ختم قرآن، به معنای قرائت قرآن از ابتدا تا انتهاست. در فرهنگ اسلامی برای ختم قرآن فضائل و آثار معنوی و مادی بسیاری برشمرده شده و یکی از مواقع استجابت و قبولی دعا، بعد از ختم قرآن معرفی شده است. ختم قرآن به شکل گروهی نیز صورت می‌گیرد. دعاهای فراوانی در پایان این عمل در روایات وارد شده که مهم‌ترین و جامع‌ترین آنها دعای چهل و دوم صحیفه سجادیه است.
در روایات مختلفی پاداش اعمال مختلف با ختم قرآن سنجیده و ختم قرآن به عنوان یکی از معیارهای ثواب اعمال بیان شده است. ختم قرآن به انگیزه‌های مختلفی مانند معرفت و شناخت بیشتر، انس با خدا، هدیه به روح اموات یا حتی رفع مشکلات زندگی و شفای مریض و... انجام می‌گیرد.
مفهوم‌شناسی
ختم قرآن به معنای قرائت قرآن کریم از آغاز تا پایان است.[۱] عنوان «ختم قرآن» از صدر اسلام برای مسلمانان آشنا بوده و پیامبر(ص)، اهل‌بیت(ع) و صحابه درباره چگونگی، زمان، روش و ثواب ختم قرآن کریم سخن گفته‌اند.[۲] ظاهراً تعبیر «مجلس ختم» که برای درگذشتگان برگزار می‌شود از همین «ختم قرآن» گرفته شده باشد؛ زیرا مرسوم است که در چنین مجلسی یک یا چند بار قرآن را ختم می‌کنند.[۳]
فضیلت
در روایات، ثواب‌ها و برکات زیادی برای ختم قرآن بیان شده است.[۴] که برخی منحصر به زمان‌های خاص مانند ماه رمضان یا مکان‌های خاص مانند مکه مکرمه‌اند و برخی دربارهٔ تمام زمان‌ها و مکان‌ها هستند.[۵] در روایات مختلفی ثواب ختم قرآن، یکی از معیارهای سنجش ثواب و پاداش تلاوت قرآن و دیگر اعمال معرفی شده است. برای نمونه، ثواب قرائت یک آیه در ماه رمضان[۶] یا سه بار تلاوت سوره توحید در سایر ماه‌ها[۷] یا نماز خاصی در شب دوشنبه[۸] معادل ثواب ختم قرآن دانسته شده است. در روایات، به ختم قرآن در ماه رمضان سفارش زیادی شده است.[۹]
در حدیثی از پیامبر (ص) آمده هر کس قرآن را ختم کند، گویی نبوّت در جان او جای گرفته ولی به او وحی نمی‌شود.[۱۰] [یادداشت ۱] همچنین امام صادق (ع) فرمود: دعایِ ختم‌کننده قرآن، اجابت می‌شود (یا به سرعت یا با تأخیر).[۱۱][یادداشت ۲] و از پیامبر (ص) نیز روایت است که ختم‌کننده قرآن دعایش مستجاب می‌شود.[۱۲]{{یاد|
آداب
تلاوت قرآن، آداب ظاهری (مانند طهارت و آراستگی)[۱۳] و باطنی (مانند حضور قلب و تدبر)[۱۴] و نیز احکامی (مانند وضو برای مسّ کتابت) دارد.[۱۵] از آداب ویژه ختم قرآن، ختم آن در روز جمعه،[۱۶] و روزه‌داری در روز ختم قرآن است.[۱۷] و اینکه فرد پس از هر ختم، حتی اگر قصد ختم مجدد هم ندارد سوره فاتحه و پنج آیه نخست سوره بقره را قرائت و ختم قرآن را به فَتح آن متصل کند.[۱۸] ختم قرآن برای حاجیان در مدت اقامت در مکه سفارش شده است.[۱۹] در حدیثی آمده است: کسی که قرآن را در مکه ختم کند، تا پیش از مرگ، رسول اکرم و نیز جایگاه خود را(یا در رؤيا و يا دَمِ مرگ) در بهشت می‌بیند.[۲۰] در برخی از روایات برای اهدای ثواب ختم قرآن به معصومان، پاداش‌هایی بیان شده است.[۲۱]
همچنین برای مدت ختم قرآن آدابی روایت شده است؛ مانند نهی از ختم قرآن در کمتر از سه روز و سفارش به ختم آن در سه، پنج یا هفت روز.[۲۲] بر پایه روایتی ختم قرآن در شرایط عادی در کمتر از سه روز یا یک هفته پسندیده نیست؛[۲۳] چراکه در سنّت اسلامی به فهم آیات بیش از تکرار و تعدد تلاوت توجه شده است.[۲۴] در روایتی از پیامبر(ص) نقل شده کسی که در کمتر از سه روز قرآن را ختم کند به فهم آیات دست نمی‌یابد[۲۵] و چنین قرائتی از نظر امام صادق(ع) به خواندن شتابزده و بی‌توجه به آیات می‌انجامد.[۲۶][یادداشت ۳] در حدیثی از امام رضا(ع) آمده است با اینکه می‌توانم قرآن را در کمتر از سه روز ختم کنم، این کار را نمی‌کنم تا قرائتم بدون تدبر نباشد. در عین حال، در ماه رمضان سی تا چهل بار ختم قرآن مُجاز دانسته شده است.[۲۷]
