زید بن ثابت
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | زید بن ثابت بن ضحاک |
| کنیه | ابوسعید، ابوعبدالرحمن |
| زادروز | یازدهم قبل از هجرت |
| زادگاه | مدینه |
| محل زندگی | مدینه، مکه |
| مهاجر/انصار | انصار |
| نسب/قبیله | خزرج |
| درگذشت | ۴۵ ق |
| مشخصات دینی | |
| حضور در جنگ‌ها | غزوه خندق • غزوه حنین |
| نقش‌های برجسته | کاتب وحی، حمایت از خلفای سه‌گانه، بیعت نکردن با امام علی (ع) |
زید بن ثابت بن ضحاک (درگذشتۀ ۴۵ق) از اصحاب پیامبر(ص). او پس از پیامبر(ص) در ماجرای سقیفه از خلافت ابوبکر حمایت و با او بیعت کرد. در دوره خلافت عمر و عثمان منصب قضاوت را برعهده داشت و در سفرهای خلیفه جانشین آندو در مدینه بود.
بنا به گزارش بیشتر منابع زید با حضرت علی(ع) بیعت نکرد و در جنگ‌های دوره خلافت او حضور نیافت؛ به همین دلیل، او را از عثمانیه شمرده‌اند.
نسب
زید از قبیله خزرج بود. پدرش ثابت بن ضحاک و مادرش «النوار» دختر مالک بن صرمه یا مالک بن معاویه، هر دو خزرجی بودند.[۱] البته بعضی او را فرزند ثابت بن خلیفه اشهلی که از صحابه و از قبیله اوس بوده، دانسته‌اند.[۲] برخی دیگر وی را فرزند ضحاک اشهلی می‌دانند که از منافقان و جاسوسان یهود بود.[۳]
کنیه‌های ابوسعید، [۴] ابوعبدالرحمن،[۵] ابوخارجه[۶] و ابوثابت.[۷] را برای او ذکر کرده‌اند. او۲۷ فرزند داشت که هفت تن آنان در واقعه حرّه کشته شدند.[۸]
تولد و کودکی
زید در سال یازدهم قبل از هجرت در مدینه متولد شد و در مکه رشد یافت. هنگامی که شش ساله بود پدرش در جنگ بعاث -جنگی که پیش از هجرت پیامبر(ص) به مدینه بین قبیله اوس و خزرج رخ داد- کشته شد.[۹] او در ۱۱ سالگی با پیامبر(ص) به مدینه هجرت کرد و در امور دین، علم آموخت.[۱۰] بنابر گزارشی، زید در ۱۱ سالگی، به درخواست پیامبر(ص) مشغول فراگیری خط یهودی یا عبرانی یا سریانی شد و آن را در مدت ۹ یا ۱۱ روز آموخت.[۱۱]
کتابت وحی
برخی زید را کاتب وحی دانسته‌اند،[۱۲] البته از ابن مسعود زمانی که من هفتاد سوره قرآن را فرا گرفتم، زید بن ثابت در مکتب‌خانه درس می‌خواند.[۱۳] همچنین از ابی بن کعب نقل شده زمانی که من قرآن می‌خواندم، زید کودکی بود که در مکتب با یهودی‌ها بازی می‌کرد.[۱۴] برخی نیز باتوجه به اینکه زید در هنگام هجرت ۱۱ سال داشته،[۱۵] در کاتب وحی بودن او تردید کرده‌اند.
