احمَد بن حَنبَل (۱۶۴- ۲۴۱ق) از فقهای چهارگانه اهل سنت و از محدثان آنان بود که فقه‌اش بیش از مذاهب دیگر، به ظاهر احادیث پیامبر(ص) و اقوال صحابه گرایش داشته است. شافعی (از فقهای چهارگانه اهل سنت) و هشیم بن بشیر از استادان او بوده‌اند.
 آرامگاه منسوب به احمد بن حنبل | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | احمد بن حنبل |
| لقب | امام المحدثین |
| تاریخ تولد | ۱۶۴ق. |
| محل زندگی | بغداد |
| تاریخ وفات | ۲۴۱ق |
| محل دفن | بغداد |
| شهر وفات | بغداد |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | محمد بن ادریس شافعی |
| تألیفات | مسند الامام احمد، فضائل الصحابه |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| شناخته شده برای | رئیس یکی از چهار مکتب فقهی اهل‌سنت |
او از ناقلان حدیث غدیر و دیگر احادیث فضیلت امیرالمؤمنین(ع) است. احمد بن حنبل ۳۰ هزار حدیث در فضیلت امام علی(ع) حفظ بود و او را در این زمینه بی‌همتا می‌دانست. احمد در تربیع خلفا (خلیفه چهارم دانستن علی(ع)) و شکل‌دهی مذهب تسنن در مقابل مذهب عثمانی نقش بسزائی داشته است.
مهمترین حادثه زندگی ابن حنبل که سبب شهرتش نیز شد، واقعه محنت بود که با پافشاری بر مخلوق نبودن قرآن، سختی‌های فراوانی را متحمل شد هرچند که در دوره متوکل عباسی مورد توجه حکومت قرار گرفت و به عنوان رهبر جریان مقابله با محنت شناخته شد.
کتاب‌های فراوانی به او منسوب است؛ مسند احمد، فضائل الصحابه و فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) از جمله آنها است. وهابیت به پیروی از سلفیه، احمد بن حنبل را به عنوان پیشوای خود برگزیده‌اند.
زندگی‌نامه
احمد بن حنبل با کنیه ابا عبدالله[۱]از عالمان بزرگ بغداد، آخرین[۲] امام فقهی اهل سنت[۳] و پیشوای مذهب حنبلی است.[۴]
او در ربیع الاول ۱۶۴ق در بغداد به دنیا آمد.[۵] خانواده او قبل از به دنیا آمدن احمد در ایران می‌زیستند. پدرش محمد بن حنبل یا عبدالله بن حنبل[۶] والی سرخس بود.[۷] مادرش به هنگام بارداری وی، از مرو عازم بغداد شد؛[۸] هرچند برخی احتمال داده‌اند که احمد در مرو به دنیا آمده و در زمانی که شیرخواره بود، با مادرش به بغداد رفته باشد،[۹] به همین جهت از او با لقب «مروزی» نیز یاد شده است.[۱۰] احمد در سه سالگی، پدر خود را از دست داد و مادرش عهده‌دار تربیت وی شد.[۱۱]
وی دو پسر به نام‌های صالح و عبدالله داشت[۱۲] صالح به قضاوت اصفهان رسید و در سال ۲۶۶ق از دنیا رفت؛ عبدالله تا سال ۲۹۰ق زنده بود.[۱۳]
در ارتباط با فضیلت وی روایاتی چون امام الدنیا، سپردن علم اولین و آخرین توسط خداوند به وی[۱۴] وجود دارد؛[۱۵] چنان‌که وی را امام در علم حدیث، فقه، سنت، زهد و ورع دانسته‌اند.[۱۶]
وفات
احمد حنبل در سن ۷۷ سالگی[۱۷] و در سال ۲۴۱ق[۱۸] و به نقلی در سال ۲۴۲ق[۱۹] در بغداد از دنیا رفت[۲۰] و تشییع جنازه باشکوهی برای او برگزار شد.[۲۱] درباره تشییع جنازه او گفته شده که تا آن زمان به جز در تشییع شماری از انبیای بنی اسرائیل، چنین تشییعی برگزار نشده است[۲۲] و تعداد مردان شرکت‌کننده در تشییع او را حدود ۸۰۰ هزار نفر و زنان را در حدود ۶۰ هزار تن برآورد نموده‌اند و گفته شده در تشییع او ۲۰ هزار نفر از یهودیان، مسیحیان و مجوسیان به اسلام گرویده‌اند.[۲۳] عده‌ای از محققان، تعصبات مذهبی را در نقل این‌گونه روایت‌ها تأثیرگذار می‌دانند.[۲۴]
