جَفْر عنوان کتاب حدیثی است که به املای پیامبر اکرم(ص) و خط حضرت علی(ع) بر پوست بزغاله نوشته شد. کتاب جفر از ودایع امامت و از منابع علم امام به شمار می‌آید که مطابق برخی از روایات، تنها پیامبر(ص) و اوصیای او می‌توانند به آن نگاه کنند.
برخی محققان معتقدند کتاب جفر به صورت رمزی نوشته شده و علم منایا و بلایا در آن ثبت شده است. پوسیده‌نشدن جفر و از بین نرفتن مرکب آن، از دیگر ویژگی‌های ذکر شده در احادیث، برای این کتاب است. برخی از محققان با استناد به احادیث بر این باورند که این کتاب اکنون نزد امام زمان(عج) است.
بر اساس برخی روایات، امامان(ع) علاوه بر کتاب جفر، جفرهای دیگری دارند که آنها کتاب نبوده و تنها انبانی برای نگهداری اشیاء معنوی دیگر، مانند تورات، انجیل و مصحف فاطمه(س) هستند. کتاب‌هایی در موضوع جفر نوشته شده که «حقیقة الجفر عند الشیعة» نوشته اکرم برکات عاملی (زاده ۱۹۶۸م) از جمله آنها است.
معرفی و جایگاه
بر اساس احادیث شیعه، جفر کتابی است که به املای پیامبر(ص) و کتابت امام علی(ع) نوشته شده است.[۱] جفر در لغت به معنای برّه یا بزغاله آمده است[۲]، ازاین‌رو در اصطلاحِ روایات، به کتاب خاصی گفته می‌شود که با املای پیامبر(ص) و کتابت علی(ع) بر پوست بزغاله نوشته شده است.[۳]
مطابق روایتی از امام کاظم(ع) خداوند در روز‌های پایانی عمر پیامبر(ص) به او دستور داد تا همراه علی بن ابی‌طالب(ع) به کوه اُحُد برود و بزغاله‌ای را که در آنجا یافت، ذبح کند. آنها پس از انجام این دستور، پوست حیوان را دباغی‌شده یافتند. جبرئیل با گروهی از فرشتگان نازل شدند، قلم و دواتی به رنگ سبز آوردند و علی(ع) با آن قلم و دوات بر آن پوست دباغی‌شده کتاب را نوشتند.[۴]
مطابق برخی روایات، جفر از جمله ودایع امامت است که بر امام‌بودن صاحب آن دلالت دارد.[۵] به گفته آقابزرگ تهرانی، مؤلف کتاب الذریعه، کتاب جفر همچون دیگر ودایع امامت، نزد امامان شیعه دست به دست می‌گشته و اکنون نزد امام مهدی (عج) است.[۶] برخی از نویسندگان، علم جفر را به امام علی(ع) نسبت داده‌اند،[۷] در مقابل محققانی این نسبت را بدون دلیل دانسته‌اند.[۸]
جفرهای دیگر
در بعضی روایت‌ها از جفرهای دیگری چون جفر اَبیَض (سفید) و جفر اَحمَر (سرخ) سخن به میان آمده است.[۹] اکرم برکات، نویسنده لبنانی (متولد ۱۹۶۸م) معتقد است جفرهای دیگر، غیر از کتاب جفر و انبان چرمی برای نگهداری اشیاء معنوی است.[۱۰] بر پایه برخی از روایات، کتاب‌هایی چون صحف ابراهیم(ع)[۱۱]، تورات، انجیل، زبور و مصحف فاطمه(س) در جفر ابیض[۱۲] و شمشیر پیامبر(ص) در جفر احمر نگهداری می‌شود.[۱۳]
محتوا و ویژگی‌ها
بر اساس روایتی از امام صادق(ع) علم مَنایا و بَلایا و اخبار تمامی حوادث از ابتدا تا هنگام برپایی قیامت، در کتاب جفر ثبت شده است.[۱۴] مطابق روایت امام صادق(ع)، علائم ظهور، خبر دوستان و دشمان امام علی(ع) که تا قیامت زاده خواهند شد و تفسیر آنچه که تنها خدا و راسخون در علم به آن آگاهند، از موضوعات جزئی ذکر شده در جفر است.[۱۵]
به باور برخی محققان، کتاب جفر به صورت رمزی نوشته شده است.[۱۶] حجم اندک جفر (پوست بزغاله) و مطالب بسیار گسترده آن (ثبت‌شدن تمامی حوادث عالم) محققان را بر آن داشته تا در صدد حلّ این ناسازگاری برآیند.[۱۷] سید میر شریف جرجانی (۷۴۰–۸۱۶ق) ، از عالمان حنفی‌مذهب قرن هشتم، در حلّ این اشکال معتقد است کتاب جفر به روش علم حروف نوشته شده است.[۱۸] اما اکرم برکات با پذیرش رمزی‌بودن این کتاب، سخن جرجانی را، ادعایی بدون دلیل خوانده، معتقد است در احادیث هیچ توضیحی در این باره وجود ندارد.[۱۹]
پوسیده‌نشدن پوست بزغاله و از بین‌نرفتن مرکب آن، از ویژگی‌های ذکرشده برای کتاب جفر، در روایات است.[۲۰] در روایتی از امام کاظم(ع) نگاه کردن به جفر از امتیازات پیامبر(ص) و جانشینان اوست و تنها آنها می‌توانند در جفر نگاه کنند.[۲۱]
نمونه‌هایی از استناد ائمه(ع) به کتاب جفر
در بعضی از روایات، از مراجعه ائمه(ع) به کتاب جفر و خبردادن ایشان از امور غیبی سخن به میان آمده است؛ از جمله این روایت‌ها خبر امام صادق(ع) از زمان ولادت امام زمان، طول عمر او و حوادث غیبت[۲۲] و نیز خبردادن امام رضا(ع) از به سرانجام نرسیدن ولایتعهدی امام رضا(ع) است.[۲۳]
دیدگاه اهل‌سنت
بیشتر اهل‌سنت کتاب جفر را به امام صادق(ع) نسبت داده‌اند.[۲۴] به باور ابن‌خلدون تاریخ‌نگار قرن هشتم، کتاب جفر نوشته هارون بن سعید عجلی از بزرگان زیدیه است که روایت‌هایی را از امام صادق(ع) درباره وقایع آینده نقل می‌کند.[۲۵]
ابن‌تیمیه، پیشوای سَلَفی، وجود کتاب جفر و هرگونه کتابی از ائمه(ع) در موضوع اخبار آیندگان را نپذیرفته است.[۲۶] به گفته برخی از نویسندگان اهل‌سنت، اختصاص داشتن علم غیب به خدا و بعضی از پیامبران، دلیل انکار جفر از سوی ابن‌تیمیه بوده است.[۲۷]
تک‌نگاری‌ها
