حرام اصطلاحی در فقه اسلامی و یکی از احکام پنجگانه است. حرام برای توصیف اعمالی به کار می‌رود که نباید انجام شوند و انجام آنها مستوجب مجازات در آخرت است.
کارهای حرام دایره گسترده‌ای از اعمال فردی، اخلاقی، عبادات و معاملات را در بر می‌گیرد. ترک کردن واجبات هم در فقه اسلامی حرام است. بعضی از کارهای حرام در این دنیا نیز مجازاتی از جنس حَدّ یا تعزیر دارند.
مفهوم‌شناسی
کلمه حرام به معنای ممنوع و دور از دسترس در مجموعه دستورات عملی دین اسلام برای توصیف کارهایی به کار می‌رود که در فقه اسلامی انجام آن برای مسلمانان ممنوع است مسلمانان باید این کارها را ترک کنند.[۱] کلمه حرام در کنار چهار حکم دیگر یعنی واجب، مستحب، مکروه و حلال مجموع احکام پنجگانه عملی در اسلام را شکل می‌دهند. شخص مکلف در صورت انجام فعل حرام، گناهکار محسوب می‌شود.[۲]
مجموعه رفتارهایی که در فقه اسلامی حرام شمرده شده‌اند دایره گسترده‌ای دارد و شامل چندین حوزه رفتاری است؛ مثل رفتارهای فردی در حوزه سبک زندگی شامل خوراک و پوشاک، رفتارهای اخلاقی و تعامل با دیگران، مجموعه معاملات و روابط تجاری و اقتصادی، حوزه حقوق مدنی مثل ازدواج و طلاق، و حتی برخی عبادات.
فقیهان احکام کارهای حرام را از قرآن و احادیث برداشت کرده‌اند. به عنوان نمونه حرام بودن خوردن مردار، خوک و خون از آیه ۳ سوره مائده[۳]، حرام بودن ربا از آیه ۲۷۵ سوره بقره[۴]، حرمت قمار[۵] و نوشیدن شراب از قرآن و روایات متعدد[۶] استفاده شده است. چنان‌که حکم تمسخر را از آیه ۱۱ سوره حجرات[۷] و حکم غیبت را از آیه ۱۲ سوره حجرات[۸] استنباط کرده‌اند.
محمدآصف محسنی قندهاری مجتهد شیعه در جلد اول از کتاب حدود الشریعه ۷۱۸ عنوان حرام را سرشماری کرده است.[۹] علی مشکینی دیگر فقیه شیعه نیز در کتاب کوچکی به نام واجبات و محرمات در اسلام، فهرستی از اعمال و باورهای حرام را گرد آورده است.[۱۰]
چرایی حکم حرمت
علمای شیعه معتقدند احکام عملی اسلام بر اساس مصالح و مفاسد واقعی شکل گرفته‌اند[۱۱]، و هر کاری که انجامش مفسده داشته باشد و آن مفسده به‌اندازه‌ای باشد که اجتناب از آن ناگزیر باشد، حکم آن کار، حرمت است حتی اگر انجام آن کار برای برخی افراد منافعی داشته باشد.[۱۲] مفسده ممکن است فردی و برای نوع انسان‌ها، یا مفسده‌ای اجتماعی و یا دینی و معنوی باشد.
به گفته مطهری فقیه و متفکر شیعه معیار حرام بودن محرمات در اسلام فقط ضرر جسمی نیست و ممکن است عامل حرمت مفسده روحی یا مفسده‌ای اجتماعی باشد[۱۳]. به عنوان نمونه معیار حرمت در خوردنی‌های حرام مانند گوشت برخی حیوانات می‌تواند انتقال خواصّ معنوی آنها باشد که به خورنده منتقل می‌گردد.[۱۴]
اقسام حرام
اعمال حرام را می‌توان به اقسام و انواع مختلفی تقسیم کرد.
عبادت‌های حرام
برخی عبادات ممکن است در برخی موقعیت‌ها به جای مستحب یا واجب بودن، حرام شوند. مثل:
- نماز یا روزه مستحبی فرزندی که والدینش او را از روزه گرفتن نهی کرده باشند. یا نماز و روزه مستحبی زن که با حق شوهرش ناسازگار باشد.
- روزه کسی که یقین دارد یا احتمال عقلایی می‌دهد که روزه برایش مضر است.
- روزه ایام تشریق برای کسانی که در سرزمین مِنا هستند.[۱۵]
- روزه عید فطر و عید قربان[۱۶]
- روزه سکوت[۱۷] و روزه وصال[۱۸] که در اسلام تشریع نشدهاند.