برخی منابع متن وصیت‌نامه او را به طور کامل نقل کرده‌اند.[۲۵] قبر او در بغداد مورد توجه مسلمانان بوده است و عده‌ای از علمای قرن هفتم از شهرت و اجتماع زائران پیرامون آرامگاه او سخن گفته‌اند؛[۱۳] هرچند عده‌ای معتقدند که امروز قبر او مشخص نیست؛ چرا که در طغیان رودخانه دجله از میان رفته است.[۲۶]
استادان و شاگردان
احمد از سن ۱۵[۲۷] و یا ۱۶ سالگی[۱۱] به کسب علم پرداخت و برای شنیدن و جمع‌آوری روایات، مسافرت‌های زیادی به شهرهای کوفه، بصره، مکه، مدینه، یمن، شام، جزیره،[۲۸] ایران، مغرب و دیگر مناطق دوردست انجام داد[۲۹] و مورد احترام محدثان آن مناطق قرار می‌گرفت.[۱۱]
احمد زمان اندکی را متأثر از قاضی ابویوسف شاگرد مشهور ابوحنیفه[۳۰] سپری کرد؛[۳۱] تا آنکه با هشیم بن بشیر آشنا شد و به حفظ حدیث همت گمارد.[۳۲] وی از شاگردان ویژه[۳۳] شافعی از فقهای چهارگانه اهل سنت بود[۳۴] و گفته شده که بیشترین تأثیر را از او پذیرفته بود.[۳۵] شافعی نیز علم و تقوای احمد را در بغداد بی‌مانند می‌دانست.[۳۶]
ابن حنبل از اساتید دیگری نیز بهره برد؛ تا آن‌جا که تعداد مشایخ حدیثی او را صد نفر[۳۷] و گاه بی‌شمار تلقی نموده‌اند.[۳۸] سفیان بن عیینه، إبراهیم بن سعد، جریر بن عبدالحمید، یحیی القطّان، ولید بن مسلم، علی بن هاشم بن البرید، معتمر بن سلیمان، بشر بن المفضّل، زیاد البکائی، أبوبکر بن عیاش، عبّاد بن العوّام، عمر بن عبید الطّنافسی، المطّلب بن زیاد، یحیی بن أبی زائدة، وکیع، ابن نمیر و عبدالرّزّاق از جمله استادان او هستند.[۳۹]
وی بنابر نقلی از چهل سالگی کرسی درس خود را بنا نهاد.[۲۷] راویان زیادی از جمله محمد بن اسماعیل بخاری و مسلم بن حجاج نویسندگان صحیحین،[۴۰] عبدالرّزّاق بن همّام، یحیی بن آدم، هشام بن عبدالملک طیالسی، محمد بن ادریس شافعی، اسود بن عامر شاذان و بوداود سجستانی از او روایت نقل کرده‌اند.[۴۱]
جایگاه در علم حدیث
احمد بن حنبل از محدثان بزرگ[۴۲] و از پیروان اصحاب حدیث بود.[۴۳] وی در جمع‌آوری و حفظ روایات تلاش فراوانی کرد؛[۴۴] او را در این امر بی‌مانند دانسته[۴۵] و عده‌ای او را حافظ یک میلیون حدیث می‌دانند؛[۴۶] به همین جهت او را امام محدثین نیز خوانده‌اند.[۴۷]
وی برای سنت پیامبر(ص) و اقوال صحابه و تابعین اهمیت بسیاری قائل بود و به ظاهر آیات و روایات عمل می‌کرد و با هرگونه روش تأویلی برای آیات و روایات مخالف بود.[۴۸] برخی معتقدند که او به روایات ضعیف و مُرسل نیز عمل می‌کرد.[۴۹]
احمد حنبل تلاش می‌کرد تا با روایات، مسائل اعتقادی را اثبات کند و در این زمینه اعتقادی به کاربرد عقل نداشت و این موضوع سبب رشد اندیشه‌های تجسیمی و تشبیهی شد.[۵۰]
جایگاه در فقه
احمد به رغم آن که از ائمه چهارگانه فقهی اهل‌سنت دانسته شده، و حتی بعضی معتقدند که اعلم از او در فقه وجود ندارد؛[۵۱] اما برخی معتقدند که وی کتابی در فقه[۵۲] و یا اصول فقهی ننوشته است[۵۳] و عده‌ای او را فقیه ندانسته و تنها یک محدّث معرفی کرده‌اند و عدم گسترش پیروی از او به خارج از بغداد علی رغم حمایت دستگاه حاکم را به همین مسئله مربوط دانسته‌اند.[۵۴] گفته شده او از تألیف غیر حدیث اجتناب می‌کرده است؛[۴۳] همچنان‌که روایاتی به او منسوب است که وی از دادن فتوا اجتناب کرده و به دیگر فقیهان ارجاع داده است.[۵۵] طبری هم در اثری که به جمع‌آوری نظرات فقهای عصر خویش پرداخته است، یادی از احمد نکرده[۵۶] و همین موضوع سبب خشم حنابله گشته است.[۵۷]
