حفظ قرآن
حفظ قرآن یا از بَرکردن قرآن، به‌خاطرسپردن آیات قرآن است. برای این کار، در احادیث، ثواب و پاداش زیادی وعده داده شده است. در حدیثی، پیامبر(ص) مرتبه حافظ قرآن بر مردم را مانند مرتبه خود بر دیگر انسان‌ها معرفی کرده است. بر اساس منابع تاریخی و حدیثی، اولین حافظ قرآن حضرت محمد(ص) بوده است. عدد حافظان قرآن در عصر پیامبر معلوم نیست. با این حال در برخی اخبار تعداد حافظان قرآن در سال چهارم هجرت بالغ بر ۷۰ نفر گزارش شده است.
روش‌های مختلفی برای حفظ قرآن ارائه شده است که بهترین آنها را حفظ تصویری آیات می‌دانند. کشورهای اسلامی نظیر ایران، مالزی، مصر، اردن، لیبی و عربستان سعودی سالانه مسابقاتی را برای سنجش حافظان قرآن برگزار می‌کنند. سال ۱۳۹۰ش، سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران درخواست پرورش ۱۰ میلیون حافظ قرآن را به مسئولان فرهنگی این کشور داد.
مفهوم‌شناسی
حفظ قرآن به معنای از بَر کردن و به‌خاطر سپردن آیات قرآن است.[۱] برخی محققان با استناد به گزاره‌های تاریخی و روایات، تاریخ به‌کار رفتن واژه «حفظ قرآن» به این معنا را از نیمه قرن دوم قمری دانسته‌اند.[۲] به گفته نویسنده مقاله حفظ قرآن در دایرة المعارف تشیع، در صدر اسلام به‌خاطرسپارندگان قرآن را با عبارت‌هایی چون «جَمّاع القرآن»، «قُرّاء القرآن»، «حَمَلة القرآن» یاد می‌کردند.[۳] واژه «حفظ» در زبان عربی در دو معنای نگاه‌داری یا نگهبانی و به‌خاطر سپردن به‌کار رفته است.[۴]
در اصطلاح علوم قرآنی به کسی که قرآن را با تجوید، ترتیل و دیگر قواعد آن بخواند «حافظ» می‌گویند؛ همچنین به کسی که بر سُنَّت پیامبر(ص) و احوال راویان و طبقات مشایخ آگاه باشد نیز «حافظ» گفته می‌شود.[۵]
والله مکرر اتفاق افتاده که با خودم فکر کرده‌ام و گفته‌ام که اگر ممکن باشد، هرچه دارم، بدهم و حفظ قرآن را بگیرم؛ ولی افسوس که ممکن نیست. در این سن، من دیگر نمی‌توانم قرآن را حفظ کنم. اما شما جوانید، شما بچه‌اید و می‌توانید حفظ کنید.[۶]
جایگاه
برخی محققان بر اساس اولین خطاب در آیات ابتدایی سوره عَلَق که می‌گوید: «اِقْرَأ؛ بخوان»، خواندن قرآن از حفظ را اولین مرحله از قرائت، و کتابت قرآن را مرحله پس از آن معرفی کرده‌اند.[۷] بر این اساس رامیار در تاریخ قرآن، پیامبر(ص) را اولین «حافظ قرآن» دانسته است.[۸] طباطبایی، مفسر معاصر قرآن، مراد از ذکر در آیه ۳۴ سوره احزاب را حفظ قرآن دانسته است،[۹] همچنین طَبْرسی منظور از آسان‌سازی قرآن برای ذکر در آیه ۱۷ سوره قمر را «حفظ قرآن» برشمرده است.[۱۰]
به گفته نویسنده مقاله حفظ قرآن در دانشنامه جهان اسلام، حفظ قرآن در صدر اسلام نوعی برتری و امتیاز به‌شمار می‌آمد. به همین خاطر گاهی اوقات نوجوانی، به جهت حفظ قرآن در امامت جماعت بر دیگران مقدم می‌شد یا در جنگ اُحُد، شهدای حافظ قرآن، نزدیک‌تر به حمزه، عموی پیامبر(ص) دفن شدند.[۱۱]
به گفته شهید ثانی (درگذشت: ۹۶۵ق)، علمای گذشته بر این باور بودند که «حفظ قرآن» بر تمام علوم مقدّم است. آنان علم فقه و حدیث را تنها به کسانی تعلیم می‌دادند که حافظ قرآن باشند.[۱۲]
