حسنین
حَسَنَین یا حسنان به‌معنای «دو حَسَن» به امام حسن مجتبی(ع) و امام حسین(ع) اشاره دارد.[۱][یادداشت ۱] در کتاب فائق المقال کتاب رجال قرن یازدهم قمری آمده است که در کتاب‌های رجالی تعبیر «حسنین» اختصاص به این دو امام دارد،[۲] چنان‌که کنیه ابوالحسنین نیز مختص امام علی(ع) پدر این دو امام است.[۳] نویسنده کتاب مجمع الرجال کتاب رجالی قرن دوازدهم قمری نیز همین نکته را آورده است.[۴] این کلمه از نظر قواعد زبان عربی وقتی در موقعیت نصب و جرّ باشد به صورت «حَسَنَین» به کار برده می‌شود و وقتی در موقعیت رفع باشد به صورت «حسنان» استعمال می‌شود.
در احادیث نقل شده از پیامبر و امامان شیعه این تعبیر به کار نرفته است. امام علی(ع) در خطبه شِقشِقیه از عبارت حسنان در جمله «حَتّی لَقَدْ وُطِئَ الْحَسَنانِ» (=به‌طوری‌که حسنان کوبیده شدند)،[۵] استفاده کرده است و برخی آن را به معنای امام حسن(ع) و امام حسین(ع) دانسته‌اند و گاه نیز گفته شده که به‌معنای دو انگشت ابهام است.[۶] به گفته سید جعفر شهیدی تاریخ‌پژوه و مترجم نهج البلاغه، ابن ابی الحدید شارح معروف نهج البلاغه این معنا را از قطب راوندی نقل کرده است ولی نپذیرفته است.[۷] به گفته شهیدی در کتاب‌های لغوی چنین معنایی به کار نرفته است. اما برخی از اهل لغت( قانون الادب، تاج العروس، مهذب الاسما، فاکهة البستان) آن را به معنای استخوان کنار بازو ثبت کرده‌اند.وی این معنا را با عِطْفای در جمله(حَتَّی لَقَدْ وُطِئَ الْحَسَنَانِ وَ شُقَّ عِطْفَایَ )به معنای دو پهلو مناسب‌تر دانسته است.[۸] شیخ مفید(درگذشته ۴۱۳ق) در کتاب الافصاح عبارت «حسنان» را درباره امام حسن و امام حسین به کار برده است.[۹]
بر اساس برخی گزارش‌ها شخصی بنام قس بن ساعده ایادی (درگذشت:۲۳ سال قبل از هجرت) که از حنفا بوده است در فرازی از یکی از مناجات‌ها و دعاهایش که نام چهارده معصوم را ذکر کرده تعبیری بنام الحسنان داشته است.( « اللهم رب السماوات الارفعة والارضين الممرعة بحق محمد و الثالثة المحاميد معه والعليين الاربعة وفاطم والحسنان الابرعة وجعفر وموسى التبعة سمي الكليم الضرعة اولئك النقباء الشفعة والطريق المهيعة داسة الاناجيل ومحاة الاضاليل ونفاة الاباطيل الصادقو القيل عدد نقباء بني إسرائيل ، فهم أول البداية وعليهم تقوم الساعة وبهم تنال الشفاعة ولهم من الله فرض الطاعة اسقنا غيثا مغيثا ») پیامبر(ص) پس از شنیدن این دعا از زبان جارود بن منذر عبدی به درخواست او این نام‌ها را تفسیر و منطبق بر چهارده معصوم ساخت. [۱۰] کلمه حسنین هم‌چنین نام یک داستان منظوم عوامانه و تخیلی درباره امام حسن و امام حسین از شاعری ناشناس است که موضوع آن به مکتب رفتن این دو امام است و نسخه خطی آن در کتابخانه آستان قدس نگهداری می‌شود.[۱۱]
در ادبیات
واژه حسنین در ادبیات و اشعار آئینی نیز کاربرد داشته است.
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل ماده حسنین
- ↑ بصری، فائق المقال، ۱۴۲۲ق، ص۴۴.
- ↑ بصری، فائق المقال، ۱۴۲۲ق، ص۴۴.
- ↑ قهپایی، مجمع الرجال، ۱۳۶۴ش، ج۷، ص۱۹۳ و ۱۹۴.
- ↑ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۸۹.
- ↑ ابن شهر‌آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۹۸؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق٬ ج٬۸ ص۴۰۲.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ناشر: مکتبة آیة الله العظمی المرعشي النجفي (ره)، ج۱، ص۲۰۰.
- ↑ شهیدی، ترجمه نهج البلاغه، ناشر شرکت انتشارات علمی وفرهنگی، ص۴۵۰.
- ↑ مفید، الافصاح فی الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۲۴۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۸، ص۴۳.
- ↑ ذوالفقاری، «حسنین».
- ↑ ادیب الممالک، دیوان اشعار، ترکیبات؛شمارهٔ ۱ - چهارده بند ادیب الممالک در مراثی اهل البیت صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین. https://ganjoor.net/adib/divan/tarkib/sh1#bn95
- ↑ آذر بیگدلی، دیوان اشعار، رباعیات، ۱۴۸؛ https://ganjoor.net/azar/divan/robaee/sh148
یادداشت
- ↑ یکی از قواعد ادبی در علم معانی و بیان قاعده ی تغلیب است، به معنای غلبه دادن که انواع مختلفی دارد مثل تغلیب مذکر بر مونث مانند: طلب العلم فریضة علی کل مسلم. که مسلم یعنی مرد و زن مسلمان. تغلیب زیبا تر بر زیبا، مانند: قمران (دوماه) یعنی قمر و شمس(ماه و خورشید) تغلیب بزرگ بر کوچک، مانند: حسنان (دوحسن) یعنی حسن و حسین(تفتازانی، مختصر المعانی، دارالفکر، ص۹۱.)
منابع
- ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب علیهم السلام، قم، انتشارات علامه، ۱۳۷۹ق.
- بصری، احمد بن عبدالرضا، فائق المقال فی الحدیث و الرجال، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۲ق.
- تفتازانی، سعدالدین، مختصر المعانی، دارالفکر، قم، بی‌تا.
- ذوالفقاری، حسن، «حسنین» در پایگاه دائرة المعارف بزرگ اسلامی، . مرور در ۲ فروردین ۱۴۰۲ش.
- شهیدی، سید جعفر، ترجمه نهج البلاغه، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الافصاح فی الامامة، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- قهپایی،عنایة الله، مجمع الرجال، اسماعیلیان، قم، ۱۳۶۴ش.
- محدث نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۸ق