احمد پیرو فقه حدیثی بود[۴۳] و از رأی و قیاس پرهیز می‌نمود[۲۷] و آن را جز در موارد ضرورت و به شکلی محدود نمی‌پذیرفت؛[۴۳] برای او روش‌های دیگری چون قرآن، سنت، فتوای صحابه، استصحاب، مصالح مرسله و سدّ ذرایع نقل شده؛[۵۸] چنان‌که اصولی برای به دست آوردن حکم شرعی نیز از او ذکر کرده‌اند.[۵۹] در برخی منابع آمده است که او روش فقهی شافعی را دنبال می‌کرد.[۱۱]
فقه حنبلی بیش از سه مذهب حنفی، مالکی و شافعی، به ظاهر احادیث و اقوال صحابه گرایش داشته و نماینده شاخص اندیشه تعبدگرا در فقه اهل‌سنت است.[۴۳] پیروان مذهب او را نسبت به دیگر مذاهب اهل‌سنت کمتر دانسته‌اند؛[۶۰] هرچند بعدها به مذهبی غالب در حجاز، قطر، فلسطین و بحرین بدل شد.[۶۱]
دیدگاه نسبت به امام علی(ع)
احمد بن حنبل حدیث غدیر را نقل کرده است.[۱۸] در کتاب فضائل الصحابه تعدادی دیگر از فضائل امام علی(ع) مانند حدیث منزلت، عقد اخوت با پیامبر را آورده[۶۲] و حتی در پاره‌ای از موارد با استناد به روایات متعدد، فضیلت امام علی(ع) را اثبات کرده است.[۶۳] از وی کتابی با عنوان فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) به رشته تحریر در آمده[۶۴] که بخشی از کتاب فضائل الصحابه اوست که به صورت جداگانه به چاپ رسیده است.[۶۵] احمد امام علی(ع) را در فضیلت نسبت به دیگر صحابه بی‌مانند دانسته[۶۶] و به گفته خودش ۳۰ هزار حدیث در فضایل امیرمؤمنان، به‌خاطر داشته است.[۶۷]
از زمان امویان، این اعتقاد در بین عامه مردم به پیروی از حاکمان پایدار شده بود که علی (ع) خلیفه چهارم نیست چرا که در صورت پذیرش مشروعیت خلافت علی(ع)، خون طلحه و زبیر به هدر می‌رود.[۶۸] احمد بن حنبل را از کسانی دانسته‌اند که قائل به تربیع بوده است و امیرمؤمنان(ع) را خلیفه بعد از عثمان دانسته است[۶۹] و موضع تندی با مخالفان این نظریه گرفته است.[۷۰] برخی او را مهمترین شخصیت در شکل‌دهی مذهب تسنن در مقابل مذهب عثمانی (مذهب عامه مردم در آن زمان) دانسته‌اند.[۷۱] با این حال نقل شده که او اهل‌سنت واقعی را کسی می‌دانست که نسبت به علی بن ابی‌طالب بُغضی در دل داشته باشد؛[۷۲] به همین جهت برخی احمد را از نسل خوارجی به نام ذوالثدیه دانسته‌اند که در زمان حضرت امیرمؤمنان(ع) مقابل او ایستاد و نگاه او به امام علی (ع)را ناشی از همین مسئله می‌دانند.[۷۳]
از او نقل شده که نسبت به شیعیان موضع تندی گرفته و آنها را خارج از اسلام می‌دانست.[۷۴]
رهبر جریان مقابله با محنت
احمد حنبل در مخالفت با نظریه مخلوق بودن قرآن و تفتیش عقایدی که از سوی برخی خلفای عباسی در این زمینه صورت گرفت، به زندان افتاد؛[۷۵] اگرچه او از دوران کودکی به حمایت از عباسیان می‌پرداخت و به نقل روایاتی از پیامبر(ص) در تأیید خلافت آنان همت می‌گمارد.[۷۶] از این رو ماجرای مِحنَت نقطه عطفی در زندگی احمد حنبل به شمار می‌رود،[۷۷] و او را رهبر جریان مقابله با محنت دانسته‌اند؛[۷۸] و گفته شده همین مسأله سبب شهرتش نیز شده است.[۷۹]