در موضوع جفر، کتاب‌هایی نوشته شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- «حقیقة الجفر عند الشیعة» نوشته اکرم برکات العاملی؛ این کتاب را انتشارات دارالصفوة لبنان برای نخستین‌بار در سال ۱۴۱۶ق در ۲۸۵ صفحه چاپ کرد.[۲۸]
- «نگاهی نو به جفر علی(ع)» به قلم سیدحسین موسوی زنجانی؛ این اثر در ۶۴ صفحه، برای نخستین‌بار در سال ۱۳۸۴ش به کوشش انتشارات سلسبیل منتشر شد.[۲۹]
- «بحث حول الجفر و علم المعصوم(ع) من خلال الآثار» نوشته سید عمار صدرالدین موسوی عاملی؛ چاپ اول این کتاب در سال ۱۴۱۹ق و چاپ دوم آن در سال ۱۴۲۹ق به کوشش دار المحجة البیضاء بیروت انجام گرفته است.[۳۰]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۵۹ و ۵۰۶-۵۰۷؛ عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۲۸.
- ↑ ابن‌منظور، لسان‌العرب، ذیل واژه جفر؛ فیومی، المصباح المنیر، ذیل واژه جفر.
- ↑ برکات، حقیقة الجفر عند الشیعة، ۱۴۳۰ق، ص۲۸-۳۰.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۵۰۶-۵۰۷.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۵۸؛ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ۱۴۰۳ق، ص۱۰۲-۱۰۳؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۴۱۸-۴۱۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۱۱۹.
- ↑ کاشفی، حرز الامان، چاپ سنگی، ص۸.
- ↑ بهاردوست، «جفر و جامعه»، ص۴۷۸.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۵۳؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۴۰.
- ↑ برکات، حقیقة الجفر عند الشیعة، ۱۴۳۰ق، ص۴۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۴۰.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۸۶.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۸۶؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۲۱۱.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۳۵۳.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۵۰۷.
- ↑ برکات، حقیقة الجفر عند الشیعة، ۱۴۳۰ق، ص۶۹.
- ↑ برکات، حقیقة الجفر عند الشیعة، ۱۴۳۰ق، ص۶۹.
- ↑ جرجانی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۶، ص۲۲.
- ↑ برکات، حقیقة الجفر عند الشیعة، ۱۴۳۰ق، ص۷۰.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۵۰۶-۵۰۷.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۵۸-۱۵۹؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۱۲.
- ↑ شیخ صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۳۵۳.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب(ع)، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۶۵.
- ↑ بهاردوست، «جفر و جامعه»، ص۴۷۷.
- ↑ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۴۱۵-۴۱۶.
- ↑ ابن‌تیمیه، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۸، ص۱۳۶.
- ↑ ابوالعزائم، الجفر، ۱۴۳۲ق، ص۱۸.
- ↑ برکات، حقیقة الجفر عند الشیعة، ۱۴۱۶ق.
- ↑ موسوی زنجانی، نگاهی نو به جفر علی(ع)، ۱۳۸۴ش.
- ↑ موسوی عاملی، بحث حول الجفر و علم المعصوم(ع)، ۱۴۲۹ق.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
- ابوالعزائم، محمدماضی، الجفر، قاهره، دار الکتاب الصوفی، ۱۴۳۲ق.
- ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة و القدریة، ریاض، جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن‌خلدون، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب(ع)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الصادر، ۱۴۱۴ق.
- برکات، اکرم، حقیقة الجفر عند الشیعة، بیروت، دار الصفوة، ۱۴۳۰ق.
- بهاردوست، علیرضا، «جفر و جامعه»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- جرجانی، علی بن محمد، شرح المواقف، قم، الشریف الرضی، ۱۳۲۵ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۵ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الأخبار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳.
- شیخ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل محمد(ص)، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ق.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران، المطبعة العلمیة، ۱۳۸۰ق.
- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، انتشارات رضی، ۱۳۷۵ش.
- فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، بیروت، المکتبة العصریة، ۱۴۲۸ق.
- کاشفی، علی بن حسین، حرز الأمان من فتن الزمان، چاپ سنگی،بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- موسوی زنجانی، سیدحسین، نگاهی نو به جفر علی(ع)، قم، سلسبیل، ۱۳۸۴ش.
- موسوی عاملی، سید عمار صدرالدین، بحث حول الجفر و علم المعصوم(ع) من خلال الآثار، بیروت، دار المحجة البیضاء، ۱۴۲۹ق.
پیوند به بیرون