کراهت قرائت و ختم قرآن برای بانوان در ایام عادت ماهیانه به معنای ثواب کمتر است و البته لمس آیات یا قرائت آیه یا سوره‌های سجده‌دار جایز نیست. [۲۸]
ختم گروهی
ختم قرآن به دو صورت انجام می‌شود: ختم انفرادی و ختم گروهی. در جلسات ختم گروهی معمولا انگیزه تلاوت بیشتر است. [۲۹] یکی از زمان‌های ختم قرآن ماه مبارک رمضان است که قرائت قرآن در آن ثواب زیادی دارد. برای یک ختم یا بیشتر در این ماه، بر اساس تعداد صفحات قرآن روش‌های مختلفی ارائه شده است.[۳۰]
در مراسم ترحیم تازه‌درگذشتگان نیز قرآن را به صورت سی، شصت یا صدوبیست بخشی تقسیم می‌کنند و هریک از شرکت‌کنندگان معمولا یک پاره از آن را قرائت کرده و در مجموع یک یا چند ختم قرآن صورت می‌گیرد. گویا علت نام‌گذاری مراسم یادبودِ درگذشتگان به «مجلس ختم» همین سنّت ختم جمعی قرآن است. به این مجلس، مجلس ختم دعا یا قرآن برپا کردن نیز گفته‌اند.[۳۱]
دعاهای ختم قرآن
«ختم قرآن» به معنای خواندن یک دوره کامل قرآن است؛ ولی در هنگام به پایان رساندن هر سوره یا حزب و جزئی، می‌توان «دعاهای ختم قرآن» را خواند.[یادداشت ۴][۳۲] برخی دعاهای رایج در بین مردم ریشۀ روایی دارند (مأثور) و برخی با وجود داشتن مضمون زیبا دعاهای معصومین نیستند (غیر مأثور). در هنگام قرائت دعاهای ختم قرآن معمولاً شنوندگان در پایان هر بخشی از دعا، «آمین» یا «الهی آمین» می‌گویند؛ دلیل این کار را نیز روایت امام علی(ع) می‌دانند.[یادداشت ۵][۳۳]
برخی دعاهای مأثور
- دعای ۴۲ صحیفه سجادیه از امام سجاد(ع) از جامع‌ترین و معروف‌‌ترین دعاهای ختم قرآن است: أَللهُمَّ إنَّكَ أَعَنْتَنی عَلی خَتْمِ كِتابِكَ... ادامه
- پیامبر اکرم (ص) در هنگام ختم قرآن، این دعا را می‌خواندند: أَللهمَّ ارْحَمْنی بِالقرآنِ...[۳۴]
- دعای دیگر پیامبر(ص): أللهمَّ اِنّی أَسْئَلُكَ اِخْباتَ المُخْبِتینَ...[۳۵]
- دعای امام علی(ع) پس از ختم قرآن: «اللهم اشرح بالقرءان صدري، واستعمل بالقرءان بدني، ونور بالقرءان بصري، وأطلق بالقرءان لساني وأعني عليه ما أبقيتني فإنه لا حول ولا قوة إلا بك.» «خدايا گشاده گردان بوسيلۀ قرآن سينه‌ام را، و بكار انداز به عمل به دستورات قرآن بدنم را، و روشن كن به نور قرآن ديده‌ام را، و بازگردان به قرآن زبانم را، و كمكم ده بر (انجام دستورات) قرآن تا زنده‌ام دارى، زيرا جنبش و نيروئى نيست جز به تو.» [۳۶]
- دعای امام صادق (ع) به هنگام ختم قرآن: أللهمَّ انّی قَدْ قَرَأْتُ ماقَضَیتَ مِنْ كِتابِكَ...[۳۷]
برخی دعاهای غیرمأثور
در منابع گوناگون و نیز برخی قرآن‌های چاپی، دعاهای متنوّعی وجود دارد که گرچه مفاهیم کلّی آن از آیات و احادیث اقتباس شده اما ظاهراً توسّط دانشمندان و قاریان خوش ذوق بیان شده‌اند. به عنوان نمونه:
- صَدَقَ اللهُ العَلي العَظيمُ، وَ صَدَقَ رَسُولُهُ النَّبي الكريمُ، وَ نَحْنُ عَلى ذلِكَ مِنَ الشَّاهِدينَ، رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا، اِنَّكَ أنْتَ السَّميعُ العَليمُ، اللهمَّ ارْزُقنا بِكُلِّ حَرْفٍ مِنَ القرآنِ حَلاوَةً، وَ بِكُلِّ جُزْءٍ مِنَ القُرآنِ جَزاءً، اللهمَّ ارْزُقنا بِالأَلِفِ أُلْفَةً...