به گزارش سهیلی در «الروض الانف» تعلیم کتابت به ده کودک انصار یکی از شرایط آزادی اسیران جنگ بدر بود که توان پرداخت جان‌بهای خود را نداشتند و زید بن ثابت یکی از آنان بود که به گروهی از بچه‌های انصار خواندن و نوشتن آموخت.[۱۶]
ابن عساکر او را از بزرگان صحابه به شمار آورده است.[۱۷] بعضی وی را در امور قضائی و فتوا و قرائت و فرائض دینی سرآمد دانسته‌اند.[۱۸]
ابن سعد وی را یکی از چهار نفری می‌داند که در زمان پیامبر(ص) قرآن را جمع کرده‌اند[۱۹] و حدیثی از پیامبر(ص) نقل می‌کند که داناترین امت من در مسائل میراث زید بن ثابت است.[۲۰]
جلوگیری از حضورش در جنگ بدر و احد
زید در جنگ بدر به علت کمی سن اجازه حضور نیافت، پیامبر(ص) او را به همراه اشخاص دیگر از چهار منزلی مدینه (بیوت السقیا) بازگردانید.[۲۱] وی در جنگ احد نیز به همین دلیل اجازه حضور نیافت. اما در جنگ خندق حضور یافت.[۲۲] در غزوۀ حنین از سوی پیامبر(ص) مأمور شد که مردم را سرشماری و غنایم را حساب کند.[۲۳]
بیعت با ابوبکر
زید پس از رحلت رسول اکرم(ص) در ماجرای سقیفه به حمایت از ابوبکر بن ابی‌قحافه برخاست و با او بیعت کرد و از دیگران نیز خواست که با او بیعت کنند. ابوبکر موضع‌گیری وی را ستود و برایش دعای خیر نمود.[۲۴] وی در زمان ابوبکر جزو کاتبین خلیفه اول قرار داشت.[۲۵]
مناصب در دوره عمر و عثمان
عمر بن خطاب به هنگام سفر او را جانشین خود در مدینه می‌کرد.[۲۶]
او در زمان عمر منصب قضاوت را بر عهده داست و در دوره عثمان بر این منصب ابقا شد. خلیفه سوم همچنین مسئولیت بیت المال را به او سپرد[۲۷] و در نبود عثمان جانشین وی در مدینه بود.[۲۸]
زید در سال ۳۴ هجری هنگامی که معترضان قصد کشتن عثمان را داشتند به همراه ابواسید ساعدی، کعب بن مالک و حسان بن ثابت از عثمان دفاع کردند.[۲۹]
آیا زید با علی(ع) بیعت کرد؟
در مورد بیعت یا عدم بیعت زید بن ثابت با حضرت علی(ع) گفتارهای گوناگونی وجود دارد، ابن سعد معتقد است که زید از بیعت‌کنندگان با حضرت علی(ع) بود.[۳۰] اما به گفته مسعودی و علامه مجلسی زید با حضرت علی(ع) بیعت نکرد.[۳۱] بنا بر آنچه که از عبدالله محض نقل شده پس از قتل عثمان انصار به جز چند تن از جمله زید بن ثابت که عثمانی‌مذهب بودند با علی(ع) بیعت کردند.[۳۲]
زید در هیچ یک از جنگ‌های حضرت علی(ع) شرکت نکرد، هر چند وی فضیلت و بزرگی آن حضرت را بیان می‌کرد.[۳۳]
درگذشت
درباره سال درگذشت زید اختلاف وجود دارد، درگذشت او از سال ۴۵ تا ۴۸ و حتی بعد از سال ۵۰ ثبت شده است، البته بیشتر مورخان سال وفات او را ۴۵ هجری ذکر کرده‌اند و آن را صحیح‌ترین قول می‌دانند.[۳۴] ذهبی از واقدی نقل کرده که زید در سال ۴۵ هجری وفات یافت، در حالی که او ۵۶ سال داشت.[۳۵]
مروان بن حکم بر جنازۀ وی نماز خواند.[۳۶] ابوهریره در مرگ او می‌گوید: امروز دانشمند این امت درگذشت و امید است که خدا ابن عباس را جانشین او قرار دهد.[۳۷]
تک‌نگاری
زید بن ثابت کاتب الوحی و جامع القرآن، پدیدآورنده: صفوان عدنان داوودی، ۱۹۹۰م.
پانویس
- ↑ ابن اثیر، أسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۲۶.
- ↑ سمعانی، الأنساب، حیدرآباد، ج۱، ص۱۷۲.
- ↑ ابن حجر، تهذیب التهذیب، دایرةالمعارف العثمانیه، ج۲، ص۸؛ ابن کثیر، البدایۀ و النهایه، دار الهدی، ج۴، ص۹۶.
- ↑ ابن اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۲.
- ↑ ابن اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۲۶.
- ↑ ابن اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۲.
- ↑ عزیزی، راویان مشترک، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۳۴۷؛ مبیض، موسوعه حیاه الصحابه، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۱۰۸۸.
- ↑ ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۲۷.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۹، ص۲۹۸.
- ↑ ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۲۶.
- ↑ ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۲۸؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۵۳۹.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۵۳۸؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۴، ص۳۲۴.
