بهشت

معاد نهفتن

مرگ
احتضار • عزرائیل • غسل میت • کفن • نماز میت • تدفین • شهادت
برزخ
شب اول قبر • سؤال قبر • نکیر و منکر • حیات برزخی • بدن برزخی
قیامت
اسرافیل • معاد جسمانی • نفخ صور • نامه اعمال • صراط • صحرای محشر • اصحاب یمین • اصحاب شمال
بهشت
درهای بهشت • حور العین • غلمان • رضوان • نعمت‌های بهشت
جهنم
درهای جهنم • درکات جهنم • زقوم • اسفل سافلین • هاویه • جحیم • غساق
مفاهیم وابسته
شفاعت • تجسم اعمال • رقیب و عتید • تناسخ • رجعت • روح • باقیات صالحات

بهشت یا جنت، جایگاهی در جهان آخرت که بندگان درستکار و سعادتمند در آن ساکن و از نعمت‌های الهی برخوردار می‌شوند. محل سکونت حضرت آدم و حوا، پیش از هبوط به زمین نیز بهشت آدم خوانده شده است.

بیش از دویست آیه در قرآن و همچنین بسیاری از روایات معصومان، درباره بهشت و ویژگی‌های آن است؛ ویژگی‌هایی مانند اندازه و گستره و مکان، تعداد بهشت‌ها، انواع نعمت‌ها، اوصاف ثبوتی و سلبی نعمت‌ها و اشیای موجود در بهشت، غرض از آفرینش، ویژگی‌های بهشتیان، صفات و کارهایی که انسان‌ها را شایسته بهشت می‌کند، محرومان از بهشت و روابط ساکنان بهشت با یکدیگر.

با آنکه اعتقاد به وجود بهشت، از آموزه‌های قطعی اسلامی است، اما درباره اینکه آیا بهشت، در هنگام وقوع آخرت خلق می‌شود یا از ابتدا خلق شده، اختلافاتی بین متکلمان مسلمان وجود دارد. علاوه بر این، جسمانی یا روحانی بودن بهشت و نعمت‌های آن نیز، از دیگر اختلافات در میان عالمان مسلمان، چه شیعه و چه سنی است.

مفهوم و واژه‌های مرتبط

بهشت، جایگاهی در جهان آخرت که بندگان درستکار و سعادتمند در آن ساکن شده و از نعمت‌های الهی برخوردار می‌شوند. محمدباقر مجلسی در بحارالانوار، ابتدا آیات مرتبط با موضوع جنّت (حدود ۲۷۵ آیه) را به ترتیب سوره‌ها، درج و تفسیر آنها را، به طور عمده از طبرسی، فخر رازی و بیضاوی نقل کرده است. به جز احادیثی که در ذیل آیات مرتبط با بهشت آمده است، مجلسی ۲۱۷ حدیث دیگر نقل کرده است که درباره بهشت و نعمت‌های آن و بهشتیان است.

واژگان ناظر به بهشت در قرآن

در قرآن کریم، برای اشاره به بهشت از واژگان مختلفی استفاده شده که بیشترین کاربرد مربوط به واژه جنة و مشتقات آن مانند جنات است که بیش از ۱۳۰ بار تکرار شده است. واژه جنت گاه به واژه‌ای اضافه یا با صفتی همراه شده‌ است؛ مانند جنّة الخلد، جنة النعیم، جنّة المأوی، جنّاتُ عدن، و جنّات الفردوس.

در قرآن هم‌چنین از واژگان دیگری مثل روضه در آیه ۱۵ سوره روم، رَوضاتُ الجَنّات در آیه ۲۲ سوره شوری، فردوس در آیه ۱۱ سوره مومنون، دارالسَّلام در آیه ۱۲۷ سوره انعام، و ۲۵ یونس و نیز عِلّیّین و علّیون در آیه ۱۸ و ۱۹ سوره مطففین نیز برای اشاره به بهشت استفاده شده است.

مضامین آیات مرتبط با بهشت در قرآن کریم عبارت است از: بیان اوصاف و ویژگی‌های بهشت، مشخصات اصلی، اندازه، گستره و نوع مکان، انواع نعمت‌ها و ویژگی‌های آن‌ها، غرض از آفرینش بهشت، صفات و ویژگی‌هایی که انسان‌ها را شایسته بهشت می‌کند، ویژگی‌های محرومان از بهشت، و سرانجام، مناسبات و روابط ساکنان بهشت با یکدیگر.

