 | کتابشناسی یا ارجاعات این مقاله ناقص است. میتوانید با اصلاح نحوهٔ ارجاع به منابع بر طبق شیوهنامهٔ ارجاع به منابع، به ویکیشیعه کمک کنید. |
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
غُسل عملی عبادی در فقه اسلامی است به معنای شستن تمامی بدن از سر تا پا با کیفیتی خاص.
غسل بر دو نوع است: واجب و مستحب. غسلهای واجب عبارت‌اند از غسل جِنابَت، غسل میّت، غسل مَسّ میّت و غسلهای سه گانه بانوان (غسل حیض، نفاس و استحاضه). غسلهای مستحبی فراوانی وجود دارد مانند غسل جمعه، غسل زیارت و غسل اعیاد سه‌گانهٔ فطر و قربان و غدیر.
همه غسلها را می‌توان به دو صورت ترتیبی و ارتماسی انجام داد و بهتر است مقدار آب مصرف شده برای غسل ترتیبی بیش از سه لیتر نباشد. با غسل جنابت می‌توان نماز خواند و نیازی به وضو نیست؛ ولی در مورد سایر غسلها اختلاف نظر وجود دارد.
معرفی اجمالی
کلمه «غَسل» در لغت به معنی شستن است. غُسل در اصطلاح فقهی نیز به معنی شستن تمامی بدن از سر تا پا با کیفیت تعیین شده از سوی شرع، به قصد قربت و انجام فرمان الهی است. در غسل دست کشیدن لازم نیست و به هر صورتی آب به بدن برسد کافی است. از احکام آن به تفصیل در باب طهارت رساله‌های عملیه سخن گفته‌اند.
قرآن در آیات ۶ مائده و ۴۳ نساء به این موضوع پرداخته و بیش از ۲۴۰۰ حدیث نیز در این موضوع وجود دارد.
یکی از آثار غسل، پاک شدن و طراوت روح و آمادگی آن برای نزدیک شدن به خدا و عبادت است. در روایت از اینکه کسی با حالت جنابت بخوابد نهی شده است.
غسل را یک عمل عبادی دانسته‌اند که نیت تقرب به خدا در آن لازم است.[۱]
کیفیت انجام غسل
غسل به دو گونه انجام میشود: ترتیبی و ارتماسی.
غسل ترتیبی
در غسل ترتیبی ابتدا سر و گردن، سپس سمت راست و پس از آن سمت چپ بدن شسته میشود. بر ترتیب یاد شده ادعای اجماع نیز شده است. برخی ترتیب میان سمت چپ و راست را واجب ندانسته‌اند.[۲]
ترتیب میان اعضا شرط واقعی است؛ از این‌رو، غسل کردن بر خلاف ترتیب یاد شده، حتی از روی ندانستن مسئله یا فراموشی باعث بطلان غسل خواهد بود.[۳]
به فتوای بیشتر مراجع تقلید، ترتیب در هر عضو، به معنای آغاز کردن از بالا به پایین، واجب نیست.[۴] چنان که موالات نیز واجب نخواهد بود[۵] (موالات یعنی پی درپی شستن اعضا و فاصله نینداختن میان آنها).
مستحب است آب مصرف شده در این غسل بیش از سه لیتر نباشد.[۶] برخی افراد بر خلاف دستور دین، زمان و آب زیادی برای غسل مصرف کرده و گرفتار وسواس شده‌اند. برای رهایی از این حالت، شخص وسواسی باید به فکر خود اهمیت نداده و همان‌گونه که افراد عادی غُسل می‌کنند برای آن وقت بگذارد.
غسل ارتماسی
مقصود فروبردن یکباره یا به تدریج تمامی بدن در آب است. لازم است آب، همه بدن را در یک لحظه فرا بگیرد (پس اگر به نیت غسل ارتماسی در آب فرو رود چنانچه پای او روی زمین باشد باید آن را از زمین بلند کند).[۷]
اگر بعد از آن که همه بدن زیر آب قرار گرفت نیت غسل کند طبق فتوای برخی مراجع تقلید غسل صحیح نخواهد بود (پس بهتر است زمانی نیت کند که مقداری از بدن، خارج از آب باشد).[۸]
غسلهای واجب
در فقه شیعه ۶ غسل واجب وجود دارد؛
- غسل جنابت
- غسل مسّ میت
- غسل میت
- غسلهای سه‌گانه خاص بانوان (غسل حیض، غسل نفاس، غسل استحاضه).