- روزه مسافر[۱۹]
- نماز و روزه زن حائض[۲۰]
معاملات حرام
معاملات حرام یا مکاسب محرمه چند دسته هستند:[۲۱]
- دسته اول :معامله کردن چیزهایی که عین نجس هستند. مانند سگ و خوک خشکی، مردار، شراب و سایر مایعات مست‌کننده. البته این حکم در صورتی است که خرید و فروش این چیزها، به قصد استفاده حلال و عقلایی دیگری نباشد. مثلا خرید و فروش خون در صورتی که به قصد استفاده در بیمارستان و تزریق به بیماران باشد، یا خرید و فروش مردار در صورتی که برای آموزش دانشجویان پزشکی باشد، حرمت ندارد.
- دسته دوم: خرید و فروش چیزهایی که طرفین می‌خواهند از آنها استفاده حرام کنند یا این که از اساس کاربردی به جز کاربرد حرام ندارند. مانند خرید و فروش ابزار و آلات قمار، ابزار موسیقی لهوی، ظرف‌های طلا و نقره، صلیب، و بت. و مانند فروش انگور به کسی که قصد ساخت شراب را دارد.
- دسته سوم: خرید و فروش چیزهایی که فایده‌ای عقلانی ندارند. مانند: خرید و فروش مار، عقرب. البته اگر در زمان یا مکانی، این چیزها فایده عقلایی داشته باشند، خرید و فروش آنها ایرادی ندارد.
- دسته چهارم: کسب درآمد از کارهایی که خود آن کارها حرام است. مانند: تطفیف(کم‌فروشی)، تنجیم(پیش‌گویی بر اساس نجوم)، رشوه، دشنام به مومنان، سحر و جادو، شعبده، غَشّ(آمیختن و مخلوط ساختن جنسی به جنس دیگر) و کلاهبر‌داری در معامله، غناء، غیبت، قمار
حرام‌های فردی و اخلاقی
حرام‌های عرضی و غیری
حرام‌های عَرَضی کارهایی هستند که ذاتاً حرام نیستند یعنی در قرآن و حدیث حرام نشدهاند، ولی ممکن است به دلایلی حرام بشوند. مثلا اگر کسی نذر کند یا قسم بخورد که کار خاصی را ترک کند انجام آن کار برای او حرام خواهد شد هر چند که آن کار از نظر شرعی و به عنوان حکم اولی حرام نباشد؛ مانند این‌که کسی نذر کند یا قسم بخورد که عمل مکروهی را ترک کند که با این نذر و قَسَم آن کار حرام می‌شود.[۲۲] به این گونه از حرام، حرام عَرَضی گفته می‌شود. گاه نیز برخی از امور به این دلیل حرام می‌شوند که مقدمه انجام یک کار حرام دیگر هستند مانند کشت انگور به نیت فراهم کردن شراب[۲۳] که آن را حرام غیری خوانده‌اند.
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۴۳۰.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۲۹۱
- ↑ محسنی، حدود الشریعة، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۵۵.
- ↑ محسنی، حدود الشریعة، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۶۱.
- ↑ محسنی، حدود الشریعة، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۷۵۸.
- ↑ محسنی، حدود الشریعة، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۳۲.
- ↑ محسنی، حدود الشریعة، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۵۱.
- ↑ محسنی، حدود الشریعة، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۵۱۳.
- ↑ رک: محسنی، حدود الشریعة، ۱۳۸۷ش، ج۱.
- ↑ رک: مشکینی، واجبات و محرمات در اسلام، ۱۳۸۵ش.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۱، ص۷۲
- ↑ سبحانی، إرشاد العقول الی مباحث الأصول، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص: ۳۹۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار،۱۳۹۰ش، ج۲۱، ص۷۲
- ↑ حسینی طهرانی، معادشناسی، ج۲، ص۲۸۸.
- ↑ محسنی، حدود الشریعه، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۴۲۱.
- ↑ محسنی، حدود الشریعه، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۴۲۱.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۶۶۲.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۶۶۲.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۶۶۱-۶۶۳.
- ↑ محسنی، حدود الشریعه، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۴۱۲.
- ↑ انصاری، مکاسب محرمه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵-۳۸۰.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۴۳۰.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۴۳۰.
منابع
- انصاری، مرتضی، المکاسب المحرمه، قم، کنگره جهانی شیخ انصاری، ۱۴۱۵ق.
- حسینی طهرانی، سید محمدحسین، معادشناسی،
- سبحانی، جعفر، ارشاد العقول الی مباحث الاصول، ناشر: مؤسسة الإمام الصادق علیه‌السلام، قم، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.
- طباطبایی یزدی، سیدمحمد کاظم، العروة الوثقی، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- محسنی، محمدآصف، حدود الشریعه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۷۸ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا.
- مشکینی، علی، واجبات و محرمات در اسلام، قم، انتشارات شفیق، ۱۳۸۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، قم، مدرسة الامام علی بن ابی طالب(ع)، ۱۳۸۵ش.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، قم، ۱۴۲۶ق.
پیوند به بیرون