منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه (خویی)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | میر حبیب الله خویی |
| موضوع | شرح نهج البلاغة |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱۴ج |
مِنْهاجُ البَراعَة فی شَرْح نَهجُ البَلاغَة، اثری به زبان عربی در شرح نهج البلاغه که میرزا حبیب‌الله خویی آن را با انگیزه آسان ساختن دشواری‌های نهج‌البلاغه نگاشته است. از ویژگی‌های این کتاب، ذکر سند خطبه، نامه و حکمت‌های نهج البلاغه و اشاره به برخی حوادث تاریخی است.
میرزا حبیب‌الله تا خطبه ۲۲۹ از نهج‌البلاغه را شرح کرد و پیش از اتمام آن درگذشت. حسن حسن‌زاده آملی و محمدباقر کمره‌ای شرح او را تکمیل کردند.
نویسنده
میرزا حبیب الله خویی، (۱۲۶۱-۱۳۲۴ق) فقیه، ادیب و عالم امامی قرن سیزدهم و چهاردهم و شارح نهج البلاغه می‌باشد.[۱] وی از شاگردان میرزا حبیب‌الله رشتی، میرزای شیرازی و سید حسین کوه‌کمری بود. مهم‌ترین اثر وی منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه است که با همین کتاب، در میان اهل علم معروف شده است.
انگیزه نگارش
او در مقدمه کتاب عنوان کرده است که نهج‌البلاغه در میان فضلا و دانشمندان و برجستگان، اهمیت، شهرت خاصی کسب کرده است، در نتیجه علما، شروح زیادی بر آن نوشته‌اند که در این میان، از منهاج البراعة قطب الدین راوندی، شرح نهج البلاغه (ابن ابی الحدید) و شرح ابن میثم بحرانی نام برده است.
وی، با وجود اینکه این سه شرح را از بهترین شروح معرفی می‌کند، اما انتقاداتی نیز بر آنها دارد؛ شرح قطب الدین راوندی را، خالی از خصیصه تحقیق می‌شمارد، شرح ابن ابی الحدید را به عنوان کالبدی بی‌روح معرفی می‌کند و معتقد است برخی مطالبش طولانی و غیر لازم می‌باشد؛ مؤلف در مقدمه این کتاب، از سه شرح مذکور، شرح ابن میثم را برتر دانسته، اما اشکال این شرح را تکیه بر روش معقول، کلامی، خالی بودن از فواید حدیثی و اخبار اهل بیت ذکر کرده است.[۲] وی سپس نوشته هیچ کدام از شروح موجود، آن گونه که باید سزاوار نهج البلاغه نیستند.[۳] و تصریح کرده چون این شروح، دارای عیب، نقص و نوعی کمبود است، من شرحی نسبتا جامع و رسا و کافی و تقریبا خالی از عیب و نقص آغاز کردم.[۴]
به گفتۀ سید عبدالزهراء حسینی، میر حبیب‌الله خویی در پی برخی اختلافات مالی میان پدرش و شخصی دیگر و اظهار رأی به نفع طرف مقابل که موجب رنجش پدرش شد، گوشۀ عزلت گزید و همت خویش را مصروف نوشتن شرحی بر نهج البلاغه کرد[۵]، اما پیش از آن که تألیف خود را به پایان برساند و پس از عرضۀ بخش‌هایی از آن به مظفرالدین شاه قاجار و صدور فرمان شاه برای چاپ آن، در تهران در حدود ۱۳۲۵ وفات یافت.[۶] حسن‌زاده آملی از خطبه ۲۲۹ تا پایان نامه‌ها و محمد باقر کمره‌ای کلمات قصار را شرح کرده‌اند.[۷][۸]
محتوای کتاب
دیباچه کتاب خویی در مقدمه این دیباچه، سخنانی دارد:
- نخست، اقسام چهارگانه لفظ را از لحاظ اتحاد و تکثر لفظ و معنی مطرح می‌کند.[۹]
- در مبحث دوم، انواع دلالت لفظ، مطابقه، تضمن، التزام را بازگو می‌کند.[۱۰]
- در مبحث سوم، راجع به لفظ مفرد و اقسام آن(جزیی و کلی) بحث می‌کند.[۱۱]
- در مبحث چهارم، اقسام لفظ مرکب را بیان می‌کند.[۱۲]
او پس از این مقدمه مطالبی را یادآور می‌شود:
- وی در بخش اعظمی از مقدمۀ کتاب خود به مباحث الفاظ، اقسام حقیقت و مجاز، تشبیه و استعاره و بیشتر مباحث دانش بلاغت پرداخته است و آنها را با متن نهج البلاغه تطبیق داده است[۱۳] که نشان دهندۀ مهارت وی در ادبیات است.[۱۴] وی پاره‌ای از مسائل و مباحث بلاغی را ذکر می‌کند و معتقد است که بسیاری از این مباحث و هنرها در سخن‌های امیر المؤمنین(ع) به کار رفته است، مانند: تشبیه است با تمام ارکانش، استعاره و انواعش، کنایه و اقسامش، و محسنات بدیعیه، از قبیل: حسن ابتدا، تخلص، طباق، مقابله، مراعات النظیر و...[۱۵]
- در پایان بحث محسنات بدیعیه، عنوان حذف را شرح می‌دهد و می‌گوید: حذف، این است که انسان در سراسر سخن یا نوشته خود، یک یا چند حرف از حروف تهجّی(الفبا) را به کار نبرد و یا انسان در سراسر سخنش از حروف بی‌نقطه استفاده بکند، چنانکه امیر المؤمنین، علی(ع)، خطبه‌ای دارد که هرگز در آن حرف الف را استفاده نکرده و خطبه‌ای که در آن فقط از حروف بی‌نقطه استفاده کرده است. میر حبیب‌الله خویی، معتقد است که امیر المؤمنین در سایر مُحسّنات بدیعیه(آرایه‌های ادبی) نیز بسیار چیره دست بوده است.[۱۶]
خویی، بعد از ذکر این مقدمه، به شرح زندگانی امیر المؤمنین(ع) می‌پردازد و هر یک از مباحث را زیر عنوان «نور» مطرح می‌کند؛ مثلا می‌گوید: نور فی میلاده، نور فی اسمه الثانی، نور فی نسبه الشریف، نور فی کناه الرفیعة، نور فی القابه الشامخة، نور فی شکله و صفته.
ویژگی‌ها
- ضبط شماره متن خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار تا در صورت تکرار به بخش‌های پیشین ارجاع داده شود.
- تقسیم خطبه‌ها و بخش‌های طولانی به چند فقره، جداسازی لغت، معنا و اعراب و ذکر نکات لطیف ادبی.
- شرح آمیخته با متن (مَزجی).
- نقد برخی از آرای ابن ابی الحدید.
- اشاره به حوادث تاریخی مذکور در نهج البلاغه.
- ذکر سند خطبه‌ها و نامه‌ها و حکمت‌ها تا حد ممکن، با مراجعه به منابع معتبر و متقدم شیعه که‌گاه متن روایات از این طریق، با آنچه سید رضی نقل کرده متفاوت است.[۱۷]
منابع
خویی در تألیف این شرح از منابع حدیثی، کلامی و فلسفی چون شرح اصول کافی ملاصدرا، بحارالانوار، شرح اشارات خواجه نصیرالدین طوسی و اسفار استفاده کرده است.[۱۸]
روش مؤلف
مؤلف، به بحث دربارۀ لغات، اعراب و معنای آن می‌پردازد و سپس آن را به فارسی ترجمه می‌کند؛ البته عمدۀ تحقیقات و مباحث اجتهادی او در این شرح، ذیل عنوان «المعنی» می‌گنجد و این شیوه تقریبا تا پایان کتاب ادامه یافته است.[۱۹] خویی در این کتاب تا بخشی از خطبۀ شمارۀ ۲۲۸ نهج البلاغه را شرح کرده بود که درگذشت.[۲۰]
انتقادها
دشتی با اینکه این شرح را بسیار مفید، غنی و دارای نظمی حساب شده می‌خواند، اما از حیث جمع‌آوری همۀ مدارک نهج البلاغه کافی نمی‌شمرد و فاقد نظم و ترتیب در ارائۀ اسناد و مدارک به شمار می‌آورد؛ به گونه‌ای که مؤلف‌گاه برای یک خطبه چند مدرک را نام برده و برای چندین خطبه یا نامه، مدرکی ارائه نکرده است.[۲۱]
نسخه‌ها
نسخه‌ای به خط مؤلفِ این شرح در شش جلد در کتابخانۀ آیت الله مرعشی نجفی نگهداری می‌شود.[۲۲] و در چهارده مجلد در تهران و قم به تصحیح سید ابراهیم میانجی به چاپ رسیده است. شرح ناتمام میرزا حبیب الله خویی را ابتدا محمدباقر کمره‌ای در دو جلد و پس از او حسن حسن‌زاده آملی در پنج جلد تکمیل کردند. چاپ دیگری از این کتاب نیز در بیروت (۱۳۷۸ش/۲۰۰۸م) صورت گرفته است.
