ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۹، ص۳۱۶.
- ↑ خویی، مبانی تکمله المنهاج، مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، ج۲، ص۴۰۹.
- ↑ مؤسسه دایره المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۴۹۰؛ مؤسسه دایره المعارف الفقه الاسلامی، الموسوعه الفقهیه، ۱۴۲۳ق، ج۵، ص۴۰۲.
- ↑ شکور و دیگران، «ابعاد اخلاقی سقط جنین در آموزش پزشکی»، ص۲۹.
- ↑ شکور و دیگران، «ابعاد اخلاقی سقط جنین در آموزش پزشکی»، ص۲۹.
- ↑ اسلامی، «رهیافتهای اخلاقی به سقط جنین؛ یک بررسی موردی»، ص۳۲۵.
- ↑ جمشیدی و دیگران، «بررسی و نقد دیدگاه پیتر سینگر درباره اخلاقی بودن سقط جنین»، ص۲۳۶.
- ↑ اترک، «دلایل فلسفی موافقان و مخالفان سقط جنین (سقط جنین در فلسفه اخلاق)»، ص۵۶.
- ↑ پالمر، مسائل اخلاقی، ۱۳۸۹ش، ص۹۴؛ موحدی و گلزار، «بررسی سقط جنین از دو دیدگاه وظیفهگرایانه و غایتگرایانه»، ص۱۸.
- ↑ قانون مجازات اسلامی، مصوب ۱۳۹۲ش؛ کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، مصوب ۱۳۷۵ش، مواد ۶۲۲، ۶۲۳ و ۶۲۴.
- ↑ قانون مجازات اسلامی، مصوب ۱۳۹۲ش، ماده۷۱۸.
- ↑ قانون مجازات اسلامی، مصوب ۱۳۹۲ش، ماده ۷۱۶.
یادداشتها
- ↑ بعضی از فقهای شیعه با استناد به روایات امامان(ع) (قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۹۰-۹۱.) و گواهی متخصصان و اهل خبره، (فیاض، المسائل الطبیه، ج۱، ص۱۳۶؛ فیاض، منهاج الصالحین، مکتب سماحه آیه الله العظمی الحاج الشیخ محمد اسحاق الفیاض، ج۳، ص۴۴۳.) زمان دمیدهشدن روح در جنین را رسیدن به چهارماهگی جنین دانستهاند. (کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۴۰۶.)
منابع
- ابنمنظور، لسان العرب، بیروت، انتشارات دار صادر، ۱۴۱۴ق.
- اترک، حسین، «دلایل فلسفی موافقان و مخالفان سقط جنین (سقط جنین در فلسفه اخلاق)»، مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، شماره سوم، ۱۳۸۷ش.
- اسلامی، حسن، «رهیافتهای اخلاقی به سقط جنین؛ یک بررسی موردی»، فصلنامه باروری و ناباروری، پاییز ۱۳۸۴ش.
- بنیهاشمی خمینی، سید محمدحسین، توضیحالمسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.
- پالمر، مایکل، مسائل اخلاقی، ترجمه:علیرضا آل بویه، تهران، انتشارات سمت، چاپ دوم، ۱۳۸۹ش.
- تبریزی، جواد، صراط النجاه، قم، مؤسسه سلمان فارسی، ۱۴۱۶ق.
- جمشیدی، فاطمه و دیگران، «بررسی و نقد دیدگاه پیتر سینگر درباره اخلاقی بودن سقط جنین»، دوفصلنامه علمی-پژوهشی تاملات فلسفی، شماره چهل و یکم، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش.
- «حکم سقط جنین نامشروع به خاطر خوف از کشته شدن»، سایت پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۵ آذر ۱۳۹۹ش.
- حکیم، عبدالهادی، الفتاوی المیسره، فائق الملونه، ۱۴۱۷ق.
- خامنهای، علی، اجوبه الاستفتائات، کویت، دار النبأ، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- خمینی، روح الله، استفتائات، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، نجف اشرف، دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- خویی، ابوالقاسم، المسائل الشرعیه، قم، مؤسسه الخوئی الاسلامیه، خویی، بیتا.
- خویی، ابوالقاسم، احکام جامع مسایل پزشکی، قم، دار الصدیقه الشهیده، چاپ اول، ۱۴۳۲ق.
- خویی، ابوالقاسم، مبانی تکمله المنهاج، قم، موسسه احیاء آثار الامام الخویی، بیتا.
- سبزواری، عبدالاعلی، مهذب الاحکام، قم، انتشارات دارالتفسیر، ۱۴۱۳ق.
- سیستانی، علی، منهاج الصالحین، قم، انتشارات مهر، ۱۴۱۴ق.
- شکور، مهسا و دیگران، «ابعاد اخلاقی سقط جنین در آموزش پزشکی»، مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، شماره ۵، آذر ۱۳۹۲ش.
- صافی گلپایگانی، لطف الله، استفتائات پزشکی، قم، دار القرآن الکریم، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، قم، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروه الوثقی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- علامه حلی، تذکره الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴ق.
- غروی تبریزی، علی، التنقیح فی شرح العروه الوثقی، قم، انتشارات دارالهادی، چاپ سوم، ۱۴۱۰ق.
- فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل، قم، انتشارات امیر، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ق.
- فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکان و بیماران، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- فیاض، محمداسحاق، المسائل الطبیه، بیجا، بینا، بیتا.
- فیاض، محمداسحاق، منهاج الصالحین، قم، مکتب سماحه آیه الله العظمی الحاج الشیخ محمداسحاق الفیاض، بیتا.
- فیومی، ابوالعباس، مصباح المنیر، بیروت، المکتبه العلمیه، بیتا.
- قادیپاشا، مسعود و زهرا امینیان، «بررسی مجوزهای سقط جنین صادرشده در اداره کل پزشکی قانونی استان کرمان در سال ۱۳۸۴ و مقایسه اجمالی با سالهای قبل»، مجله دانشگاه علوم پزشکی کرمان، شماره دوم، ۱۳۸۶ش.
- قانون مجازات اسلامی، مصوب ۱۳۹۲ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، انتشارات دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- کرکی، حسین بن عبدالعالی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ چهارم، ۱۴۱۴ق.
- کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، مصوب ۱۳۷۵ش.
- گلپایگانی، محمدرضا، ارشاد السائل، بیروت، انتشارات دار الصفوه، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- گلپایگانی، محمدرضا، مجمع المسائل، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۳ق.
- محقق حلی، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، انتشارات زرین، چاپ سوم، ۱۳۸۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، احکام پزشکی، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، بحوث فقهیه هامه، قم، مدرسة الإمام علی بن أبیطالب علیهالسلام، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- منتظری، حسینعلی، احکام پزشکی، قم، نشر سایه، چاپ سوم، ۱۴۲۷ق.
- منتظری، حسینعلی، الاحکام الشرعیه، قم، انتشارات تفکر، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- موحدی، محمدجواد و مژگان گلزار اصفهانی، «بررسی سقط جنین از دو دیدگاه وظیفهگرایانه و غایتگرایانه»، فصلنامه علمی تخصصی اخلاق، شماره اول، ۱۳۹۰ش.
- مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، الموسوعه الفقهیه، قم، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۴۲۳ق.
- مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
- وحید خراسانی، حسین، منهاج الصالحین، قم، مدرسة الإمام باقر العلوم (علیهالسلام)، بیتا.