واقعه محنت در سال ۲۱۸ق پیش از مرگ مأمون عباسی آغاز شد.[۸۰] مأمون از نماینده‌اش در بغداد خواسته بود از همگان به خلقت قرآن اقرار بگیرد که با امتناع و مخالفت احمد و یکی دیگر از دانشمندان روبرو شد و سرانجام پس از آنکه تهدیدهای به شلاق و قطع مقرری سودی نبخشید، ایشان را به نزد مأمون فرستاد که البته قبل از رسیدن ایشان به اردوگاه مأمون، خلیفه از دنیا رفت.[۸۱]
در دوره معتصم سخت‌گیری بیشتری نسبت به مسأله خلق قرآن به عمل آمد و در سال ۲۲۰ق [۸۲] احمد به‌خاطر عدم اقرار به حدوث و خلقت قرآن[۸۳] به زندان افتاد[۸۴] و شلاق خورد.[۸۵] [یادداشت ۱] هرچند گفته‌اند که معتصم از کار خویش پشیمان شد و روند درمان احمد را پیگیری کرد.[۸۶]
در مورد چگونگی تعامل خلیفه بعدی، واثق عباسی، با او اختلافاتی وجود دارد. برخی از عدم تعرض واثق نسبت به احمد خبر داده‌اند،[۸۷] عده‌ای از حبس خانگی او در این دوران سخن گفته[۸۸] و عده‌ای معتقدند که در اختفا به سر برده است؛ ولی حاضر به شورش بر علیه خلیفه نشد؛[۸۹] تا اینکه با هواداری متوکل عباسی از اصحاب حدیث و انکار خلق قرآن،[۹۰] احمد مورد توجه خلیفه قرار گرفته[۹۱] و از مقربان درگاه او شد تا جایی که خلیفه بدون اذن او کاری انجام نمی‌داد[۹۲] و تعدادی از انتساب‌های مهم با مشورت ابن حنبل صورت می‌گرفت؛[۹۳] هرچند تنش‌های کوتاه‌مدتی نیز بین او و خلیفه نمودار می‌شد.[۹۴]
پیشوایی سلفیه
وهابیت به تبعیت از جریان سلفیه، خود را پیرو مذهب فقهی احمد بن حنبل می‌داند.[۹۵] روش ظاهرگرایی احمد در این انتخاب نقش داشته است؛ چنان‌که در برخی از زمینه‌های اعتقادی از جمله پیرامون جسمانیت خدا و منع از زیارت قبور به او استناد کرده‌اند؛[۹۶] هرچند عده‌ای معتقدند که نمی‌توان حنابله و سلفیان را در یک خط دانست؛ چراکه همواره تعارض‌هایی بین این دو وجود داشته[۹۷] و حتی حنبلیان، آنها را به رسمیت نشناخته و سلفیان را پیروان راستین احمد نمی‌دانند؛ به‌گونه‌ای که در هر عصری، حنبلیان مهمترین دشمنان آنها محسوب می‌شدند.[۹۸]
برخی سلفی‌گری را جریانی نوظهور دانسته که برای فراهم کردن ریشه و پیشینه تاریخی و کسب مشروعیت در جهان اسلام، خود را منتسب به احمد حنبل نموده‌اند.[۹۹]
تألیفات
احمد بن حنبل را نویسنده کتاب‌های متعددی دانسته‌اند که مشهورترین آنها مسند او است. عدد احادیث مسند احمد را ۲۷۱۰۰حدیث[۱۸] یا ۳۰ هزار حدیث،[۱۰۰] و یا ۴۰ هزار حدیث دانسته‌اند؛[۱۰۱] احمد قبل از تدوین نهایی مسند از دنیا رفت و پسرش عبدالله آن را تکمیل کرد.[۱۰۲] فضائل امیرالمؤمنین نیز از کتاب های نوشته شده توسط اوست که مجموعه ای است از ۴۳۹ روایت درباره فضائل امیرالمؤمنین واهلبیت(ع)
وی همچنین کتاب‌هایی با عناوینی چون: «التاریخ»، «الناسخ و المنسوخ»، «التفسیر»، «فضائل الصحابة»، «المسائل»، «العلل و الرجال»، «الزهد»، «الردّ علی الزنادقة فیما ادعت به من متشابه القرآن»، «الاشربه» به رشته تحریر در آورده است؛[۱۰۳] البته عده‌ای بر این اعتقادند که برخی کتاب‌های او توسط شاگردان و فرزندان او جمع‌آوری شده است.[۱۰۴] مانند کتاب فضائل الصحابه که برخی معتقدند کتاب مستقلی از احمد نیست؛ بلکه مجموعه روایاتی است که فرزندش عبدالله، از وی روایت کرده است.[۱۰۵]
تک‌نگاری