پانویس
- ↑ زرکلی، الاعلام، ج۲، ص۱۶۶.
- ↑ خویی، منهاج البراعه [فی] شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۴.
- ↑ نیز رک:عرشی، استناد نهج البلاغه، ص۱۵۴.
- ↑ خویی، منهاج البراعه شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۵ و ۶.
- ↑ حسینی، مصادر نهج البلاغه و اسانیده، ج۱، ص۲۵۰
- ↑ ثقه الاسلام تبریزی، مرآه الکتب، ج۱، ص۴۸۳.
- ↑ شرح میرزا حبیب‌الله خویی
- ↑ روش‌شناسی «منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
- ↑ خویی، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، ج۱، صص۱۰-۱۲.
- ↑ خویی، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۲-۱۴.
- ↑ خویی، منهاج البراعه شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۲-۱۹.
- ↑ خویی، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۹-۲۲.
- ↑ خویی، منهاج البراعه شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۸- ۱۷۸.
- ↑ برای نمونه رک: خویی، منهاج البراعه شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۶، ۳۴، ۸۶، ۱۲۶.
- ↑ خویی، منهاج البراعه شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۶۵.
- ↑ خویی، منهاج البراعه شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۱۰.
- ↑ خویی، منهاج البراعه شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۴- ۱۶؛ رک: بروجردی و صدرایی خویی، شرح‌های نهج البلاغه، صص۱۳۷- ۱۳۸؛ خویی، ج۱، مقدمه علی اصغر حسینی،ص۷.
- ↑ برای نمونه رک: خویی، منهاج البراعه شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۶۵، ۲۸۳، ۳۰۲-۳۰۴، ج۲، ص۸، ۳۶، ج۴، ص۲۲۹.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۳، ص۱۵۷؛ عرشی، استناد نهج البلاغه، ص۱۵۴.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۴، ص۱۲۳؛ حسینی، مصادر نهج البلاغه و اسانیده، ج۱، ص۲۴۹.
- ↑ دشتی، روش‌های تحقیق در اسناد و مدارک نهج البلاغه، ص۱۸.
- ↑ رک: حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی، ج۱، ص۲۹۹.
منابع
- دانشنامۀ جهان اسلام، ج۱۶، ص۵۲۷- ۵۲۸. با ویرایش و اضافات.
- آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی التصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- ثقه الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مرآه الکتب، چاپ محمدعلی حائری، قم، ۱۴۱۴ق.
- حسینی، عبدالزهراء، مصادر نهج البلاغه و اسانیده، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، قم، ۱۳۵۴-۱۳۷۶ش.
- خویی، حبیب الله بن محمدهاشم، منهاج البراعه شرح نهج البلاغه، چاپ علی عاشور، بیروت، ۱۴۲۹ق/۲۰۰۸م.
- دشتی، محمد، روش‌های تحقیق در اسناد و مدارک نهج البلاغه همراه با اسناد و مدارک نهج البلاغه، قم، ۱۳۶۸ش.
- زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، ۱۹۹۹م.
- عرشی، امتیاز علیخان، استناد نهج البلاغه، ترجمه، تعلیقات و حواشی از مرتضی آیت الله زاده شیرازی، تهران، ۱۳۶۳ش.
- بروجردی، مصطفی، صدرایی خویی، علی، شرح‌های نهج البلاغه، در دانشنامۀ امام علی(ع)، زیر نظر علی اکبر رشاد، ج۱۲، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مرکز نشر آثار، ۱۳۸۰ش.