مصباح السالکین (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ابن‌میثم بحرانی |
| موضوع | شرح نهج البلاغه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
مصباح السالکین لنهج‌البلاغة من کلام امیر المومنین علیه‌السلام شرح نهج‌البلاغه به زبان عربی، نوشتهٔ ابن‌میثم بحرانی (متوفای ۶۹۹ق)، در پنج جلد و یک مقدمه بلند. بحرانی همچنین این شرح را با نام اختیار مصباح السالکین لنهج‌البلاغة من کلام امیر المومنین علیه‌السلام به نگارش درآورده است. کتاب مذکور شامل قواعد کلامی و فلسفی، آموزه‌های عرفانی و صوفیانه و گزارش‌های تاریخی و مباحث الفاظ و خطابه است. مصباح السالکین در ۱۲۸۹ق به‌صورت چاپ سنگی و در ۱۳۸۱ق (۱۳۴۱ش) به‌شکل چاپ جدید منتشر و اولین ترجمه فارسی آن در ۱۳۶۲ش انجام شده است.
موضوع و عناوین
مصباح السالکین، شرح نهج البلاغه است[۱] و نویسنده مطالب کتاب را در پنج جلد تنظیم کرده و مقدمه بلندی برای این کتاب آورده که در سه بخش است: مباحث الفاظ، خطابه و فضایل امام علی(ع).[۲] او کلمات و عبارات حضرت علی(ع) را دارای مفاهیم بسیار و عمیق معرفی کرده و گفته برای پی‌بردن به آنها لازم است ابتدا اطلاعاتی درباره الفاظ و خطابه آورده شود.[۳] قسمت فضایل نیز سه عنوان: فضایل خارجی، فضایل نفسانی و کرامات دارد.[۴] مؤلف پس از مقدمه، به شرح مقدمه یا خطبه سید رضی پرداخته است.[۵]ابن‌میثم بحرانی نخستین مطلبی که در مقدمه آورده درباره اقسام و احکام دلالت الفاظ است و به توضیحی درباره دلالت‌های سه‌گانه مطابقی و تضمنی و التزامی پرداخته است. آخرین مطلب در شرح ابن‌میثم بحرانی این سخن از امیرالمؤمنین(ع) است إِذَا احْتَشَمَ الْمُؤْمِنُ أَخَاهُ فَقَدْ فَارَقَهُ( هر گاه کسی برادر ایمانی خویش را خشمناک یا شرمنده سازد در واقع از او جدا شده و مقدمات مفارقت را فراهم ساخته است.) بحرانی در شرح این سخن گفته احتشام خواه به معنای خجالت دادن برادر مومن باشد یا به معنای به خشم در آوردن او هر دو سبب جدایی ومفارقت واز دست رفتن انس و همدلی می‌شود و چون هر کاری که سبب جدایی شود جایز نیست در نتیجه احتشام برادر ایمانی( خشمناک کردن او یا شرمنده ساختنش) جایز نیست. [۶]
نویسنده و انگیزه تالیف
کمال‌الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی (۶۳۶-۶۹۹ق) محدث، فقیه و متکلم شیعه اهل بحرین بود.[۷] با خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷-۶۷۲ق) گفتگوی علمی داشت و حسن بن یوسف بن مطهر حلی (۶۴۸-۷۲۶ق) از او روایت کرده است. قواعد المرام و مصباح السالکین دو اثر مشهور اوست.[۸]
بحرانی در ابتدای انگیزه خود از نوشتن کتاب را سفارش عطامَلِک جُوَینی (۶۲۳-۶۸۱ق)، تاریخ‌نویس اسماعیلی و وزیر هلاکوخان مغول دانسته[۹] که چنین کتابی را برای دو فرزندش، نظام‌الدين محمد و مظفر‌الدين علی خواسته بود.[۱۰]
بحرانی درباره نام کتاب چیزی ننوشته، ولی پس از نوشتن مختصر و گزیده آن، عنوان "اختیار مصباح السالکین" را آورده که آقابزرگ تهرانی نتیجه گرفته اسم کتاب اصلی، مصباح السالکین است.[۱۱] او همچنین در نوشته دیگری، صد کلمه از نهج‌البلاغه را با عنوان «منهاج العارفين فی شرح كلمات امير المؤمنين» شرح داده است.[۱۲]
روش نگارش
ابن‌میثم بحرانی نوشتن کتاب را در سال ۶۷۷ق تمام کرد.[۱۳] مؤلف اطلاعاتی درباره سبب کلام امام یا شبهات آن، تاریخ صدور، مخاطبان و نسخه‌بدل‌های نهج‌البلاغه داده است.[۱۴]
ابن‌ميثم به‌علت علایق و مطالعات کلامی خود، در شرح نهج‌البلاغه از قواعد کلامی و گاهی فلسفی، آموزه‌های عرفانی و صوفیانه و گزارش‌های تاریخی استفاده کرده[۱۵] و علاوه بر آن، به معنای اصطلاحی، تفاوت‌های معنایی واژگان نزدیک و خانواده واژگان پرداخته و گاهی به آیات قرآن، احادیث، اشعار و امثال عربی، نکات صرفی، نحوی و بلاغی استناد جسته است. نویسنده در برخی موارد، با مطرح کردن دیدگاه شرح‌دهندگان یا مفسران پیشین درباره معانی واژگان، آن را تایید یا رد یا گزینش کرده است.[۱۶]
نسخه‌های خطی و نخستین چاپ
نسخه‌ای از این کتاب به خط حسین بن محمد استرابادی کتابخانه وزیری وجود دارد که تاریخ ۷۳۰ق بر آن دیده می‌شود.[۱۷] فردی به نام ملا محمدباقر، این کتاب را سال ۱۲۷۶ق در تهران چاپ سنگی کرد. سپس ۱۳۸۱ق چاپخانه حیدری در نجف آن را به چاپ رساند. بار ديگر در ۱۴۰۴ق در تهران به‌نام شرح نهج‌البلاغه به چاپ رسيد.[۱۸]
اگرچه ابن‌میثم بحرانی در این کتاب، عنوان «مصباح السالکین» را بر آن قرار نداده است،[۱۹] اما در کتاب دیگرش (اختیار مصباح السالکین) که تلخیص این کتاب به شمار می‌آید، کتاب حاضر را «مصباح السالکین» خوانده است.[۲۰] ازاین‌رو برخی ناشران این کتاب را با عنوان «شرح نهج البلاغه»[۲۱] و برخی دیگر با عنوان «مصباح السالکین» منتشر کرده‌اند.[۲۲]
ترجمه، گزیده و شرح