در ارتباط با زندگی‌نامه احمد بن حنبل تک‌نگاری‌هایی تألیف شده است و کتاب مناقب الامام احمد نوشته ابوالفرج عبدالرحمن بن علی معروف به ابن جوزی از عالمان برجسته اهل‌سنت، از جمله آنهاست.[۱۰۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹ق، ج۱، ص۲۰۳؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، ج۳، ص۸۹.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۴؛ شهرستانی، وضوء النبی(ع)، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۰۸.
- ↑ شهرستانی، وضوء النبی(ص)، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۰۸.
- ↑ سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۲۸۰؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، ج۳، ص۸۸.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۴؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۵۲، گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۴۲۱ق، ص۸۵.
- ↑ کرمانشاهی، مقامع الفضل، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۳۵۲.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹ق، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۳؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، ج۳، ص۸۸.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۴.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۴؛ طبسی، دراسات فقهیة، ۱۴۲۹ق، ص۵۹.
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ ۱۱٫۲ ۱۱٫۳ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۳۲۶.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، ج۳، ص۸۸.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۵.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۱۸، ص۶۸-۶۹.
- ↑ نگاه کن به: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۳۴۰؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۱۸۴.
- ↑ ابن عماد حنبلی، شذرات الذهب، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۱۸۵.
- ↑ سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۲۸۰؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۳۲۶.
- ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ ۱۸٫۲ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، ج۳، ص۹۰.
- ↑ صدوق، الخصال، ترجمه مدرس گیلانی، ج۲، ص۲۹۹.
- ↑ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۴۲۱ق، ص۸۵؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، ج۳، ص۹۰.
- ↑ ابن سعد، طبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۵۳؛ ابن جوزی، مناقب الامام احمد، ۱۴۰۹ق، ص۵۵۷.
- ↑ سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۲۸۰.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۵؛ سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۲۸۰.
- ↑ انصاری، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ذیل واژه «احمد بن حنبل»، ج۱، ص۷۲۲؛ روح الهی امیری، زندگی و زمانه احمد بن حنبل، ۱۳۸۴ش.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰،ص۳۴۰.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۵۲.