اوصاف و ویژگی‌ها

بهشت در باور دینی جایگاه جاودانی و ابدی نیکوکاران، پس از مرگ، و میراثی است که در نتیجه اعمال نیک انسان‌ها به ایشان می‌رسد. بهشت غایت و مقصد سر معنوی انسان و همان عالَم بالایی است که انسان باید با گذر از عوالم سطح پایین‌تر به آن برسد که عین سعادت و خیر، نعیم و سُرور است. و اصولا خداوند انسان را برای رفتن به بهشت خلق کرده است

به گفته مطهری بهشت تجسم اعمال اختیاری انسان‌ها است و اگر انسان و عمل اختیاری او نباشد، بهشتی هم وجود نخواهد داشت

بر اساس احادیث یکی از درهای بهشت به کسانی اختصاص دارد که هر چند مسلمان نیستند ولی توحید را باور دارند و دشمنی با اهل‌بیت(ع) ندارند.

بر اساس آیه ۳۷ سوره واقعه از قرآن و حدیثی از پیامبر اسلام(ص) انسان‌ها در بهشت همه در سن جوانی هستند

لذت‌ها در بهشت حدی ندارد چون محدودیتی برای حواس انسان نیست و چیزی با چیز دیگر تزاحم ندارد.

هشت بر اساس قرآن، محل زندگی بعد از دنیای نیک‌بختان (الذین سُعِدوا) است؛ باغ یا باغ‌هایی با درختان بسیار و سرسبز و سایه‌گستر، با نهرهای روان (بر اساس تعبیر «تجری مِنْ تحتها الانهار»)، چشمه‌های جوشان و جاری و سرشار از میوه‌های مختلف، و همچنین با دمایی معتدل.

به گفته عالمان شیعه، توصیفاتی که درباره بهشت در قرآن آمده است، در حدی است که برای همگان قابل فهم باشد، و قرآن با بیان نمونه‌های این‌دنیایی مطالب را به ذهن نزدیک کرده است وگرنه به علت تفاوت‌های بنیادین نظام دنیای با نظام آخرت، با واژگان این دنیایی نمی‌توان حقیقت بهشت را توصیف کرد.

بهشت را مکان حاکمیت اراده انسان دانسته‌اند به گونه‌‌ای‌ که هر چه انسان بخواهد بدون هیچ قید و شرط زمانی و مکانی مهیا خواهد بود.

تفسیر المیزان در توضیح آیه ۱۳۳ سوره آل‌عمران، و ۲۱ سوره حدید، توضیح می‌دهد که منظور از عرض بهشت در این آیات وسعت بهشت است و دو آیه بیان می‌کنند که بهشت در نهایت وسعت و گستردگی است. مفسرانی مانند طبرسی، فخر رازی، با تکیه بر این آیات، تصور وسعت بهشت را خارج از قلمرو فهم و ذهن انسان‌ها دانسته‌اند.

قرآن کریم، علاوه بر بیان ویژگی‌های مثبت بهشت، به نفی ویژگی‌های منفی آن هم پرداخته است؛ تاکید بر صفت‌های مثبت مانند جاودانگی و ماندگاری، ایمنی (آمنین)، پایداری (نعیمٌ مقیمٌ)، پیوستگی (غیرُممنونٍ)، و در دسترس بودن (لامقطوعة و لاممنوعة)؛ و همچنین نفی صفات منفی مانند رنج (نَصَب)، درماندگی (لُغوب)، اندوه (حَزَن)، ارتکاب گناه (تأثیم)، سخنان ناروا و پوچ (لغو، لاغیه)، نسبت دروغ دادن و شنیدنِ کمترین سخن دروغ (کذّاب) و مستی و تباهی عقل (غَوْل).

نبود ملال در بهشت

مفسران بر اساس آیه ۱۰۸ سوره کهف گفته‌اند کسی در بهشت دچار خستگی و ملال نمی‌شود تا بخواهد از آنجا به جای دیگری برود. مطهری یکی از علل این حقیقت را چنین توضیح می‌دهد که علت ملال انسان در دنیا از لذت‌ها این است که هیچ لذت دنیوی نمی‌تواند فطرت و غریزه انسانی را به صورت کامل برآورده کند، ولی نعمت‌های بهشتی چون برآوردنده کمال واقعی و مطلوب حقیقی انسان هستند ملال‌آور نیستند. او هم‌چنین معتقد است بهشتیان فراتر از نعمتهای جسمانی مهم‌ترین لذتی که دارند تکریم از سوی خداوند و احساس میهمانی خداوند است که به هیچ وجه ملال‌آور نیست. چنان‌که نویسندگان تفسیر نمونه نبود ملال را با تکیه بر تکامل انسان در بهشت تبیین کرده‌اند، زیرا وقتی انسان حرکت رو به رشد داشته باشد گرفتار دل‌زدگی نخواهد شد.

