محاصره بنیهاشم در شعب ابیطالب
محاصره بنیهاشم در شعب ابیطالب، محاصره همهجانبه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی از سوی قریش علیه پیامبر(ص)، و بنیهاشم بود که با هدف وادار کردن آنان به توقف دعوت اسلامی در مکه انجام شد. بر اساس پیماننامهای که سران قریش تنظیم کردند، هرگونه رابطه تجاری، ازدواج و تعامل اجتماعی با محصوران (بنیهاشم) قطع شد.
این تحریم سه سال به طول انجامید و مشقتهای فراوانی را بر آنان تحمیل کرد. به گزارش منابع تاریخی، پیامبر(ص) از خوردن پیماننامه توسط موریانهها و تنها باقی ماندن نام خدا بر روی آن خبر داد که پس از بررسی و تأیید این واقعه، محاصره پایان یافت.
چرایی و زمینه محاصره
بر اساس گزارش ابنسعد، استقبال نجاشی پادشاه حبشه از هجرت مسلمانان، خشم سران قریش را برانگیخت و آنان تصمیم به قتل پیامبر گرفتند. سران قریش پیماننامهای به خط منصور بن عکرمه تهیه کرده و با نصب آن در کعبه، سوگند یاد کردند به مفادش عمل کنند.[۱]
مفاد پیماننامه
بر اساس این پیماننامه، هرگونه معامله تجاری، ارتباط اجتماعی و ازدواج با هواداران پیامبر(ص) ممنوع شد. تنها شرط لغو این محاصره، تسلیم پیامبر به قریش برای قتل بود. این پیمان با امضای تقریباً تمام بزرگان قریش (به جز مطعم بن عدی) به اجرا درآمد[۲] و هر تازهواردی به مکه نیز از معامله با بنیهاشم منع میشد؛ در صورت تخلف، اموالش مصادره میگردید.[۳]
وضعیت بنیهاشم در زمان محاصره
سید علی خامنه ای:
شعب ابی طالب، دوران بسیار سختی در تاریخ صدر اسلام است؛دعوت علنی پیامبر شروع شده بود،بتدریج مردم مكه بخصوص جوانان و بردهها به حضرت میگرویدند و بزرگان طاغوت مثل همان ابو لهب و ابو جهل و دیگران دیدند كه هیچ چارهای ندارند، جز اینكه پیامبر و همهی مجموعهی دوروبرش را از مکه اخراج كنند؛ همین كار را هم كردند وآنها به اجبار به شعب ابی طالب پناه بردند... در مكه، روزها هوا گرم و شبها بینهایت سرد بود؛ یعنی وضعیتی غیر قابل تحمّل. اینها سه سال دراین بیابانها زندگی كردند. چقدر گرسنگی كشیدند، چقدر سختی كشیدند، چقدر محنت بردند، خدا میداند. یكی از دورههای سخت پیامبر، آنجا بود. پیامبر اكرم در این دوران، مسئولیتش فقط مسئولیت رهبری به معنای ادارهی یک جمعیت نبود؛ باید میتوانست از كار خودش پیش اینهایی كه دچار محنت شدهاند، دفاع كند...در این شرایط، نقش حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها مثل یك مادر، مثل یک مشاور، مثل یک پرستار برای پیامبر بوده است. آنجا بوده كه گفتند فاطمه «ام ابیها» مادر پدرش است.
بیانات در دیدار مسئولان نظام به مناسبت مبعث حضرت رسول اعظم (ص)/ (۱۳۸۷/۰۵/۰۹)[۴]
در واکنش به فشارهای قریش، به دعوت ابوطالب، بنیهاشم (به استثنای ابولهب و خاندانش) به شعب ابیطالب، درهای در اطراف مکه، منتقل شدند.[۵]
مسلمانان تنها در ایام حج اجازه داشتند برای خرید از شعب خارج شوند.[۶] به گفته ابنسعد، آغاز محاصره در محرم سال هفتم بعثت بود[۷] و سه سال[۸] و بنابر نقلی چهار سال[۹] به طول انجامید.