کشورهای اسلامی از جمله لیبی، اردن، مالزی، عربستان و ایران مسابقاتی را به صورت سالیانه برای سنجش قدرت حافظان قرآن برگزار می‌کنند.[۱۳]
سید علی خامنه‌ای سال ۱۳۹۰ش، پرورش ۱۰ میلیون حافظ قرآن را از مسئولان مربوطه مطالبه کرد.[۱۴] به‌گفته مهدی قره‌شیخلو از مسئولان طرح ملی حفظ قرآن کریم در جمهوری اسلامی ایران، در اردیبهشت ۱۴۰۰ش، آمار دقیقی از میزان حافظان قرآن در ایران وجود ندارد.[۱۵] با این حال برخی تعداد حافظان قرآن در ایران را حدود ۲۰ یا ۳۰ هزار تخمین زده‌اند.[۱۶]
فضیلت حفظ قرآن
کُلَینی، از محدّثان مشهور شیعه، احادیث فضیلت حفظ قرآن را در بابی مستقل با عنوان(بَابُ فَضْلِ حَامِلِ الْقُرْآنِ) گردآوری کرده است.[۱۷] براساس برخی احادیث، برای حافظ قرآن سزاوار نیست گمان کند که خداوند بهتر از چیزی که به او داده شده (یعنی حفظ قرآن) به غیرش داده است.[۱۸] پیامبر حافظان قرآن را برجستگان امت خود معرفی کرده و جایگاهشان را بعد از پیامبران و علما قرار داده است.[۱۹] به‌گفته وی، کسانی که حاملان قرآن را سرزنش یا به آنها اهانت کنند، مورد لعن و نفرین خداوند قرار می‌گیرند[۲۰] و شفاعت حافظان قرآن در مورد ده تن از اعضای خانواده‌شان که مستوجب دوزخ باشند پذیرفته خواهد شد.[۲۱]همچنین در روایات فراموش کردن قرآن پس از حفظ و بخاطر سپردن نکوهش شده است. [۲۲]
طبق آنچه کلینی از امام صادق(ع) نقل کرده است تعداد درجات بهشت به اندازهٔ آیات قرآن است و در روز قیامت به حافظ قرآن ندا داده می‌شود که قرآن بخوان و با خواندن هر آیه بالا برو. برترین درجات بهشت ازآن حاملان قرآن است.[۲۳] بنابه گفته جوادی آملی فیلسوف و مفسّر قرآن، برای رسیدن به چنین درجات و فضیلت‌هایی حفظ و قرائت ظاهری قرآن به‌تنهایی کافی نیست؛ بلکه بر اساس روایاتی دیگر عمل به آیات الهی نیز شرط اصلی پذیرفته شدن عمل او است. او معتقد است در قیامت، انسان تنها توانایی خواندن آیاتی را خواهد داشت که بدان عمل کرده باشد.[۲۴]
با وجود این احادیث، امام صادق(ع) تلاوت آیات قرآن از روی مصحف را نسبت به خواندن آن از حفظ، بهتر و ثواب آن را بیشتر دانسته است. ایشان دلیل این بیان را بهره‌بردن چشمان از نگاه به آیات قرآن بیان کرده است.[۲۵]
محفوظات فراموش‌شده
طبق نظر برخی از فقیهان، حفظ قرآن مستحب است.[۲۶] اما برخی احادیث عواقب دردناکی را برای کسانی که قرآن یا سوره‌ای از آن را حفظ کرده و سپس فراموش می‌کنند، متذکر شده است. [۲۷]ازاین‌رو این روایات، برخی فقیهان را بر آن داشته تا بر حرمت[۲۸] یا کراهت فراموش کردن قرآن پس از حفظ آن یا بر استحباب یا وجوب مداومت بر تلاوت قرآن تا آن‌جا که نخواندنش موجب فراموشی نشود حکم دهند.[۲۹] از سویی دیگر، برخی با استناد به روایات معارض، منظور از نسیان در این گروه از روایات را فراموشی الفاظ ظاهری قرآن ندانسته؛ بلکه آن را ناظر به ترک عملی و ترک آموزه‌های هدایتی قرآن دانسته‌اند، به گونه‌ای که فراموشی از سر بی‌اعتنایی و سبب مهجور نمودن قرآن باشد.[۳۰]
روش‌های مختلف حفظ قرآن
