بَلَغَ العُلیٰ بِکَمالِه شعری از سعدی شیرازی است که به مدح پیامبر اکرم(ص) می‌پردازد. این شعر به‌صورت دو بیت و یا تک‌بیت به زبان عربی در دیباچه گلستان سعدی آمده است. سعدی در بیت اول، حضرت محمد(ص) را در بالاترین درجات کمال دانسته که با نور خود، تاریکی‌ها را برطرف ساخته است و در بیت دوم، همه ویژگی‌های پیامبر را نیکو قلمداد کرده و بر او و خاندانش درود می‌فرستد.
| بلغ العلی بکماله | |
|---|---|
 خوشنویسی نستعلیق اثر غلام‌حسین امیرخانی | |
| اطلاعات شعر | |
| شاعر | سعدی |
| موضوع | مدح حضرت محمد(ص) |
| زبان | عربی |
| زمان سرایش | قرن هفتم |
| تعداد ابیات | ۲ بیت |
| اشعار مشهور | |
| قصیده لامیه ابوطالب • تائیه دعبل • دوازده‌بند محتشم • همای رحمت • قطعه‌ای از بهشت • ای اهل حرم • با آل علی هرکه درافتاد ورافتاد • مکن ای صبح طلوع • ها علی بشر کیف بشر | |
شعر بلغ العلی را از اشعار شاخص سعدی و نشانه عشق او به حضرت محمد(ص) دانسته‌اند. همچنین یاد کردن از آل پیامبر(ع) در این شعر و دیگر اشعار سعدی را نشانه‌ای از گرایش شیعی وی برشمرده‌اند.
شعر بلغ العلی در آثار نثر و نظم بعد از خود، نمود یافته و برخی عنوان کتاب خود را بلغ العلی بکماله قرار داده‌اند. این شعر در تابلوهای نقاشی، خوشنویسی و تابلوفرش‌ها نیز به‌کار گرفته شده است. سروده سعدی در زبان مردم هم رواج یافته و در مراسم مختلف توسط عموم مسلمانان خوانده می‌شود.
معرفی
پیامبر اکرم(ص) به عالی‌ترین مدارج کمال رسیده است. تاریکی‌ها را با نور جمالش برطرف ساخته و دارای همه ویژگی‌های نیکو است. درود خدا بر او و آل وی باد.[۲]
شعر بلغ العلی سروده سعدی شیرازی است و در دیباچه کتاب گلستان او قرار دارد.[۳] در برخی نسخه‌های گلستان، این شعر به شکل تک‌بیتی، به‌گونه‌ای که بیت اول به‌عنوان مصرع نخست و بیت دوم نیز مصرع بعدی قرار گرفته است.[۴]
با وجود آن‌که این شعر به زبان عربی است؛ اما سرودن شعر عربی ساده توسط فارسی‌زبانان را امری متداول دانسته‌اند.[۵] واژه دُجیٰ در لغت به‌معنای تاریکی[۶] و یا تاریکی‌ها[۷] آمده است. دهخدا مصرع دوم را برطرف‌شدن ظلمت با جمال حضرت محمد(ص) معنا کرده است.[۸] البته برخی دیگر، دُجی را به‌معنی پرده دانسته و عبارت را چنین معنا نموده‌اند که پرده زیبایی با جمال حضرت محمد(ص) گشوده شد.[۹]
شاعر
شعر بلغ العلی یکی از اشعار شاخص سعدی[۱۰] و نشانهٔ عشق او به رسول خدا(ص) قلمداد گردیده است؛[۱۱] تا جایی که بعضی این دو بیت را یکی از بی‌نظیرترین اشعار عالَم در ستایش حضرت محمد(ص) دانسته‌اند.[۱۲] برخی از پژوهشگران با بیان آیات و روایات مرتبط، معتقدند که سعدی در این شعر، پیامبر اسلام(ص) را به بهترین شکل و کوتاه‌ترین عبارات معرفی نموده است.[۱۳] سعدی در انتها از خاندان حضرت محمد(ع) یاد می‌کند که در دیگر اشعار او نیز به چشم می‌خورد.[۱۴] عده‌ای این مسأله را نشانه‌ای از گرایش‌های شیعی وی می‌دانند.[۱۵]