این محاصره با سختگیری شدید و گرسنگی همراه بود،[۱۰] و قریش از رساندن هرگونه آذوقه به شعب جلوگیری میکرد. با این حال، افرادی به صورت پنهانی، اقدام به رساندن مقادیر محدودی آذوقه به محصوران میکردند. حکیم بن حزام[۱۱] برادرزاده خدیجه(س)، ابوالعاص بن ربیع[۱۲] و هشام بن عمر، شبها مقداری گندم و خرما بر شتری بار میکردند و آن را در نزدیکی شعب رها میساختند.[۱۳]
امام علی(ع) نیز در نامهای به معاویه، به شرایط دشوار مسلمانان در شعب ابیطالب اشاره کرده است.[۱۴]
راهبرد مسلمانان در مقابله با محاصره
در طول محاصره شعب ابیطالب، مسلمانان با بهکارگیری راهبردهای مختلفی در برابر فشار قریش مقاومت کردند. ثروت حضرت خدیجه(س) منبع اصلی تأمین نیازهای مالی محصورشدگان بود.[۱۵] همچنین فریضه انفاق و زکات به عنوان سازوکاری برای همیاری داخلی تقویت شد.[۱۶] برخی مشرکان به دلیل پیوندهای قبیلهای به ارسال مخفیانه آذوقه اقدام میکردند[۱۷] تحریمها نیز مخفیانه توسط برخی مسلمانان، از جمله امام علی(ع) نقض میشد.[۱۸]
ابوطالب با گماشتن نگهبان[۱۹] و تدابیر محافظتی، مانند تغییر مکان خوابِ پیامبر(ص)، امنیت او را تأمین میکرد.[۲۰]
این دوران با تقویت معنویت از طریق نزول آیات قصص،[۲۱] پایداری رهبرانی مانند پیامبر(ص) و ابوطالب،[۲۲] و شکلگیری همبستگی اجتماعی در میان مسلمانان[۲۳] سپری شد. صبر و اتحاد مسلمانان باعث ایجاد تفرقه در میان سران قریش و در نهایت شکست محاصره گردید.[۲۴]
پایان محاصره
در سال دهم بعثت، مخالفت ابوجهل با ارسال آذوقه برای خدیجه توسط حکیم بن حزام، اعتراض و سرزنش برخی از سران قریش را برانگیخت.[۲۵] این واقعه به تدریج باعث پشیمانی گروهی از مشرکان و حمایت آنان از بنیهاشم شد. با اعتراض به نابرابری شرایط زندگی بین قبایل، جمعی از امضاکنندگان پیماننامه تصمیم به لغو آن گرفتند. به گزارش ابنهشام، هنگام بررسی سند، دریافتند که موریانه تمام متن پیماننامه را به جز عبارت «باسمک اللهم» از بین برده است.[۲۶] در نقل دیگری، پیامبر(ص) از طریق وحی از خوردن پیماننامه اطلاع یافت[۲۷] و ابوطالب به قریش پیشنهاد کرد: در صورت راست بودن خبر، محاصره پایان یابد و در غیر این صورت، پیامبر(ص) را تسلیم میکند و پس از تأیید صحت گفته پیامبر(ص) محاصره شکسته شد.[۲۸]
پانویس
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ ابنکثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۸۴–۸۶؛ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، موسسه آلالبیت، ج۱، ص۱۲۶.
- ↑ https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=2096
- ↑ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۴۴.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، موسسه آلالبیت، ج۱، ص۱۲۷.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۳۴.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، موسسه آلالبیت، ج۱، ص۱۲۷ و۱۲۸.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، موسسه آلالبیت، ج۱، ص۱۲۷؛ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۴.
- ↑ ابنهشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۳۵۴.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، موسسه آلالبیت، ج۱، ص۱۲۸.
- ↑ ابنهشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۳۵۴.
- ↑ نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، بخش ۲، ص۸۹.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، نشر دارصادر، ج۲، ص۳۱؛ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، دارالهادی، ج۳، ص۱۹۶.
- ↑ قاسمزاده و احمدوند، «واکاوی محاصرۀ اقتصادی و اجتماعی پیامبر اکرم(ص) و پیروانش در شعب ابیطالب»، ص۶۳.
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایة، دار الفکر، ج۳، ص۸۸.
- ↑ اسکافی، المعیار و الموازنة، ۱۴۰۲ق، ص۸۹.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، موسسه آلالبیت، ج۱، ص۱۲۶.
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۶۴.
- ↑ سیدحسینزاده یزدی و شریفزاده، «سیره پیامبر اکرم(ص) در مقابله با تهدیدهای اقتصادی»، ص۱۱.
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایة، دارالفکر، ج۳، ص۸۴.
- ↑ زرگرینژاد، تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)، ۱۳۸۴ش، ص۲۸۱–۲۸۲.
- ↑ سیدحسینزاده یزدی و شریفزاده، «سیره پیامبر اکرم(ص) در مقابله با تهدیدهای اقتصادی»، ص۱۱.
- ↑ ابنهشام، السیرة النبویة، دارالمعرفة، ج۱، ص۳۵۳.
- ↑ ابنهشام، السیرة النبویة، دارالمعرفة، ج۱، ص۳۷۴-۳۷۶.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۳۴.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۴.
منابع
- ابنسعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- ابنکثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابنهشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، بیتا.
- اسکافی، محمد بن عبدالله، المعیار و الموازنة فی فضائل الإمام أمیرالمومنین علی بن ابیطالب(ع) و بیان أفضلیته علی جمیع العالمین بعد الأنبیاء و المرسلین، تحقیق محمدباقر محمودی، ۱۴۰۲ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، چاپ نهم، ۱۳۸۷ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- زرگرینژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)، تهران، انتشارات سمت، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
- سیدحسینزاده یزدی سعید و محمدجواد شریفزاده، «سیره پیامبر اکرم(ص) در مقابله با تهدیدهای اقتصادی»، اقتصاد اسلامی، شماره۶۲، ۱۳۹۵ش.
- شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۹۰ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، موسسه آلالبیت(ع) لإحیاء التراث، بیتا (نسخه موجود در کتابخانه مجازی فقاهت).
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.
- مقریزی، احمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۰ق.
- یعقوبی، احمدبن اسحاق، تاریخ یعقوبی، نشر دار صادر. بیتا.
- قاسمزاده، افتخار و فاطمه احمدوند، «واکاوی محاصرۀ اقتصادی و اجتماعی پیامبر اکرم(ص) و پیروانش در شعب ابیطالب»، تاریخ و سیره اهلبیت، شماره۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