- ↑ ابن حنبل، مسند، ج۱، ص ۳۸۹ و ۴۰۵ و ۴۴۲
- ↑ ازدی نیشابوری، الایضاح، ص۵۱۹؛ سید علی‌خان، الدرجات الرفیعۀ، ص۲۲.
- ↑ ابن حجر، تهذیب التهذیب، دایرةالمعارف العثمانیه، ج۲، ص۴۹۱.
- ↑ سهیلی، الروض الانف، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۱۶۷.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۴، ص۳۲۴.
- ↑ تاریخ قرآن، ص۳۱۸؛ نظام اداری مسلمانان در صدراسلام، ص۴۵؛ ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۳۱؛ زرکلی، ج۳، ص۵۷.
- ↑ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۲، ص۳۴۰
- ↑ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۲، ص۳۴۳.
- ↑ بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۵۳۱.
- ↑ ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۳۳.
- ↑ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۲، ص۱۵۰.
- ↑ ابن حنبل، مسند، ج۵، ص۱۸۷
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۶، ص۱۷۹.
- ↑ ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۳۳؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵، ص۴۵۱؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۱۵-۱۱۶
- ↑ الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ج۶، ص۳۴۳
- ↑ ابن اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۲۷.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۴، ص۳۳۶-۳۳۷.
- ↑ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۲، ص۲۳.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۷۰۹؛ بحار ج۳۲، ص۸؛ جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام، ص۲۳۰
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۴، ص۴۲۹-۴۳۰.
- ↑ ابن اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۲۷.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، ج۳، ص۴۲۱؛ خرمشاهی، دانشنامه قرآن در قرآن، ج۱، ص۱۱۶۱.
- ↑ الذهبی، سیر أعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۴۱.
- ↑ مصاحب، غلامحسین، ج۱، ص۱۱۹۸
- ↑ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۲، ص۳۴۴
یادداشت
منابع
- ابن اثیر جزری، علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد، دایرةالمعارف العثمانیه، بی‌تا.
- ابن سعد، محمد بن سعد زهری، طبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، انتشارات فرهنگ و اندیشه، ۱۳۷۴ش.
- ابن عبدالبر، یوسف بن عبد الله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تصحیح علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایۀ و النهایۀ فی التاریخ، بیروت، دارالهدی، بی‌تا.
- ابن حنبل، احمد، مسند، بیروت - لبنان،دار صادر.
- ازدی نیشابوری، فضیل بن شاذان، الایضاح، تهران، بی‌تا.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الأشراف، تصحیح محمدباقر محمودی، بیروت – لبنان، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۴ق- ۱۹۷۴م، چاپ الأولی.
- جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام، تهران، انتشارات دلیل، چاپ اول، ۱۳۸۰.
- حاکم نیشابوری، المستدرک، مصحح یوسف عبد الرحمن المرعشلی.
- خرمشاهی، بهاء‌الدین، دانشنامه قرآن در قرآن، ناهید و دوستان، ۱۳۷۷.
- ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، نظام اداری مسلمانان در صدراسلام، قم، سمت، ۱۳۸۴ ش، چاپ اول.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، مصحح شعیب الأرنؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ ۹، ۱۴۱۳ق - ۱۹۹۳م.
- رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۰.
- سمعانی، عبدالکریم، الأنساب، تحقیق عبدالرحمن بن یحیی المعلم، حیدرآباد، بی‌نا، بی‌تا.
- سهیلی، عبدالرحمان بن عبدالله، الروض الانف فی تفسیر السیرة النبویه لابن هشام و معه السیرة النبویة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- سید علی‌خان، الدرجات الرفیعۀ، قم: مکتبۀ بصیرتی.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، بی‌نا، بی‌تا.
- عزیزی، حسین، رستگار، پرویز، بیات، یوسف، راویان مشترک (پژوهشی در بازشناسی راویان مشترک شیعه و اهل سنت)، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- مبیض، محمد سعید، موسوعه حیاه الصحابه، بیروت، موسسه الریان، ۱۴۲۱ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، تهران، اسلامیه، سال چاپ مختلف، نوبت چاپ مکرر.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
- مصاحب، غلامحسین، دائره المعارف فارسی، فرانکلین، ۱۳۴۵.
پیوند به بیرون