- گاهی غسل با نذر، عهد یا قسم نیز واجب میشود، مانند کسی که نذر کرده برای زیارت غسل کند.[۹]
از دیدگاه مشهور فقها همه غسلهای واجب، واجب غیری‌اند، بدین معنا که انجام دادن آنها به خودی خود واجب نیست؛ بلکه برای به جا آوردن عملی که مشروط به طهارت است، مانند نمازهای واجب روزانه، واجب می‌شوند.[۱۰]
غسلهای مستحب
طبق گفته سید محمدکاظم یزدی در کتب فقهی، غسلهای مستحبی زیادی ذکر شده است.[۱۱] بنابر نظر برخی فقها ، تعدادی از غسلهای مستحبی با دلیل معتبر شرعی ثابت شده‌اند ولی برخی دیگر دلیل معتبری ندارند و انجام آنها فقط به قصد رجاء[یادداشت ۱] صحیح است.[۱۲] غسلهای مستحب بر اساس تقسیم‌بندی فقها، شامل غسلهای زمانیه، مکانیه و فعلیه می‌شوند[۱۳] که در برخی مناسبت‌های زمانی یا به جهت ورود به مکانی خاص و یا انجام برخی کارها، غسل مستحب است.
برخی از غسلهای مستحبی عبارت است از:[۱۴]
شرایط غسل
واجبات غسل که تحقق و صحّت غسل منوط به آنها است عبارت‌اند از:
- نیت؛ یعنی قصد تقرب به خدا. بنابراین، غسل بدون قصد قربت باطل است.[۱۶]
- استمرار نیت تا پایان غسل( یعنی استمرار انگیزه انجام غسل به فرمان خداوند).[۱۷]
- شستن همه بدن؛ به گونه‌ای که نزد مردم شستن صدق کند. به تصریح برخی، شستن با جریان دادن آب بر پوست، هرچند با کمک دست و مانند آن تحقق می‌یابد.[۱۸]
- شستن باطن بدن، مانند داخل چشم، بینی و دهان و آن بخش از گوش که دیده نمی‌شود و نیز زیر ناخن‌هایی که خیلی بلند نیستند لازم نیست.[۱۹]
- شستن بخش‌هایی از ظاهر بدن که دیده می‌شوند ولی به صورت معمول آب به آنها نمی‌رسد (مانند قسمت‌هایی از گوش یا زیر انگشتر) واجب است.[۲۰]
- مباشرت؛ بدین معنا که خود غسل کننده، بدن خود را غسل دهد نه دیگری.[۲۱]
- پاک بودن بدن هنگام غسل.[یادداشت ۲]
- آب غسل باید مطلق، پاک و مباح باشد. بنابراین، غسل با آب مضاف، نجس و غصبی باطل است.[۲۲]
مبطلات غسل
بنابر نظر امام خمینی و برخی دیگر از مراجع تقلید، «اگر در بین غسل یا بعد از آن، حَدَث اصغر (چیزی که وضو را باطل می‌کند) مثل بول‌کردن سر بزند، غسل باطل نمی‌شود»،[۲۳] یعنی دوباره غسل کردن لازم نیست؛ ولی برای نماز (و سایر کارهای مشروط به وضو) باید وضو گرفته شود.[۲۴] مبطلات وضو با مبطلات غسل فرق می‌کند. چیزهایی که غسل را باطل می‌کند، آنهایی است که به واسطه آنها غسل واجب میشود، مانند:۱. جنابت، ۲. خون حیض، ۳. خون استحاضه، ۴. خون نفاس.[۲۵]
بنابر نظر برخی دیگر از مراجع تقلید، اگر در بین غسل، حَدَث اصغر (چیزی که وضو را باطل می‌کند) رخ دهد، غسل را باید از سر گرفت و برای کارهای مشروط به طهارت وضو هم بگیرد.[۲۶]
کفایت غسل از وضو
فقیهان شیعه درباره کفایت غسل جنابت از وضو اختلافی ندارند و بسیاری از آنان در این‌باره ادعای اجماع نموده‌اند.[۲۷][۲۸][۲۹] افزون بر این، مشهور فقها با غسل جنابت وضو را نامشروع می‌دانند[۳۰][۳۱] شیخ طوسی به استحباب وضو همراه با غسل جنابت فتوا داده است.[۳۲] درباره کفایت دیگر غسلها از وضو در میان مراجع تقلید اختلاف است و مشهور فقیهان نظریه عدم کفایت را برگزیده‌اند.[۳۳] سیدمرتضی، ابن جنید،[۳۴] و سید محسن حکیم آن را بعید ندانسته‌اند.[۳۵] در میان فقهای معاصر این نظریه طرفداران بیشتری پیدا کرده است.
به فتوای آیات امام خمینی، خامنه‌ای، صافی، سبحانی، گلپایگانی، فاضل و بهجت کسی که غسل جنابت کرده، نباید برای نماز وضو بگیرد. با غسلهای واجب دیگر مانند غسل حیض و نفاس و استحاضه نمی‌شود نماز خواند و باید وضو گرفت. با غسلهای مستحب هم نمی‌شود نماز خواند.