- صَدَقَ اللهُ أَعْلَى الصَّادِقينَ وَ منطِقَ جَميعِ النَّاطِقينَ... أللهمَّ انْفَعْنا بِالقرآنِ العظيمِ وَاهْدِنا بِالآياتِ وَالذِّكْرِ الحكيمِ وَ تَقَبَّلْ مِنَّا قِرائَتَهُ...
- اللهمَّ، رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا خَتْمَ القرآنِ، وَ تَجاوَزْ عَنْ ما كانَ مِنَّا في تِلاوَتِهِ مِنْ خَطَأٍ أَوْ نُقْصانٍ...
- أَللهمَّ اجْعَلِ القرآنَ لَنا فِي الدُّنيا قَريناً، وَ فِي القَبْرِ مُونِساً، وَ فِي القِيامَةِ شَفيعاً...
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ محمدی ری‌شهری، شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث،۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۸۳.
- ↑ محمدی ری‌شهری، شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۸۴.
- ↑ محمدی ری‌شهری، شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۸۴.
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ۱۳۳۶ش، ج۱، ص۱۵؛ محمدی ری‌شهری، شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۷۳–۳۷۵.
- ↑ شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۸۴.
- ↑ عیون اخبارالرضا، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۹۶.
- ↑ آمالی صدوق، ۱۴۱۷ق، ص۸۶.
- ↑ هر کس شب دوشنبه دو رکعت نماز بخواند و در هر رکعت آن یک حمد و هفت مرتبه سوره توحید بخواند و بعد از تمام شدن نماز هفت مرتبه تسبیحات اربعه و لاحول و لاقوه الا بالله العلی العظیم بگوید، ثواب ختم قرآن برای او نوشته شود.}}
- ↑ مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۵۰۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۰۴.
- ↑ علاّمه مجلسی، مرآة العقول، الناشر دار الکتب الإسلامیّة، ج۱۲، ص۴۹۷.
- ↑ مجمع الزّوائد، نورالدّین علی هیثمی مصری، دارالکتب العلمیه، ج۷، ص۲۵۶.
- ↑ دائرة المعارف قرآن كريم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۶۱۵.
- ↑ دائرة المعارف قرآن كريم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۶۱۸.
- ↑ دائرة المعارف قرآن كريم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۶۲۰.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۳۲۲.
- ↑ شرح المهذب نووی، ج۲، ص۱۶۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۰۵.
- ↑ حسینی، بهترین اعمال در سرزمین حج، ۱۳۹۲ش ص۱۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۹، ص۲۰۵؛https://hadith.net/post/9986/شناخت-نامه-قرآن-برپايه-قرآن-و-حديث-ج۳/p402/ .
- ↑ کلینی، کافی،۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۸.
- ↑ شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۷۷ و ص۳۸۴ـ۳۸۷.
- ↑ کلینی، الکافی،۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۸ـ۶۱۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۴.
- ↑ متقی، کنز العمال، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۷.
- ↑ رجوع کنید به: کلینی، الکافی،۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۸.
- ↑ خمینی، تحرير الوسيلة، ناشر: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( ره)، ج۱، ص۵۳.
- ↑ «ختم قرآن»، نسیم وحی، ۱۳۸۶ش، ص۶.
- ↑ «ختم قرآن»، نسیم وحی، ۱۳۸۶ش، ص۶.
- ↑ لغت‌نامه دهخدا، ماده «ختم کردن».
- ↑ مجلسی، بحارالانوار،۱۴۰۳ق، ج۸۹، ص ۳۶۹؛ قرآن و آداب تلاوت آن، ص۴۳ و ۴۴.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۲، ص۲۰۶.