جایگاه و بازتاب‌ها
شعر بلغ العلی در آثار دیگران بسیار مورد توجه بوده است و تأثیر آن را در قالب سه دسته متون، آثار هنری و ادبیات عامه می‌توان مشاهده کرد:
در متون
این شعر بارها در برخی از قصاید شاعران و نویسندگان ایرانی همچون اشعار ریحان‌الله نخعی گلپایگانی (۱۳۱۸–۱۴۱۲ق)[۱۶] و سروده‌های محمدتقی کرمانی ملقب به مظفر و یا مولوی کرمانی (متوفای ۱۲۱۵ق)[۱۷] به‌کار رفته است. برخی از نویسندگان خارجی مانند ظفرعلی‌خان (۱۸۷۳–۱۹۵۶م) از چهره‌های پاکستان نیز از این شعر در سروده‌های خود بهره برده‌اند.[۱۸] دیگران نیز با استفاده از سبک شعری سعدی، به سرودن اشعاری مشابه در وصف رسول خدا(ص) پرداخته[۱۹] و به نظیرگویی[یادداشت ۱] نسبت به شعر بلغ العلی پرداخته‌اند.[۲۰] این شعر در متون نثر نیز در توصیف پیامبر اسلام(ص)[۲۱] و ائمه(ع)[۲۲] به‌کار رفته است. بعضی از نویسندگان اثر خود را به عنوان «بلغ العلی بکماله» نام‌گذاری کرده‌اند.[۲۳]
در آثار هنری
شعر بلغ العلی در آثار هنری نیز نمود یافته، به‌گونه‌ای که نقاشان و خوشنویسان به تولید آثاری با موضوع همین شعر دست زده‌اند و می‌توان به خوشنویسی بلغ العلی از میرزا محمدرضا کلهر در سال ۱۲۹۸ق[۲۴] و اثر خط-نقاشی از اسماعیل جلایر[۲۵] اشاره کرد؛ چنانکه این شعر گاه به‌صورت خوشنویسی نستعلیق بر روی قالیچه‌ها نیز بافته شده و در مسابقات ادبی به مناسبت آغاز قرن پانزدهم قمری عرضه شده است.[۲۶] همچنین شعر بلغ العلی بر دیوار برخی آثار تاریخی نیز نقش بسته است.[۲۷]
در ادبیات عامه
شعر بلغ العلی در ادبیات عامه نیز وارد شده است؛[۲۸] این شعر در ایام ولادت رسول خدا(ص)[۲۹] و حتی در نوحه‌های ایام محرم[۳۰] در برخی از نقاط کشور خوانده می‌شود. علاوه بر مردم، دراویش هم به شکل خاص، این شعر سعدی را بسیار به‌کار می‌بردند.[۳۱] دایره تأثیر شعر فوق از ایران هم فراتر رفته تا جایی که گفته‌اند شعر بلغ العلی زبانزد مردم کشمیر بوده و در مساجد با آواز بلند خوانده می‌شود.[۳۲]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ سعدی، گلستان سعدی، ۱۳۷۴ش، ص۹.
- ↑ «گردهمایی دوستداران ماهنامۀ حافظ»، ص۱۱۸.
- ↑ سعدی، گلستان سعدی، ۱۳۷۴ش، ص۹
- ↑ جلالی، «سعدی در زنجیرۀ شاعران عروضی»، ص۱۹۰.
- ↑ ابن فوطی، مجمع الآداب، تحقیق محمد کاظم، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۲۴۸، پاورقی ش۱.
- ↑ جوهری، الصحاح، ۱۹۵۶م، ج۶، ص۲۳۳۴.
- ↑ فراهیدی، العین، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۱۶۸؛ تهذیب اللغه،۱۴۲۱ق، ج۱۱، ص۱۱۱.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۷، ذیل واژه کشف، ج۱۲، ص۱۸۳۶۵.
- ↑ «گردهمایی دوستداران ماهنامۀ حافظ»، ص۱۱۸.
- ↑ حسینی فسایی، فارسنامه ناصری، ۱۳۸۲ش، ص۱۱۶۹-۱۱۷۰.
- ↑ بلخاری، «نسبت میان عقل و عشق از منظر سعدی»، ص۳۵.
- ↑ بلخاری، «نسبت میان عقل و عشق از منظر سعدی»، ص۳۵.