خلق بهشت پیش از قیامت

خلق بهشت پیش از وقوع قیامت، از جمله موضوع‌هایی است که در ادبیات دینی درباره آن گفت‌وگو شده است. و عالمان بزرگ شیعه بهشت و جهنم را مخلوق می‌دانند نه این که بعد و در زمان قیامت خلق شوند. به گزارش مجلسی باور به آفریده‌شدن بهشت و جهنم از باورهای عمومی همه مسلمانان است و تنها اندکی از عالمان با گرایش معتزلی با آن مخالفند. شیخ صدوق و شیخ مفید دو عالم قرن چهارم هر دو بر این باور تأکید کرده‌اند. گفته شده اگر بهشت خلق شده بود، بر اساس آیه «كُلُّ شَيۡءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ» باید تا کنون از بین می‌رفت، ولی کسانی در پاسخ گفته‌اند هلاک در این آیه به این معناست که وجود اشیاء از خودشان نیست و وابسته‌اند، نه این که روزی از بین می‌روند. سبحانی متکلم شیعه در قرن پانزدهم درباره حکمت خلق بهشت پیش از قیامت معتقد است حکمت همه افعال الهی برای بندگان معلوم نیست و نمی‌توان بر این اساس، رأی به عبث‌بودن خلق بهشت داد.

در استدلال به مخلوق بودن بهشت، به چند آیه از قرآن کریم استناد شده است؛ آیه پنجم سوره نجم که گزارش عروج پیامبر(ص) است، آیات ۱۳۳ آل‌عمران و ۲۱ حدید که در هر دو، تعبیر «اُعدَّت» (=آماده شده است) ذکر شده، و آیه ۱۰۰ توبه که در آن واژه «اَعَدَّ» آمده و دلالت بر موجود بودن فعلی جنّت و دوزخ دارد. هم‌چنین مجلسی در بحار الانوار احادیثی از امامان نقل کرده است که باور به مخلوق‌بودن بهشت و جهنم را یکی از اعتقادات شیعه معرفی کرده است. چنان‌که در حدیثی از امام رضا(ع) بر اساس مشاهدات پیامبر(ص)، در معراج برای مخلوق‌بودن بهشت، استدلال شده است به‌گونه‌ای که انکار خلقت بهشت به منزله دروغگو خواندن پیامبر است. مطهری نیز با نقل حدیثی از پیامبر درباره سقوط یک سنگ پس از هفتاد سال به قعر جهنم برای مخلوق‌بودن بهشت و جهنم استدلال کرده است.

بهشت جسمانی

قرآن کریم و احادیث معصومین، بر این نکته تاکید می‌کنند که بهشت و به طور کلی عالم آخرت، جسمانی است و بر همین اساس، دنیا و آخرت، در جسمانی بودن تفاوتی با هم ندارند، و تنها در ویژگی‌های دیگر متفاوت‌اند. علامه مجلسی و سید نعمت الله جزایری، از یکی از احادیث نقل شده از امام رضا(ع)، برداشت کرده‌اندکه، احوال آخرت را باید با احوال دنیا سنجید و تاکید کرده‌اند که لازمه این گزاره، جسمانی‌بودن بهشت خواهد بود. امام رضا(ع) در پاسخ به یکی از پرسش‌های عمران صابی و در مقام استدلال بر رؤیت‌ناپذیری خدا برای انسان‌ها در بهشت، گفته است که استدلال برای آنچه در بهشت اتفاق می‌افتد، فقط با آنچه در دنیاست، ممکن می‌شود. این جمله، بنابر یکی از دو توضیح علامه مجلسی و شاگردش سید نعمت الله جزایری، متضمن این «اصل» است که احوال آخرت را باید با احوال دنیا سنجید.

باطنیه بر پایه روش فلسفی خود، به تأویل داده‌های قرآنی درباره جسمانی بودن بهشت و دیگر ویژگی‌های آن روی آورده و این موارد را رمزی و نمادین دانسته‌اند. غزالی در نقدی صریح بر آنان، یکی از دلالت‌های التزامی این رویکرد را نسبت دادن جهل به پیامبر(ص) یا دست‌کم گونه‌ای مخالفت با صاحب شرع و در نتیجه خروج از دین دانسته است‌؛ به‌ویژه آنکه در قرآن، موارد زیادی در وصف بهشت و مجموعه عالم آخرت ذکر شده است.

نعمت‌های بهشتی

مقالهٔ اصلی: نعمت‌های بهشتی

مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ أُکلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها تِلْک عُقْبَی الَّذینَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْکافِرینَ النَّارُ‌ (ترجمه: توصیف بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده، (این است که) نهرهای آب از زیر درختانش جاری است، میوه آن همیشگی، و سایهاش دائمی است؛ این سرانجام کسانی است که پرهیزگاری پیشه کردند؛ و سرانجام کافران، آتش است!)

