قرآن و علم

قرآن سبب پیدایش و گسترش بسیاری از علوم (اعم از علوم ادبی، طبیعی، ریاضی، عقلی) میان مسلمانان بوده است. در بسیاری از آیات قرآن، فراگیری علم و دانش، مورد تشویق و تأکید قرار گرفته است. آموزش و فهم قرآن سبب پیدایش علوم خاصی تحت عنوان علوم قرآن شده است.

تجلیل قرآن از علم

در صدها آیه از قرآن مجید به طرق مختلف نام علم و دانش به میان آمده که بیشتر آن‌ها در مقام بزرگداشت آن است. در آیه‌ای در مقام منت گذاری انسان آمده است: عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ یعْلَمْ (ترجمه:آنچه را که انسان نمی‌دانست [بتدریج به او] آموخت.)^{[علق–۵]} و در آیه‌ای دیگر: یرْ‌فَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَ‌جَاتٍ (ترجمه:خدا [رتبه‌] کسانی از شما را که گرویده و کسانی را که دانشمندند [بر حسب‌] درجات بلند گرداند.)^{[مجادله–۱۱]}

علوم مورد دعوت قرآن

دعوت قرآن به تفکر در نظام آفرینش و خلقت خود انسان و اسرار و رموزی که در ساختمان وجودش نهفته است و نیز دعوت به سیر در اقطار زمین و مشاهده در آثار گذشتگان و کنجکاوی اوضاع و احوال ملل و جوامع بشری و قصص و تواریخ بشر، در واقع، دعوت به فراگیری علوم طبیعی و ریاضی و فلسفی و فنون ادبی و بالاخره همه علومی است که در دسترس فکر انسانی و آموختنشان به نفع جهان بشری و سعادت بخش جامعه انسانی است.

علوم خاصه قرآن

مقالهٔ اصلی: علوم قرآن

این علوم، آنهایی‌اند که موضوع بحث آنها خود قرآن است. تاریخ پیدایش این علوم نخستین روزهای نزول است و به تدریج مسائل آنها در میان مردم نضج یافته و نتقیح شده تا به حد کمال رسیده و پژوهشگران کتابهای بی‌شماری درباره آنها نوشته‌اند. برخی از این علوم درباره الفاظ قرآن و برخی درباره معانی آن است.

علومی که درباره الفاظ قرآن بحث می‌کند فنون تجوید و قرائت است: فنی در کیفیت تلفظ به حروف تهجی و حالات و عوارضی که حروف تهجی در لغت عرب در میان الفاظ مفرده و مرکبه پیدا می‌کند مانند ادغام و تبدیل حروف و احکام وقف و ابتداء و مانند آن بحث می‌نماید. و فنی در ضبط و توجیه قرائتهای هفت گانه معروف و قرائتهای سه گانه دیگر و قرائتهای صحابه و قرائتهای شاذ می‌پردازد. و فنی عدد سور و آیات و کلمات و حروف آنها و آیات و کلمات و حروف همه قرآن را احصاء می‌کند. و فنی در خصوص رسم خط قرآن مجید و اختلافاتی که با رسم خط عربی معمول دارد سخن می‌گوید.

علومی که درباره معانی قرآن بحث می‌کند: فنی است که از کلیات معانی آیات مانند تنزیل و تأویل و ظاهر و باطن و محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ قرآن کنجاوی می‌کند. و فنی است که در آیات و احکام بحث می‌نماید و در حقیقت شعبه‌ای از فقه اسلامی است. و فنی است که از معانی خصوص آیات قرآنی سخن می‌گوید و به نام تفسیر قرآن نامیده می‌شود.

پیدایش علوم

قرآن عامل پیدایش علوم دینی‌ای است که امروز در میان مسلمانان رایج است. از اوائل قرن دوم به سبب برداشته شدن منع حدیث، ابتدا نگارش حدیث، سپس نگارش بحثهای مربوط به علوم دیگر آغاز شد و بدین ترتیب فن حدیث، علم رجال، فن اصول فقه و علم فقه و علم کلام به وجود آمد. حتی فلسفه نیز اگر چه در آغاز به عنوان نقل از یونانی به عربی وارد محیط اسلام شد ولی پس از چندی محکوم طرز تفکر محیط گردیده و هم از جهت ماده و هم از جهت صورت تغییراتی پیدا کرد به گونه‌ای که در فلسفه امروزین رایج میان مسلمانان در معارف الهیه مسئله‌ای نیست مگر اینکه متن آن را و براهین و ادله بکار رفته را می‌توان در قرآن و حدیث پیدا کرد.

سخن مذکور را در علوم ادبیه عربی نیز می‌توان مطرح ساخت زیرا امثال علم صرف، نحو، معانی، بیان، بدیع، لغت و فقه لغت و اشتقاق هرچند مورد بحثشان مطلق کلام عربی است اما آنچه مردم را وادار به تتبع و ظبط و تنقیح اصول و قوانین این علوم کرد بیان شیوا و اسلوب زیبا قرآن بوده است.

فن تاریخ نیز در اسلام از فن حدیث مشتق شده است و در آغاز از قصص انبیاء و امم و از سیره رسول خدا(ص) شروع شده و پس از آن تاریخ صدر اسلام بدان اضافه شده است.

گفته شده است که عامل اصلی اشتغال مسلمانان به علوم عقلی از طبیعیات و ریاضیات و... به صورت نقل و ترجمه در آغاز و به نحو استقلال در سرانجام، همان انگیزه فرهنگی فراهم شده در نفوس مسلمانان به وسیله قرآن بوده است.