- ↑ یزدان‌پرست، «شمیم علوی در گلستان سعدی»، ص۴۲.
- ↑ سعدی، بوستان سعدی، ۱۳۷۲ش، ص۲۰۹؛ همو، کلیات، ۱۳۸۵ش، ص۱۰۷۱.
- ↑ واعظی منفرد، «پیوندهای تشیع و ادبیات فارسی در قرن هفتم و هشتم: بررسی نقادانه نشانه‌های تشیع در آثار سعدی و حافظ»، ص۱۲۹-۱۳۰.
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ص۵۸۳ – ۵۸۵.
- ↑ هدایت، مجمع الفصحاء، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۱۳۶۷-۱۳۷۴.
- ↑ مرادآبادی، «مولانا ظفرعلی خان»، ص۷۲-۷۳.
- ↑ عرشی پاکستانی، «حکیم طغرایی»، ص۴۹۴.
- ↑ خلیلی جهان‌تیغ و دیگران، «تحلیل پارودی در خارستان ادیب قاسمی کرمانی»، ص۶۸-۶۹.
- ↑ نصیری، دستور شهریاران، ۱۳۷۳ش، ص۲۹۷؛ میرخواند، روضه الصفا، ۱۲۷۰ق، ص۲۲۹.
- ↑ مراغه‌ای، سیاحتنامه ابراهیم بیگ، ۱۳۸۵ش، ص۵۳-۵۴.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۳۰ق، ج۱۲، ص۳۲۷-۳۲۸.
- ↑ بختیار، «آثار خوشنویسی در گنجینه کتابخانه مرکزی»، ص۶۶.
- ↑ حسینی، «بنیان‌های مدرنیسم در ایران»، ص۲۳-۲۴؛ معیرالممالک، «رجال عصر ناصری»، ص۱۷۲.
- ↑ یغمایی، «آغاز پانزدهمین قرن بعثت»، ص۴۲۰ – ۴۲۱.
- ↑ جعفرنژاد، «نقش آیکونوگرافی در تکایا و سقانفار (سقاخانه) مازندران»، ص۹۴.
- ↑ صافی، «مقام سعدی در سند»، ص۲۳۰-۲۳۱.
- ↑ صافی، «مقام سعدی در سند»، ص۲۳۰-۲۳۱.
- ↑ احمدی ری‌شهری و شنبه زاده، «موسیقی بوشهر در مراسم نوحه‌خوانی و سینه‌زنی»، ص۲۰.
- ↑ الصراف، «الدرویش»، ص۹۰.
- ↑ نیازمند، «نفوذ زبان فارسی در زبان کشمیری»، ص۸۴۵.
یادداشت
- ↑ نظیرگویی یا نظیره‌گویی گونه‌ای از شعر است که شاعر، سروده خویش را به تقلید از شاعری دیگر و بر اساس وزن و قافیه شعر او می‌سراید. (طاهر، «بررسی نظیره‌گویی و استقبال خلّاقانۀ شهریار از غزل‌های حافظ»، ص۲۸۴)
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمد محسن، طبقات اعلام الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد، مجمع الآداب فی معجم الالقاب، تحقیق محمد کاظم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- احمدی ری‌شهری، عبدالحسین و سعید شنبه زاده، «موسیقی بوشهر در مراسم نوحه خوانی و سینه زنی»، در مجله مقام موسیقایی، شماره ۲۰، بهار ۱۳۸۲ش.
- ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۱ق.
- بختیار، مظفر، «آثار خوشنویسی در گنجینه کتابخانه مرکزی»، در مجله تحقیقات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاهی، شماره ۱۱، اسفند ۱۳۶۶ش.
- بلخاری، حسن، «نسبت میان عقل و عشق از منظر سعدی»، در مجله سعدی‌شناسی، شماره ۴، پاییز ۱۳۹۶ش.
- جعفرنژاد، سیدرضا و سید حسین جعفرنژاد، «نقش آیکونوگرافی در تکایا و سقانفار (سقاخانه) مازندران»، در مجله تحقیقات جدید در علوم انسانی، سال سوم، شماره ۲۵، تابستان ۱۳۹۶.