رعد، ۳۵، ترجمه فولادوند.

مفسران با تکیه بر آیاتی چند از قرآن کریم، مثل ۳۱ نحل، ۱۶ فرقان، ۳۱ فصلت و مانند آن نتیجه گرفته‌اند اهل بهشت هر چه بخواهند در بهشت فراهم است. چنان‌که طباطبائی و نویسندگان تفسیر نمونه در ذیل آیه ۷۱ سوره زخرف از تفسیر مجمع البیان نقل کرده‌اند که همه نعمت‌های بهشتی در این آیه با عبارت «وَ فِيهٰا مٰا تَشْتَهِيهِ اَلْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ اَلْأَعْيُنُ‌» بیان شده است که تعبيرى است به گستردگى عالم هستى، و به وسعت آنچه در ذهن انسان‌ها مى‌گنجد يا نمى‌گنجد.

ایشان نعمت‌های بهشت را در دو دسته نعمت‌های جسمی و نعمت‌های معنوی و روحی دسته‌بندی کرده‌اند و ریشه‌ این دوگانه‌بودن نعمت‌ها را حقیقت دوگانه انسان دانسته‌اند که در دنیا و آخرت همراه هستند. به گفته مطهری در قرآن کریم هر چند نعمت‌های جسمانی از نظر عدد بیشتر ذکر شده است، با این حال در آیات قرآن با تصریح و یا با اشاراتِ گویا، نعیم معنوی را بالاتر و غیرقابل مقایسه با نعمت‌های جسمانی و مادی توصیف کرده است.

نعمت‌های جسمانی و حسّی

به گفته مطهری در قرآن کریم در توصیف بهشت بارها از نعمت‌های جسمانی نام برده شده است و در نویدهای بهشتی سخن از نعمت‌های جسمانی زیاد است.نعمت‌های مختلف بهشت، در سوره‌های مختلف قرآن کریم مثل سوره‌های الرحمن، واقعه، انسان و احادیث ذکر شده است. و گفته‌اند لذتها در عالم آخرت و بهشت حدّی ندارد و چشم و گوش و ذائقه انسان بدون محدودیت می‌تواند لذت ببرد.

باغ‌ها و درخت‌های بهشتی، نهرهای بهشتی، حورالعین بهشتی، وِلْدانٌ مُخَلَّدون، جام‌های بهشتی، و میوه‌ها و خوردنی‌های بهشتی نمونه‌هایی از نعمت‌های مادی و جسمانی بهشت است. جوادی آملی مفسر قرآن در گزارشی اجمالی ۱۵ عنوان از نعمت‌های جسمانی و حسّی بهشت را شمرده است که عبارتند از: باغ‌ها، نهرها، شراب و ساقیان، شراب ویژه، ساقی ابرار و مقربان، ظرف‌ها و جام‌ها، لباس‌ها و زینت‌ها، تخت‌ها و فرش‌ها، همسران، خدمت‌کاران، قصر‌ها و کاخ‌ها، میوه‌ها، گوشت پرندگان، حوض کوثر و چشمه تسنیم. برخی مفسران با استناد به آیه ۲۳ سوره رعد و آیه ۸ سوره غافر، گفته‌اند که همسران با ایمان، در بهشت با یکدیگر خواهند زیست؛ همچنان که پدران و مادران و فرزندانشان اگر صالح باشند همراه آنها وارد بهشت می‌شوند. (ذیل آیه ۵۶ یس و ۷۰ زخرف)

نعمت‌های معنوی و روحی

جوادی آملی در توصیف نعمت‌های روحانی و معنوی، نخستین نعمت را آرامشی فراگیر می‌داند که سراسر وجود انسان را در بر می‌گیرد. هم‌چنین بر اساس آیات قرآن بهشتیان در بهشت با سلام و درود خداوند روبه‌رو می‌شوند، و ملائکه به ایشان درود می‌فرستند، دوستانی موافق دارند و هیچ کینه‌ای در دل اهل بهشت نیست.

به گفته جوادی آملی مقام رضوان از عالی‌ترین درجات بهشت است، که بر اساس پژوهش مطهری در ۱۳ آیه قرآن مثل ۲۱ و ۷۲ توبه بر آن تصریح شده است. مجلسی در بحار الانوار روایتی از امام علی(ع) نقل کرده است که بر اساس آن به اهل بهشت گفته می‌شود بالا‌تر و ارجمند‌تر از نعمت‌هایی که ارزانی‌تان شده، خشنودی خدا از شما و محبت او به شما است. امام علی سپس آیه ۷۲ سوره توبه را تلاوت کرده است که عبارت «وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللَّهِ أَکبَرُ»؛ در آن آمده است. جوادی آملی بر اساس آیه ۱۷ سوره سجده نتیجه گرفته است که در بهشت مقامات و نعمت‌هایی هست که از مقام رضوان نیز بالاتر است.