- ↑ ۲۷٫۰ ۲۷٫۱ ۲۷٫۲ شهرستانی، وضوء النبی(ص)، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۰۷.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۱۷۸؛ سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۲۸۰؛ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۱۸،ص۶۵.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹ق، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ انصاری، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ذیل واژه «احمد بن حنبل»، ج۱، ص۷۱۸.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰،ص۳۲۶.
- ↑ شهرستانی، وضوء النبی(ص)، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۰۷؛ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل‌بیت(ع)، قم، ج۴۶، ص۱۸۹.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۴؛ شهرستانی، وضوء النبی(ص)، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۰۷.
- ↑ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۴۲۱ق، ص۸۵؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، ج۳، ص۸۸.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰،ص۳۲۶، جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل‌بیت(ع)، قم، ج۴۶، ص۱۸۹.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۴؛ صواف، بین السنة و الشیعة، ۱۴۲۶ق، ص۲۵۹.
- ↑ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۴۲۱ق، ص۸۵؛ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ص۱۴۱.
- ↑ سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۲۸۰.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۱۸، ص۶۴؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، ج۳، ص۸۸.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۴؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۵۲.
- ↑ ابن عماد حنبلی، شذرات الذهب، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۱۸۶.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ص۱۴۱.
- ↑ ۴۳٫۰ ۴۳٫۱ ۴۳٫۲ ۴۳٫۳ ۴۳٫۴ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل‌بیت(ع)، قم، ج۴۶، ص۱۸۹.
- ↑ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۴۲۱ق، ص۸۵.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۴.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۴؛ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۱۸، ص۶۷.
- ↑ سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۲۸۰؛ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۴۲۱ق، ص۸۵.
- ↑ انصاری، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ذیل واژه «احمد بن حنبل»، ج۱، ص۷۲۲.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ص۱۴۱.
- ↑ احمد بن حنبل و عقاید، سایت ثقلین.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص
- ↑ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۴۲۱ق، ص۸۵؛ سبحانی، مصادر الفقه الإسلامی و منابعه، ۱۴۱۹ق، ص۴۱۶، ۴۱۷.
- ↑ شهرستانی، وضوء النبی(ع)، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۱۰؛ سبحانی، مصادر الفقه الإسلامی و منابعه، ۱۴۱۹ق، ص۴۱۶ - ۴۱۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۲۹ق، ج۱، مقدمه، ص۲۲.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، ج۳، ص۴۲.
- ↑ بلعمی، تاریخنامه طبری، ۱۳۷۸ش، ص۲۱.
- ↑ بلعمی، تاریخنامه طبری، ۱۳۷۸ش، ص۲۱، ۲۲؛ سبحانی، مصادر الفقه الإسلامی و منابعه، ۱۴۱۹ق، ص۴۱۶.
- ↑ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۴۲۱ق، ص۸۵؛ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ص۱۴۱.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ص۱۴۲؛ سبحانی، تاریخ الفقه الإسلامی و أدواره، بیروت، ص۷۲ - ۷۳.
- ↑ کلینی، الکافی، مقدمه، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۲۲.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ص۱۴۲.
- ↑ ابن حنبل، فضائل الصحابه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۶۱۰-۶۱۷.
- ↑ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۶۸، طبری آملی، بشارة المصطفی، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۶۴.
- ↑ عاملی نباطی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ق، ج۳، ص۲۲۳.
- ↑ محمد طباطبایی یزدی، نگاهی بر تحقیق جدید «فضائل امیرالمومنین(ع) از احمد بن حنبل»، سایت کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۲۷ق، ج۱۰۴، ص۸۷؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، ج۳، ص۹۰.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۲۷ق، ج۱۰۴، ص۸۷؛ حسینی تهرانی، امام‌شناسی، ۱۴۲۲ق، ص۱۴.
- ↑ رجوع کنید: جعفریان، «نقش احمد بن حنبل در تعدیل مذهب اهل سنت»، ص۱۴۵ تا ۱۷۶
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۳۲۸؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۲۷ق، ج۱۰۴، ص۸۷.
- ↑ ابن قدامه، المغنی، بیروت، ج۷ ص۳۷۹.
- ↑ جعفریان، «نقش احمد بن حنبل در تعدیل مذهب اهل سنت»، ص۱۵۰
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۴، ص۸۷.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۲۲۰-۲۲۱؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۴۸۲، ج۱۰۴، ص۸۷.