به فتوای آیات وحید خراسانی، سیستانی، نوری همدانی، تبریزی و خوئی با غسلهای واجب غیر از غسل استحاضه متوسطه میشود بدون وضو نماز خواند، اگرچه احتیاط مستحب آن است که وضو هم بگیرد. با غسلهای مستحبی که استحبابش ثابت شده باشد نیز می‌توان نماز خواند، اگرچه احتیاط مستحب است که وضو هم بگیرد.
به فتوای آیت الله شبیری زنجانی با هر غسل واجب (غیر از غسل استحاضه) و غسلهای مستحبی که مستحب بودنشان ثابت شده می‌توان نماز خواند، اگرچه احتیاط مستحب است که وضو هم گرفته شود.
به نظر آیت‌الله مکارم شیرازی با هر غسلی می‌توان نماز خواند و وضو واجب نیست، خواه جنابت باشد یا غیر آن، واجب باشد یا مستحب، ولی احتیاط مستحب آن است که مکلّف در غیر غسل جنابت وضو بگیرد.[۳۶]
انجام چند غسل با هم
اگر چند غسل بر عهده کسی باشد و همه غسلها واجب باشند می‌تواند به نیت همه آنها یک غسل انجام دهد.
اگر در بین این چند غسل غسل جنابت هم وجود داشته باشد، بنا به نظر بیشتر فقها انجام یک غسل فقط با نیت غسل جنابت کافی است و نیت غسلهای دیگر نیاز نیست.
چنانچه همه غسلها مستحب یا برخی واجب و برخی مستحب باشند، به نظر بیشتر فقها یک غسل کافی است.[۳۷] البته تعدادی از فقیهان نیز هستند یک غسل را کافی نمی‌دانند.
پانویس
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۴۱۹ق، ص۳۸۷ و۳۹۰.
- ↑ ؛ طباطبایی حکیم، مستمسک العروة، ج۳، ص۷۹ و ۸۲؛ آملی، مصباح الهدی، ج۴، ص۲۰۰-۲۱۱؛ خویی، موسوعة الخوئی، ج۶، ص۳۶۶ و ۳۷۹.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، الناشر مكتب آية الله العظمى السيد السيستاني، ج۱، ص۲۲۱.
- ↑ آملی، مصباح الهدی، ج۴، ص۲۱۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام،۱۳۶۳ش، ج۳، ص۱۰۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام،۱۳۶۳ش، ج۳، ص۱۰۶ و ۱۲۲؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج۱، ص۵۱۲-۵۱۳.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج۱، ص۴۹۵؛ طباطبایی حکیم، مستمسک العروة، ج۳، ص۸۵-۸۶
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ج۳، ص۹۹؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج۱، ص۴۹۶؛ طباطبایی حکیم، مستمسک العروة، ج۳، ص۸۶-۸۷؛ خویی، موسوعة الخوئی، ج۶، ص۳۸۸-۳۸۹.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۴، ص۱۸۲؛ همدانی، مصباح الفقیه، ج۳، ص۲۱۹؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج۱، ص۴۶۶؛ آملی، مصباح الهدی، ج۴، ص۷۰.
- ↑ طباطبایی حکیم، مستمسک العروة، الناشر دار إحياء التراث العربي، ج۳، ص۶۸، ۷۲ و ۳۴۱.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۴۲؛ خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۰۲.
- ↑ حسینی سیستانی، توضیح المسائل جامع، ۱۴۴۳ق، ج۱، ص۱۸۸؛ وحید خراسانی، توضیح المسائل، ۱۳۸۸ش. ص۱۱۹؛ مکارم شیرازی، توضیح المسائل، ۱۳۸۸ش، مسأله ۶۱۰.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۰۲.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۴۲؛ خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۰۲؛ حسینی سیستانی، توضیح المسائل جامع، ۱۴۴۳ق، ج۱، ص۱۸۵.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۴۲؛ خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۰۲؛ حسینی سیستانی، توضیح المسائل جامع، ۱۴۴۳ق، ج۱، ص۱۸۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۷۸.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص ۷۹.
- ↑ موسوی عاملی، مدارک الاحکام، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، ج۱، ص۲۹۱؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، ج۳، ص۸۷.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، ج۳، ص۹۱-۹۲؛ سبزواری، مهذب الاحکام، قم دار التفسیر، ج۳، ص۵۷-۵۸.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۸۰.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، ج۳، ص۹۵.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج۱، ص۵۰۴.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل محشی، مسئله ۳۸۶.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل محشی، ذیل مسئله ۳۸۶، نظر آقایان سیستانی، نوری همدانی و شبیری زنجانی.