تناسب نعمت‌های بهشت و مخاطبان قرآن

برخی گفته‌اند نعمت‌هایی قرآن برای بهشت شمرده مناسب درک و فهم مخاطبان اولیه قرآن است که در شبه جزیره عربستان می‌زیسته‌اند. و برای آن فرهنگ ارزشمند هستند. ولی همان نعمت‌ها برای افراد دیگری که در سرزمینی دیگر و با فرهنگ و ارزشهایی دیگر زندگی می‌کنند لزوما جذبه‌ای ندارد. محمدهادی معرفت قرآن‌پژوه و مفسر شیعه معتقد است این سخنان ناشی از ناآشنایی با ظرائف زبان عربی است. او با تحلیل معنای حور العین تفسیری از آن ارائه می‌دهد و سپس می‌گوید چنین نعمتی اختصاصی به قوم و منطقه خاصی ندارد چنان‌که باغ‌ها و درختان و مانند آن نیز برای همه انسان‌ها جذابیت دارد و چنین نیست که فقط اعراب بادیه‌نشین از آن لذت ببرند.

درجات و مراتب بهشت

مقالهٔ اصلی: طبقات بهشت

مفسران و پژوهش‌گران اسامی جنّة الخلد، جنة النعیم، جنّة المأوی، جنّاتُ عدن، و جنّات الفردوس را نشانه چهار مرتبه از بهشت دانسته‌اند که فردوس بالاترین و مأوی پایین‌ترین مرتبه آن است. از ابن عباس نیز نقل شده که هر یک از اسم‌های جنّة المأوی، جنّة النعیم، جنة الخلد، دارالسّلام، جنّة الفردوس، جنّة عدْن و جنة النور به یک بهشت جدا اشاره دارد.بر اساس روایتی از پیامبر اسلام(ص)، بهشت درجاتی دارد که فاصله میان آنها به‌اندازه فاصله آسمان و زمین است.

به نظر مفسران قرآن کریم، از جمله فخر رازی، واژه «درجات» که در آیات مرتبط با بهشت آمده، بر رتبه‌بندی نعمت‌های بهشت دلالت دارد که انسان‌ها بر اساس اعمال‌شان، به مراتب و درجات متفاوتی از بهشت می‌رسند. طباطبائی مفسر و فیلسوف شیعه تصریح می‌کند که منظور از «درجات» درجات قرب و نزدیکی به خداست ولی این درجات باعث می‌شود که اشخاص در بهشت هم درجات متفاوتی داشته باشند. به گفته فیض کاشانی شناخت جزئیات درجات بهشت آن وابسته به برداشت از روایات و معمولا مبتنی بر ظن و گمان است. مطهری نیز از تعبیر انواع بهشت‌ها استفاده کرده است که بر اساس نزدیکی و دوری افراد به خداوند متفاوت هستند.

امام خمینی الاهی‌دان و عارف شیعه برای بهشت سه درجه‌ی جنت اعمال، صفات و ذات را تصویر کرده است؛ جنّت اعمال، تابع عمل صالح افراد است، ولی جنّت صفات، وابسته به ملکات و صفات نیکوی انسان‌هاست. و مرتبه سوم یعنی جنت ذات، صاحبان ذات‌های مطهّر و پاک می‌باشد. به گفته او در کتاب چهل حدیث اغلب مواردی که در قرآن و حدیث به بهشت اشاره شده، منظور همین بهشت اعمال است. جنّت ذات، همان مقام فناء فی الله و لقاء الله می‌باشد. این بهشت مراتبی دارد که اوج آن برای رسول الله(ص) و اهل‌بیت است؛ و مرتبۀ پایین آن برای برخی اولیاء الهی است.