- ↑ أَللهمَّ ارْحَمْنی بِالقرآنِ وَاجْعَلْهُ لی اِماماً وَ نُوراً وَ هُدًی وَ رَحْمَةً. أَللهمَّ ذَكِّرْنی مِنهُ ما نَسیتُ وَ عَلِّمْنی مِنهُ ما جَهِلْتُ، وَارْزُقْنی تِلاوَتَهُ آناءَ اللَّیلِ وَالنَّهارِ، وَاجْعَلْهُ حُجَّةً لی یارَبَّ العالمینَ -- خدایا! به حُرمت قرآن بر من رحم کن و آن را راهنما، نور، رستگاری و رحمت برایم قرار ده. خدایا! مرا به آنچه که فراموش کرده ام، متذكّر ساز، و آنچه را که نمی‌دانم، بر من بیاموز، و در ساعات روز و شب تلاوت آن را نصیبم گردان، و آن را حجّت و دلیلم قرار بده، ای پروردگار جهانیان
- ↑ زرّ بن حبیش نقل می‌کند: در مسجد جامع شهر کوفه و در محضر امیرمؤمنان علی علیه‌السلام قرآن را از آغاز تا پایانش تلاوت کردم... وقتی به آیه ۲۲ سوره «حم عسق» رسیدم، آن حضرت گریست؛ به گونه‌ای که اشک بر صورتش جاری شد. سپس سرش را به آسمان بلند نموده و فرمود:ای زرّ! من دعا می‌کنم و تو آمین بگو. آنگاه چنین عرضه داشت: أللهمَّ اِنّی أَسْئَلُكَ اِخْباتَ المُخْبِتینَ، وَاخْلاصَ المُوقنینَ، وَ مُرافَقَةَالأَبرارِ، وَاسْتِحْقاقَ حَقائِقِ الایمان، وَالغَنیمَةَ مِنْ كُلِّ بِرٍّ وَالسَّلامَةَ مِن كُلِّ اِثْمٍ، وَ وُجُوبَ رَحْمَتِكَ، وَ عَزائِمَ مَغْفِرَتِكَ، وَالْفَوزَ بِالْجَنَّةِ، وَالنَّجاةَ مِنَ النَّارِ -- خدایا! همانا من دل نهادن دل دادگان، اخلاص اهل یقین، همراهی نیکان، شایستگی دریافت حقائق ایمان، بهره‌مندی از همه خوبی‌ها، مصون ماندن از تمامی گناهان، شمول رحمتت، به دست آوردن بخشش‌های بزرگت، رستگاری و رسیدن به بهشتت، و نجات یافتن از آتش جهنّم را، از درگاه مقدّست درخواست می‌کنم. امیرالمؤمنین علیه‌السلام در پایان، به من فرمود: «ای زرّ! هرگاه قرآن را ختم نمودی، این دعا را بخوان؛ زیرا دوست و محبوبم پیامبر خدا (ص) مرا دستور و سفارش داده بود که به هنگام ختم قرآن با این کلمات، دعا بخوانم.» مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۲، ص۲۰۶ و ۲۰۷
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۳۴۳.
- ↑ أللهمَّ انّی قَدْ قَرَأْتُ ماقَضَیتَ مِنْ كِتابِكَ الَّذی أَنْزَلْتَهُ عَلی نَبِیكَ الصّادِقِ صلی الله علیه وآله وسلم، فَلَكَ الحمدُ رَبَّنا، اللهمَّ اجْعَلْنی مِمَّنْ یحِلُّ حَلالَهُ وَ یحَرِّمُ حَرامَهُ وَ یؤْمِنُ بِمُحْکْمِهِ وَ مُتَشابِهِه، وَاجْعَلْهُ لی اُنْساً فی قَبْری وَ اُنساً فی حَشْری، وَاجْعَلْنی مِمَّنْ تُرْقیهِ بِكُلِّ آیةٍ قَرَأَها دَرَجَةً فی أَعْلی عِلِّیینَ، بِرَحْمَتِكَ یا أَرْحَمَ الرَّاحِمینَ. -- خدایا! همانا من آنچه را که از کتابت بیان نموده‌ای، تلاوت کردم؛ همان کتابی که بر پیامبر راستگویت فرو فرستادی. پروردگارا! سپاس و ستایش، سزاوار توست. خداوندا! مرا جزو گروهی قرار بده که حلال قرآن را، حلال و حرامش را، حرام شمرده و به محکم و متشابه آن، معتقدند. و قرآن را در گورم و هنگام حشر و زنده شدنم، انیس و مونسم ساز، و نیز مرا جزو کسانی قرار بده که به سبب تلاوت هر آیه‌ای، آنها را به والاترین مقامات (بهشتی) می‌رسانی و بر درجه آنان می‌افزایی. به رحمتت ای مهربان‌ترین مهربانان. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۲، ص۲۰۷
یادداشت
- ↑ مَن خَتَمَ القُرآنَ فَکأَنَّما اُدرِجَتِ النُّبُوَّةُ بَینَ جَنبَیهِ، ولکنَّهُ لایُوحَی إلَیهِ؛ کسی که قرآن را ختم کند، گویا نبوّت در میان دو پهلویش قرار داده شده باشد، جز آن که به او وحی نمی‌گردد.