بحرانی پس از نوشتن مصباح السالکین، دوباره با سفارش عطاملک جوینی، در شوال ۶۸۱ق مختصر آن را با عنوان اختیار مصباح السالکین نوشت.[۲۳] همچنین شرح مختصر نهج‌البلاغه به علامه حلی منسوب است که گفته شده از همین شرح ابن‌میثم بحرانی گرفته شده است.[۲۴] پس از آن نظام‌الدین علی بن حسن جیلانی با استفاده از این شرح، در ۱۰۵۳ق شرح دیگری بر نهج‌البلاغه نوشت که نام آن را انوار الفصاحة و اسرار البلاغة (البراعة) گذاشته است.[۲۵]
اولین ترجمه فارسی شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم در ۱۳۶۲ش از سوی نشر الکتاب در پنج جلد به چاپ رسید. دارالشروق در بیروت، مقدمه این شرح را به‌صورت مستقل سال ۱۹۸۷م (۱۳۶۶ش) منتشر کرد.[۲۶]
پانویس
- ↑ ابن‌میثم بحرانی، مصباح السالکین، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۲.
- ↑ ابن‌میثم بحرانی، مصباح السالکین، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۵-۸۹.
- ↑ ابن‌میثم بحرانی، مصباح السالکین، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۵.
- ↑ ابن‌میثم بحرانی، مصباح السالکین، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۷۵تا۸۹.
- ↑ ابن‌میثم بحرانی، مصباح السالکین، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۸۹-۱۰۶.
- ↑ ابن‌میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۴۶۸.
- ↑ سجادی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۰ش، ج۴، ص۷۱۶و۷۱۷.
- ↑ سجادی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۰ش، ج۴، ص۷۱۶و۷۱۷.
- ↑ ابن‌میثم بحرانی، مصباح السالکین، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۳و۴.
- ↑ سجادی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۰ش، ج۴، ص۷۱۶و۷۱۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۱، ص۱۱۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۴، ص۴۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۴، ص۱۴۹.
- ↑ روحی دهکردی، نشریه علوم حدیث، ۱۳۸۷ش، ص۵۸ تا ۷۹.
- ↑ روحی دهکردی، نشریه علوم حدیث، ۱۳۸۷ش، ص۵۸ تا ۷۹.
- ↑ مهدوی‌فر و رضایی هفتادر، «روش‌شناسی ابن‌ميثم بحرانی در شرح واژگان نهج‌البلاغه»، ص۵۵-۷۴.
- ↑ «نسخه خطی« مصباح السالکين» مشهورترين شرح نهج البلاغه سده هفتم قمري رونمایی شد.»، سایت کتابخانه و موزه وزیری یزد.
- ↑ سجادی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۰ش، ج۴، ص۷۱۶و۷۱۷.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۱، ص۱۱۰.
- ↑ ابن‌میثم، اختیار مصباح السالکین، ۱۳۶۶ش، ص۶۸۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، چاپ کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، شناسنامه کتاب.
- ↑ ابن‌میثم بحرانی، مصباح السالکین، چاپ مؤسسه علمی تحقیقاتی آل البیت(ع) لإحیاء التراث، شناسنامه کتاب.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۱، ص۱۱۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۴، ص۱۴۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۳۶.
- ↑ «مقدمة شرح نهج البلاغة»، سایت بنیاد محقق طباطبایی.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، قم، اسماعيليان، تهران، اسلامیه، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌میثم بحرانی، میثم بن علی، مصباح السالکین، ۵ جلد، تهران، نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌میثم بحرانی، میثم بن علی، اختیار مصباح السالکین، تحقیق: محمدهادی امینی، مشهد، پژوهشگاه آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- ابن‌میثم بحرانی، میثم بن علی، مصباح السالکین، قم، مؤسسه علمی تحقیقاتی آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۳۹۳ش.
- ابن‌میثم بحرانی، میثم بن علی، شرح نهج البلاغه، قم، چاپ کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، بی‌تا.
- روحی دهکردی، مجید، «معرفی و روش شناسی شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم بحرانی»، نشریه علوم حدیث، سال سیزدهم، شماره دو، ۱۳۸۷ش.
- سجادی، سید جعفر، مدخل «ابن میثم»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مؤسسه دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- مهدوی‌فر، زهرا، و غلام‌عباس رضایی هفتادر، «روش‌شناسی ابن‌ميثم بحرانی در شرح واژگان نهج‌البلاغه»، فصلنامه پژوهشنامه نهج‌البلاغه، سال چهارم، شماره ۶۱، زمستان ۱۳۹۵ش.
- «مقدمة شرح نهج البلاغة»، سایت بنیاد محقق طباطبایی، بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۱ش.
- «نسخه خطی مصباح السالکين، مشهورترين شرح نهج البلاغه سده هفتم قمري رونمایی شد»، سایت کتابخانه و موزه وزیری یزد، بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۱ش.