تکلیف و تکامل در بهشت

مقالهٔ اصلی: تکامل در آخرت

درباره امکان تکامل انسان در بهشت برخی عالمان شیعه معتقدند هر چند حرکت تکاملی انسان در برزخ ادامه دارد ولی پس از ورود به بهشت دیگر سیر تکاملی به پایان می‌رسد. مرتضی مطهری در کتاب معاد خود تصریح می‌کند که بر اساس متون دینی قیامت روز جزا است و روز عمل نیست. برای همین امکان ندارد که کسی در قیامت عملی داشته باشد که به‌واسطه آن تکامل پیدا کند. چنان‌که پیش از او علامه طباطبائی در تفسیر المیزان همین نکته را بیان کرده است که حتی اگر بنا باشد کفار به خاطر اعمال صالح‌شان پاداشی بگیرند در دنیا یا بزرخ خواهد بود و در قیامت امکان تکامل وجود ندارد. سید جلال‌الدین آشتیانی فیلسوف و الاهی‌دان شیعه نیز توضیح داده است که سیر تکاملی در آخرت ممکن نیست. فیض کاشانی محدث و الاهی‌دان شیعه و شاگرد ملاصدرا نیز در کتاب اصول المعارف همین نکته را تصریح کرده است.

در نقطه مقابل محمد شجاعی شاگرد دیگر طباطبائی با تکیه بر آیات ۷۷ آل‌عمران، ۱۷۴ بقره، ۱۷۵ سوره نساء و ۲۳ و ۲۴ حج تأکید می‌کند که پس از محشورشدن در قیامت نیز سیر تکاملی مؤمنان تا لقاء الله ادامه دارد. شجاعی نیز این حرکت را ناشی از عمل خود شخص نمی‌داند و آن را با استفاده از پاک‌سازی، عفو و مغفرت خداوند توضیح داده است.

بهشت آدم و حوا

مقالهٔ اصلی: بهشت آدم

در سه سوره قرآن (بقره: ۳۵؛ اعراف: ۱۹ و ۲۰؛ و طه: ۱۱۵، ۱۱۷ و ۱۲۰.) برای توصیف نخستین‌ سکونت‌گاه آدم و حوا، از واژه جنة استفاده شده است. در تفاسیر و کتاب‌های کلام اسلامی، سه قول درباره این بهشت بیان شده است: این سه قول عبارتند از «باغی در زمین»، «بهشتی آسمانی غیر از بهشت موعود»، و «بهشت موعود». فخر رازی مفسر اهل‌سنت هر سه قول را پذیرفتنی و در عین حال غیرقابل اثبات دانسته است و به عدم امکان اظهارنظر قطعی رأی داده است. علامه مجلسی محدث شیعه نیز پس از ذکر هر سه قول و برخی دلایل و احادیث مرتبط نتیجه گرفته است که انتخاب قطعی هر یک از این اقوال بی‌اشکال نیست، ضمن اینکه شاید این بهشت، بهشت برزخی بوده باشد. از میان مفسران متاخر، محمد عبده مفسر اهل‌سنت بهشت آدم و حوا را زمینی دانسته و نظر محققان اهل سنّت را نیز همین معرفی کرده است. اما طباطبائی مفسر شیعه این بهشت را در آسمان و غیر از بهشت موعود و از سنخ عالم برزخ دانسته است.

آثار و تالیفات

حضرت محمد(ص): فِی الجَنَّةِ ما لاعَینٌ رَأَت وَلا اُذُنٌ سَمِعَت وَلاخَطَرَ عَلی قَلبِ بَشَرٍ. (ترجمه: ] در بهشت چیزهایی وجود دارد که نه چشمی دیده، نه گوشی شنیده و نه به خاطر کسی گذشته است.)

نهج الفصاحه، حدیث ۲۰۶۰

آثار مستقل فراوانی درباره بهشت و جهنم تالیف شده و علاوه بر آن، در بسیاری از کتب حدیثی، بخش‌های مهمی به نقل روایات مرتبط با بهشت و جهنم اختصاص یافته است. برخی از آثار شیعی در این باب، عبارتند از:

• مَعالم الزُلفی، نوشته سید هاشم بحرانی.
• کتاب العدل و المعاد در بحارالانوار، نوشته محمدباقر مجلسی.
• صفة الجنّة و النار، مجموعه‌ای از احادیث امام باقر(ع) و امام صادق(ع) درباره بهشت و جهنم، نوشته سُعَید بن جَناح اَزْدی از اصحاب امام کاظم(ع) و امام رضا(ع). این کتاب به طور کامل در الاختصاص و به نقل از آن در بحارالانوار نقل شده است.

علاوه بر آثار شیعی، برخی آثار اهل سنت هم به نقل احادیث مرتبط با بهشت و جهنم پرداخته‌اند؛ از جمله:

• صفة الجنه، نوشته ابونُعیم اصفهانی.
• شعب الایمان، نوشته احمد بن حسین بیهقی.
• الترغیب و الترهیب، نوشته عبدالعظیم بن عبدالقوی مُنذری.
• التذکره فی احوال الموتی و امور الاخرة، نوشته شمس‌الدین قرطبی.
• حادی الارواح الی بلاد الافراح، نوشته ابن قیم جوزیه.