- جلالی، محمد امیر، «سعدی در زنجیرۀ شاعران عروضی: بررسی انتقادی اوزان کلیات سعدی بر مبنای متون چاپی و نسخ خطی به همراه بحثی دربارۀ شاعران عروضی تاریخ شعر پارسی»، در مجله مطالعات زبانی و بلاغی، سال ۱۰، شماره ۲۰، پاییز و زمستان ۹۸.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح (تاج اللغه و صحاح العربیه)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۵۶م.
- حسینی فسایی، حسن، فارسنامه ناصری، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.
- حسینی، مهدی، «بنیان‌های مدرنیسم در ایران»، در مجله کتاب ماه هنر، شماره ۸۹ و ۹۰، بهمن و اسفند ۱۳۸۴ش.
- خلیلی جهان‌تیغ، مریم و محمدرضا حیدری و محمد بارانی، «تحلیل پارودی در خارستان ادیب قاسمی کرمانی»، در مجله مطالعات زبانی و بلاغی، شماره ۲۱، بهار و تابستان ۱۳۹۹ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- رازی، محمد شریف، گنجینه دانشمندان، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
- سعدی، مصلح‌الدین، بوستان سعدی، تهران، ققنوس، چاپ چهارم، ۱۳۷۲ش.
- سعدی، مصلح‌الدین، کلیات سعدی، تهران، هرمس، ۱۳۸۵ش.
- سعدی، مصلح‌الدین، گلستان سعدی، تهران، موسسه فرهنگی زین‌العابدین محبی، ۱۳۷۴ش.
- سعیدی، سید غلامرضا، «بزرگترین مرد تاریخ جهان»، در مجله مکتب تشیع، شماره ۱، ۱۳۳۸ش.
- صافی، قاسم، «مقام سعدی در سند»، در مجله آینه میراث، سال ششم، شماره ۴۰، بهار ۱۳۸۷ش.
- الصراف، احمد حامد، «الدرویش»، در مجله لغة العرب، سال ششم، شماره ۲، صفر ۱۳۴۷ق.
- طاهر، رحیم، «بررسی نظیره‌گویی و استقبال خلّاقانۀ شهریار از غزل‌های حافظ»، در مجله مطالعات شهریار پژوهی، سال سوم، شماره ۱۲، بهار ۱۳۹۶ش.
- عرشی پاکستانی، محمدحسین، «حکیم طغرایی»، در مجله وحید، شماره ۱۸۴، مرداد ۱۳۵۲ش.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- «گردهمایی دوستداران ماهنامۀ حافظ»، در مجله حافظ، شماره ۲۲، دی ۱۳۸۴ش.
- مراد آبادی، راغب، «مولانا ظفرعلی خان»، در مجله هلال، شماره ۳۸، فروردین ۱۳۴۱ش.
- مراغه‌ای، زین العابدین، سیاحتنامه ابراهیم بیگ، تهران، آگه، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- معیرالممالک، دوست‌علی، «رجال عصر ناصری»، در مجله یغما، شماره ۱۰۸، تیر ۱۳۳۶ش.
- میرخواند، محمد بن خواند شاه، روضه الصفا، تهران، دار الطباعه خاصه جدیده، ۱۲۷۰ق.
- واعظی منفرد، سجاد، «پیوندهای تشیع و ادبیات فارسی در قرن هفتم و هشتم: بررسی نقادانه نشانه‌های تشیع در آثار سعدی و حافظ»، در مجله پژوهشنامه امامیه، شماره ۱۵، بهار و تابستان ۱۴۰۱ش.
- نصیری، محمد ابراهیم، دستور شهریاران، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۳ش.
- نیازمند، محمدصدیق، «نفوذ زبان فارسی در زبان کشمیری: لغات و ترکیبات فارسی رایج در زبان کشمیری»، در مجله ایران‌شناسی، سال ۱۱، شماره ۴، زمستان ۱۳۷۸ش.
- هدایت، رضا قلی، مجمع الفصحاء، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- یزدان پرست، حمید، «شمیم علوی در گلستان سعدی»، در مجله اطلاعات حکمت و معرفت، سال ششم، شماره ۶، مهر ۱۳۹۰ش.
- یغمایی، حبیب، «آغاز پانزدهمین قرن بعثت»، در مجله یغما، شماره ۲۴۲، آبان ۱۳۴۷ش.