- ↑ شهرستانی، وضوء النبی(ع)، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۴.
- ↑ شهرستانی، وضوء النبی(ص)، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۰۷ – ۴۰۸.
- ↑ انصاری، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ذیل واژه «احمد بن حنبل»، ج۱، ص۷۱۹.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۳۳۵.
- ↑ انصاری، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ذیل واژه «احمد بن حنبل»، ج۱، ص۷۱۸.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۳۳۲.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۳۳۲؛ ابن اثیر جزری، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج ۶، ص۴۲۷.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۴؛ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۴۲۱ق، ص۸۵.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰، ج۷، ص۳۶۵؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۳۲۷.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۴؛ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۴۲۱ق، ص۸۵.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۳۳۴ – ۳۳۵.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۳۳۵.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹ق، ج۱، ص۲۰۳؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، ج۳، ص۸۹.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۴؛ شهرستانی، وضوء النبی(ع)، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۰۸.
- ↑ شهرستانی، وضوء النبی(ص)، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۰۸.
- ↑ انصاری، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ذیل واژه «احمد بن حنبل»، ج۱، ص۷۲۰.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۴.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹ق، ج۱، ص۲۰۳؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، ج۳، ص۸۹.
- ↑ شهرستانی، وضوء النبی(ع)، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۰۸.
- ↑ شهرستانی، وضوء النبی(ع)، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ مغربی، وهابیت در آیینه تاریخ، ۱۳۸۳ش، ص۴۳-۴۳.
- ↑ احمد بن حنبل، پیشوای فکری وهابیت، نقد و بررسی تفصیلی پیشینه، عملکرد و باورهای وهابیت، سایت ثقلین.
- ↑ درس‌هایی از مکتب اسلام، فرقه وهابی و فرقه حنبلی، ۱۳۷۸ش، ص۵۴-۵۵.
- ↑ تبارشناسی، مجله سلفی‌گری و وهابیت، پایگاه تخصصی وهابیت‌شناسی و جریان‌های سلفی.
- ↑ تبارشناسی، مجله سلفی‌گری و وهابیت، پایگاه تخصصی وهابیت‌شناسی و جریان‌های سلفی.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹ق، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۴۲۱ق، ص۸۵؛ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل‌بیت(ع)، قم، ص۱۴۱.
- ↑ شهرستانی، وضوء النبی(ع)، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۰۹ – ۴۱۰.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹ق، ج۱، ص۲۰۳؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، ج۳، ص۹۰.
- ↑ انصاری، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ذیل واژه «احمد بن حنبل»، ج۱، ص۷۲۴؛ سبحانی، مصادر الفقه الإسلامی و منابعه، ۱۴۱۹ق، ص۴۱۷.
- ↑ سایت کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، محمد طباطبایی یزدی، نگاهی بر تحقیق جدید «فضائل امیرالمومنین(ع) از احمد بن حنبل»
- ↑ ابن جوزی، مناقب الامام احمد، ۱۴۰۹ق.
یادداشت
- ↑ احمد به مدت ۲۸ روز یا ۲۸ ماه(ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰،ص۳۳۲؛ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹ق، ج۱، ص۲۰۳.) و یا سی ماه و چند روز(ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰،ص۳۳۲.) به زندان افتاد.(ابن خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۱، ص۶۴؛ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۴۲۱ق، ص۸۵.) سپس در پی مناظراتی بی‌نتیجه(ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰،ص۳۳۳.) سی و چند ضربه و یا ۸۰(ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰،ص۳۳۴.)و حتی ۸۸ ضربه شلاق(شهرستانی، وضوء النبی(ص)، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۰۸.) بسیار شدید(ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۳۳۴ – ۳۳۵.) را متحمل شد.(ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۳۲۸، ۳۳۲.)
منابع
- ابن اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت،دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی بن محمد، مناقب الإمام أحمد، تحقیق عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، دارهجر، ۱۴۰۹ق.
- ابن حنبل شیبانی، أحمد بن محمد، فضائل الصحابة، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۳ق.