جستارهای وابسته

• جنة الخلد
• بهشت فردوس
• جنات عدن
• جنة المأوی

منابع

• آشتیانی، سید جلال‌الدین، شرح بر زاد المسافر، بوستان کتاب، قم، ۱۳۸۱ش.
• ابن بابویه، الاعتقادات، چاپ عصام عبدالسید، قم، ۱۳۷۱ش.
• ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴ق-۱۹۸۴م.
• ابن جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت ۱۴۰۴ق-۱۹۸۴م.
• ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل (سه جلد)، بیروت، ۱۹۹۵م، دارالکتب العلمیة.
• ابن قیم جوزیه، حادی الارواح الی بلاد الافراح، چاپ سیدجمیلی، بیروت، ۱۴۰۹ق-۱۹۸۸م.
• ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، قم، ۱۳۹۸ق.
• اشعری، علی بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ری تر، ویسبادن، ۱۴۰۰ق-۱۹۸۰م.
• اصفهانی، ابونعیم، صفة الجنة، چاپ علی رضا عبداللَّه، دمشق، ۱۴۰۶-۱۴۰۷/۱۹۸۶-۱۹۸۷.
• ایازی، سید محمدعلی، قرآن و فرهنگ زمانه، انتشارات کتاب مبین، رشت، ۱۳۸۰ش.
• بحرانی، هاشم بن سلیمان، معالم الزلفی فی معارف النشأه الاولی و الاخری، قم، ۱۳۸۲ش.
• بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، چاپ محمد زاهد بن حسن کوثری، [قاهره]، ۱۳۶۷ق-۱۹۴۸م.
• بغوی، حسین بن مسعود، مصابیح السنه، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، محمدسلیم ابراهیم سماره، و جمال حمدی ذهبی، بیروت، ۱۴۰۷ق-۱۹۸۷م.
• بیهقی، احمد بن حسین، شعب الایمان، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۲۱ق-۲۰۰۰م.
• تستری، نعمت الله بن عبدالله جزایری، نور البراهین (انیس الوحید فی شرح التوحید)، چاپ مهدی رجایی، قم، ۱۴۱۷ق.
• تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، چاپ عبدالرحمان عمیره، قاهره ۱۴۰۹ق-۱۹۸۹م؛ چاپ افست قم، ۱۳۷۰-۱۳۷۱ ش.
• جرجانی، علی بن محمد، شرح المواقف، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر، ۱۳۲۵ق-۱۹۰۷م، چاپ افست قم، ۱۳۷۰ش.
• جزایری، نعمت اللَّه بن عبدالله، نورالبراهین (انیس الوحید فی شرح التوحید)، چاپ مهدی رجائی، قم، ۱۴۱۷ق.
• جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم - جلد ۵ (معاد در قرآن)، اسراء، قم، ۱۳۹۴ش.
• جوینی، عبدالملک بن عبدالله، العقیده النظامیه، چاپ محمد زبیدی، بیروت ۱۴۲۴ق-۲۰۰۳م.
• خمینی(امام)، سید روح‌الله، شرح چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، ۱۳۹۲ش.
• خمینی(امام)، سید روح‌الله، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، ۱۳۷۸ش.
• دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، ۱۳۶۷ش، ذیل «بهشت. II. الف: در قرآن کریم» (از مهدی غفاری).
• زنجانی، فضل‌الله، «الحواشی و التعلیقات» در اوائل المقالات شیخ مفید، کنگره بین‌المللی شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق.
• سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل، به قلم حسن محمد مکی عاملی، ج۲، قم، ۱۴۱۱ق.
• سروش، عبدالکریم، «ذاتی و عرضی در دین»، مجله کیان، شماره ۴۲، سال ۱۳۷۷ش.
• سلیمان بن صالح غصن، موقف المتکلمین من الاستدلال بنصوص الکتاب و السنه، ریاض، ۱۴۱۶ق-۱۹۹۶م.
• شجاعی، محمد، قیام قیامت، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، ۱۳۸۰ش.
• شریف رضی، محمد بن حسین، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، ج۵، چاپ محمدرضا آل کاشف الغطاء، بیروت، ۱۳۵۵ش، چاپ افست قم، بی‌تا.
• شیخ مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۲ق-۱۹۸۲م.
• شیخ مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، کنگره بین‌المللی شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق.
• شیخ مفید، محمد بن محمد، تصحیح اعتقادات الامامیه، چاپ حسین درگاهی، قم، ۱۳۷۱ش.
• طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان.
• طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تاویل القرآن.
• عبدالرحمان بن مأمون متولی شافعی، الغنیه فی اصول الدین، چاپ عمادالدین احمد حیدر، بیروت ۱۴۰۶ق-۱۹۸۷ش.
• عبدالرحیم بن محمد خیاط، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶م.
• عبدالرزاق بن علی لاهیجی، گوهرمراد، چاپ زین العابدین قربانی لاهیجی، تهران ۱۳۸۳ش.
• عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، الترغیب و الترهیب من الحدیث الشریف، چاپ مصطفی محمد عماره، قاهره ۱۴۰۷ق-۱۹۸۷م، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
• شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، تهران:انتشارات میقات، ۱۳۶۳ش، چاپ اول.
• علامه حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، چاپ محمد نجمی زنجانی، قم، ۱۳۶۳ش.
• علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، چاپ حسن حسن‌زاده آملی، قم، ۱۴۰۷ق.
• علم الهدی، علی بن حسین، شرح جمل العلم و العمل، چاپ یعقوب جعفری مراغی، تهران، ۱۴۱۴ق.
• غزالی، محمد بن محمد، المضنون به علی غیراهله، چاپ ریاض مصطفی عبدالله، دمشق ۱۴۱۷ق-۱۹۹۶م.
• غزالی، محمد بن محمد، فضائح الباطنیه، چاپ عبدالرحمان بدوی، قاهره ۱۳۸۳ق-۱۹۶۴م.
• فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، چاپ مهدی رجائی، قم، ۱۴۰۵ق.
• فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، ۱۴۲۱ق-۲۰۰۰م.
• فرج الله عبدالباری، یوم القیامه بین الاسلام و المسیحیه و الیهودیه، قاهره ۲۰۰۴م.
• فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، اصول المعارف، دفتر تبلیغات اسلامی قم، قم، ۱۳۷۵ش.
• فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، راه روشن: ترجمه کتاب المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۹ش.
• فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، علم الیقین فی اصول الدین، قم، ۱۳۵۸ش.
• قاضی عبدالجبار بن احمد، شرح الاصول الخمسه، چاپ سمیر مصطفی رباب، بیروت، ۱۴۲۲ق.
• قرشی بنایی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ ششم، ۱۴۱۲ق.
• قرطبی، محمد بن احمد، التذکرة فی احوال الموتی و امور الاخرة، چاپ فواز احمد زمرلی، بیروت، ۱۴۱۰ق-۱۹۹۰م.
• قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، چاپ افست تهران، ۱۳۶۴ش.
• کاشانی، حبیب الله بن علی مدد، عقاید الایمان: شرح دعای عدیله، چاپ حسن بروجردی، چاپ سنگی تهران، ۱۳۶۰ش.
• کامیاب، حسین، «بررسی سلسله مراتب بهشت‌های چهارگانه بر اساس قرآن و روایات»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، شماره ۸، پاییز ۱۳۸۹ش.
• ماتریدی، محمد بن محمد، تأویلات اهل السنّه (تفسیرالماتریدی)، چاپ مجدی باسلّوم، بیروت ۱۴۲۶ق-۲۰۰۵م.
• مجلسی، محمد باقر، آسمان و جهان، ترجمه کتاب السماء و العالم بحار الأنوار، جلد ۵۴، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۱ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار،‌ دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ق.
• محمد رشیدرضا، تفسیر القرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیر المنار، [تقریرات درس] شیخ محمد عبده، ج۱، مصر، ۱۳۷۳ق-۱۹۵۴م.
• محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره، ۱۳۶۴، چاپ افست تهران، ۱۳۹۷ق.
• مراغی، احمد مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت، ۱۳۶۵ق.
• مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، جلد ۱۱، صدرا، تهران، ۱۳۸۹ش.
• مطهری، مرتضی، فلسفه تاریخ، جلد چهار، صدرا، تهران، ۱۳۹۰ش.
• مطهری، مرتضی، معاد، صدرا، تهران، ۱۳۸۹ش.
• مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، چاپ عبدالله محمود شحاته، [قاهره ] ۱۹۷۹-۱۹۸۹م.
• میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، چاپ علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۱ش.
• نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب‌رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
• کتاب معاد از دیدگاه امام خمینی

• New Catholic encyclopedia , Detroit: Thomson, 2003, s.vv."Afterlife. 2: in the Bible" (by H.Koster), "Paradis" (by I. Hunt).
• Encyclopaedia of the Quran, ed. Jane Dammen McAuliffe, Leiden:Brill,2001-s.v."Paradise"(by Leah Kinberg).

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: مدخل جنت در دانشنامه جهان اسلام
• مقاله بهشت در دائرة المعارف بزرگ اسلامی