- ↑ مبطلات غسل چیست؟، مرکز پاسخگویی به سؤالات دینی.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل محشی، ذیل مسئله ۳۸۶، نظر آقایان خویی، بهجت، تبریزی، مکارم شیرازی.
- ↑ الخلاف، ص۱۳۱، مسأله ۷۴
- ↑ حلی، مختلف الشیعة، ج۱، ص۳۳۹
- ↑ نجفی، جواهر الکلام،۱۳۶۲ش، ج۳، ص۲۴۰
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۳، ص۲۴۰
- ↑ التنقیح، ج۶، ص۴۹۷
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعة، ج۱، ص۳۴۰
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ج۳، ص۲۴۰
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعة، ج۱، ص۳۴۰
- ↑ مستمسک العروه، ج۳، ص۳۴۵.
- ↑ آیا با غسل مستحبی میشود نماز خواند؟، مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی.
- ↑ مستند الشیعة ۲/ ۳۶۷ ۳۷۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۲، ص۱۱۴ و ۱۳۷؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج۱، ص۵۲۲ و ۵۲۵؛ طباطبایی حکیم، مستمسک العروة، ج۳، ص۱۳۷ و ۱۴۰.
یادداشت
- ↑ در موردی است که مکلف عمل را به احتمال این که به خدا نزدیک می‌کند انجام می‌دهد.
- ↑ در مسئله علاوه بر دیدگاه یاد شده چند دیدگاه دیگر وجود دارد که عبارت‌اند از پاک بودن تمامی بدن از نجاست هنگام غسل. بنابر این، باید قبل از غسل تمام بدن تطهیر شود؛ باقی نبودن بر نجاست بعد از غسل؛ بدین معنا که با جاری ساختن آب بر عضو نجس به قصد غسل، آن را نیز تطهیر کند. بنابر این، یک بار جریان دادن آب بر موضع نجس، هم برای تطهیر آن و هم برای غسل کفایت می‌کند؛ تفصیل در مسئله بین اینکه غسل با آب کثیر( آب کثیر) انجام شود یا اینکه عضو نجس آخرین عضو باشد و بین غیر آن که در دو صورت نخست، یک بار شستن کفایت می‌کند، و دیدگاه آخر، شرط نبودن هیچ یک از امور یاد شده و اینکه غسل صحیح است، هرچند عضو نجس حتی پس از غسل بر نجس بودن باقی بماند، به شرط آنکه عین نجس در بدن وجود نداشته باشد (نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۳، ص۱۰۱-۱۰۲؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، الناشر مكتب آية الله العظمى السيد السيستاني، ج۱، ص۴۹۹؛ آملی، مصباح الهدی، ۱۳۸۰ق، ج۴، ص۲۴۴).
منابع
- امام خمینی، توضیح المسائل محشی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چ۸، ۱۴۲۴ق.
- آملی، محمدتقی، مصباح الهدی، فردوسی تهران.
- بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
- حرّعاملی، محمد بن حسن، الوسائل الشیعه، الناشر
مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، بی تا.
- حلبی، سید حمزة بن علی بن زهرة، غنیة النزوع، مؤسسة الامام الصادق(ع)، قم
- خویی، سید ابوالقاسم، موسوعة الخوئی، مؤسسة الخویی الاسلامیة.
- جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع)، ۱۴۲۳ق.
- سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام، مؤسسة المنار، قم
- طباطبایی حکیم، سید محسن، مستمسک العروة، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
- طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم، العروة الوثقی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۹ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروةالوثقی، الناشر مكتب آية الله العظمى السيد السيستاني، بی تا، بی جا.
- طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
- طوسی، محمد بن حسن، النهایة، دار الکتاب العربی، بیروت
- علامه حلی، تحریر الاحکام، مؤسسة الامام الصادق(ع)، قم
- علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، مکتب الاعلام الاسلامی، قم.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشيعة في أحكام الشريعة، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- الحلی، محمد بن احمد بن ادریس، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- الطرابلسی، عبدالعزیز ابن البراج، المهذب، الناشر: مؤسسة النشر الإسلامي، ۱۴۰۶ق، بی جا.
- محقق حلی، المختصر النافع، دارالاضواء، بیروت
- مستند الشیعة، احمد بن محمد مهدی نراقی، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، مشهد
- مفید، المقنعه، محمد بن محمد، ناشر: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد- رحمة الله عليه، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- موسوی عاملی، سید محمد بن علی، مدارک الاحکام، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، قم
- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، دار احیاء التراث، بیروت
- همدانی، آغا رضا بن محمد هادی، مصباح الفقیه، مؤسسة النشر الاسلامی
پیوند به بیرون