- ابن خلکان، وفیات الاعیان و أبناء أبناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
- ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب(ع)، قم، نشر علامه، ۱۳۷۹ش.
- ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابن عماد حنبلی، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤوط، بیروت،دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق.
- ابن قدامه، عبدالله بن محمد، المغنی علی مختصر ابی القاسم...، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
- ابن کثیر الدمشقی، أبوالفداء اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
- انصاری، حسن، «احمد بن حنبل»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، تهران، مرکز دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- بلعمی، تاریخنامه طبری، تحقیق محمد روشن، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- پایگاه تخصصی وهابیت شناسی و جریان‌های سلفی، آیا وهابیت پیرو احمد بن حنبل هستند؟، تاریخ انتشار: ۱۳۹۵/۵/۳، تاریخ بازدید: ۱۳۹۸/۲/۲۵.
- جعفریان، رسول، «نقش احمد بن حنبل در تعدیل مذهب اهل سنت»، در مجله هفت آسمان، بهار ۱۳۷۹، ش۵.
- جمعی از بزرگان، تاریخ الفقه و تطوراته، منتخب برخی کتاب‌های موجود در نرم افزار جامع فقه اهل‌بیت(ع)، گردآورنده علی‌رضا رحیمی ثابت، نرم افزار جامع فقه اهل‌بیت(ع).
- جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع)، بی‌تا.
- حسینی تهرانی، سید محمد حسین، امام شناسی، قم، موسسه ترجمه و نشر دوره علوم و معارف اسلام، ۱۴۲۲ق.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- درس‌هایی از مکتب اسلام، بنیان‌گذاران عقائد وهابیت، فرقه وهابی و فرقه حنبلی، مجله درس‌هایی از مکتب اسلام، سال۳۹، شماره۳، خرداد۱۳۷۸ش.
- ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- روح الهی امیری، زهرا، زندگی و زمانه احمد بن حنبل، مجله تاریخ اسلام، شماره۲۳، ۱۳۸۴ش.
- زرکلی، خیر الدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹ق.
- سایت ثقلین، احمد بن حنبل، پیشوای فکری وهابیت، نقد و بررسی تفصیلی پیشینه، عملکرد و باورهای وهابیت، تاریخ انتشار: ۱۳۹۴/۵/۲۶، تاریخ بازدید: ۱۳۹۸/۲/۲۵.
- سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، تاریخ الفقه الإسلامی و أدواره، بیروت، دارالاضواء، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، مصادر الفقه الإسلامی و منابعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۹ق.
- سمعانی، عبدالکریم بن محمد بن منصور، الأنساب، تحقیق عبدالرحمن بن یحیی المعلمی، حیدرآباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۸۲ق.
- شهرستانی، سیدعلی، وضوء النبی(ص)، مشهد، مؤسسة جوادالأئمة(ع) للطباعة و النشر، چاپ دوم، ۱۴۱۶ق.
- صدوق، محمد بن علی، الخصال، ترجمه مدرس گیلانی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، ۱۳۶۲ش.
- صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، کتاب فروشی داوری، ۱۳۸۵ش.
- صواف، محمد شریف عدنان، بین السنة و الشیعة، دمشق، بیت الحکمه، ۱۴۲۶ق.
- طبری آملی، عمادالدین محمد، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، قم، المکتبة الحیدریة، چاپ دوم، ۱۳۸۳ق.
- طبسی، نجم الدین، دراسات فقهیة فی مسائل خلافیة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۲۹ق.
- عاملی نباطی، علی بن محمد بن علی، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۴ق.
- کرمانشاهی، آقا محمد علی بن وحید بهبهانی، مقامع الفضل، قم، مؤسسه علامه مجدد وحید بهبهانی، ۱۴۲۱ق.
- کلینی، ابوجعفر، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دارالحدیث للطباعة و النشر، ۱۴۲۹ق.
- گرجی، ابو القاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، مؤسسه سمت، چاپ سوم، ۱۴۲۱ق.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مغربی، محمد، وهابیت در آیینه تاریخ، مجله حکمت رضوی، شماره۱۰، زمستان۱۳۸۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی‌طالب(ع)، قم، ۱۴۲۷ق.
پیوند به بیرون