- ↑ مَن خَتَمَهُ کانَت لَهُ دَعوَةٌ مُستَجابَةٌ مُؤَخَّرَةٌ أو مُعَجَّلَةٌ.
- ↑ إِنَّ الْقُرْآنَ لَا يُقْرَأُ هَذْرَمَةً وَ لَكِنْ يُرَتَّلُ تَرْتِيلًا فَإِذَا مَرَرْتَ بِآيَةٍ فِيهَا ذِكْرُ الْجَنَّةِ فَقِفْ عِنْدَهَا وَ سَلِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ الْجَنَّةَ وَ إِذَا مَرَرْتَ بِآيَةٍ فِيهَا ذِكْرُ النَّارِ فَقِفْ عِنْدَهَا وَ تَعَوَّذْ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ.«و هر آينه قرآن، با سرعت و شتاب خوانده نشود؛ بلکه به صورت ترتیل یعنی هموار و شمرده و با آهنگ خوش خوانده شود و هر گاه به آيه‌اى كه در آن نام بهشت برده شده است، گذر كنى، آن جا توقف کن و از خداى عزوجل بهشت را بخواه و چون به آيه‌اى كه در آن ذكر دوزخ است گذر كنى، نزد آن بایست و از دوزخ به خدا پناه ببر.»
- ↑ «حُذَیفه» می‌گوید: پیامبر(ص) بعد از اتمام تلاوت سوره بقره، این دعا را خواند: «أَللهُمَّ ارْحَمنی بِالقرآن...»
- ↑ امام علی علیه‌السلام به صحابی‌اش - زرّ بن حبیش - فرمود: «ای زرّ! من دعا می‌کنم و تو آمین بگو...» دعای امام علی(ع) هنگامی بود که زرّ بن حبیش به بیستمین آیه از سوره شوری (والذين آمنوا وعملوا الصالحات في روضات الجنات لهم ما يشاؤن عند ربهم ذلك هو الفضل الكبير)یکی از سوره‌های حوامیم رسید و آن را تلاوت کرد و امام پس از گریستن به او فرمود من دعا می‌کنم و تو آمین بگو.
منابع
- صحیفه سجادیه.
- ابن بابویه (شیخ صدوق)، الامالی، قم، ۱۴۱۷ق.
- ابن بابویه (شیخ صدوق)، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، ۱۳۶۸ش.
- ابن بابویه (شیخ صدوق)، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم، ۱۳۶۳ش.
- حسینی، داوود، بهترین اعمال در سرزمین حج، تهران، مشعر، ۱۳۹۲ش.
- حکیم، محمدتقی، چگونه قرآن بخوانیم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- «ختم قرآن»، در مجله نسیم وحی، شماره ۷، شهریور ۱۳۸۶ش.
- شهيدى‌پور، محمدرضا و بخش علوم قرآنی، دائرة المعارف قرآن كريم، مركز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان كتاب، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجّد، بیروت، ۱۴۱۱م/۱۹۹۱ق.
- عاملی، جعفر مرتضی، حقائق هامّة حول القرآن الکریم، قم، ۱۴۱۰ق.
- غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، ۱۴۱۲م/۱۹۹۲.
- فیض کاشانی، محسن، قرآن و آداب تلاوت آن، ترجمه دکتر اسدالله ناصح، تهران، کانون انتشارات محمدی.
- كاشانى، ملا فتح الله، منهج الصادقين فى الزام المخالفين، تهران، كتابفروشى محمد حسن علمى، ۱۳۳۶ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی.
- متقی، علی بن حسام الدین، کنزالعُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۱ش.
- نووی، یحیی بن شرف، المجموع: شرح المُهَذّب، بیروت، دار الفکر.
- هیثمی، علی بن ابوبکر، مجمع الزواید ومنبع الفواید، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
پیوند به بیرون
https://ensani.ir/fa/article/57856/دعاهای-آغاز-و-ختم-قرآن-در-سیره-معصومان-ع-
پیوند به بیرون