برای حفظ قرآن، روش‌های متداولی چون حفظ شنیداری، مفهومی و تصویری وجود دارد.[۳۱] تعداد روش‌های حفظ قرآن را ۲۰ و بیشتر از آن برشمرده‌اند[۳۲] و بهترین روشِ حفظ قرآن را به‌خاطر سپردن آیات به صورت تصویری می‌دانند.[۳۳] در این روش، شخص، پس از مطالعه آیات، سعی می‌کند جایگاه جغرافیایی آیات در یک صفحه، نحوه نگارش کلمات و حروف و… را به صورت دقیق به خاطر بسپارد.[۳۴]
تعدادی از حافظان قرآن
پژوهشگران معتقدند در صدر اسلام، شمار حافظان قرآن بسیار بوده، اما شمار دقیق آنان معلوم نیست.[۳۵] سیوطی برای اثبات صحت این ادعا به تعداد کشته‌شدگان جنگ اُحُد، بئر مَعونه و جنگ یمامه استناد کرده است.[۳۶] او بر اساس نقل تاریخ‌نگاران دراین‌باره گفته است در جنگ اُحد، ۷۴ تن از اصحاب به شهادت رسیدند که در میانشان بسیاری از قاریان بودند. همچنین در ماه صفر سال ۴ هجری قمری واقعه بئر معونه رخ داد که چهل یا هفتاد تن از قاریان به شهادت رسیدند. پس از رحلت پیامبر(ص)، در «جنگ یمامه» نیز ۱۲۰۰ نفر از مسلمانان کشته شدند که گفته شده در میان آنها ۴۵۰ یا ۷۰۰ تن از صحابه و حاملان قرآن بوده‌اند.[۳۷]
سیوطی، امام علی(ع)، اُبَیّ بن کَعب، ابوالدَرْداء، معاذ بن جبل، زید بن ثابت، عبدالله بن مسعود و… را از مردان و حضرت فاطمه(س)، فِضّه، عایشه و حَفْصه را از زنان در شمار حافظان قرآن مشهور در عصر پیامبر نام برده است.[۳۸]
عده‌ای بر پایه برخی شواهد، حافظ شیرازی را حافظ قرآن معرفی کرده‌اند. آنها معتقدند تخلص وی به «حافظ» به‌همین‌جهت بوده است.[۳۹] همچنین گفته شده کربلایی کاظم ساروقی، پیرمردی کشاورز و درس‌ناخوانده در ساروق اراک بوده که به سبب حساسیتش در پرداخت زکات و مال حلال، به‌صورت معجزه‌آسایی حافظ قرآن شده است.[۴۰]
ابوالقاسم خزعلی (درگذشت: ۱۳۹۴ش) روحانی شیعه، محمدتقی بهلول (درگذشت: ۱۳۸۴ش) و محمد محمدی ری‌شهری از دیگرحافظان قرآن به‌شمار می‌روند.[۴۱]علی نمازی شاهرودی(درگذشت:۱۳۶۴ش)[۴۲]
تک‌نگاری‌ها
- تذکرة الحفاظ من الشیعه اثر سید علی‌نقی نقوی لکهنوی: در این اثر شرح حال بیش از ۱۴۶ حافظ شیعه معرفی شده است. این کتاب در سال ۱۳۵۳ق به زبان اردو چاپ شده است.
- مُعْجم حُفّاظ القرآن عَبْر التاریخ، نوشته محمد سالم مُحَیسِن: در این کتاب، از زندگی ده‌ها تن از حافظان و قاریان قرآن یاد شده است.
- معرفة القُرّاء الکِبار علی الطبقات و الاعصار یا طبقات القُرّاء، نوشته شمس‌الدین محمد بن احمد بن عثمان ذهبی: نویسنده این کتاب قاریان و حافظان قرآن را به صورت طبقه‌طبقه گردآوری کرده است.
- اصول و روش‌های حفظ قرآن، اثر سید علی میرداماد نجف‌آبادی: این کتاب توسط انتشارات مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی به چاپ رسیده است. در فصل اول آن، از اهمیت و ضرورت واژه‌شناسی حفظ سخن آمده، در فصل دوم، اصول و مقدمات حفظ بیان شده و در فصل سوم، به روش‌های حفظ و تکرار و تثبیت محفوظات پرداخته شده است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ حسینی، «حفظ قرآن»، ص۳۸۵.
- ↑ حسینی، «حفظ قرآن»، ص۳۸۵.
- ↑ حسینی، «حفظ قرآن»، ص۳۸۵.
- ↑ مقری، مصباح المنیر، ذیل واژه حفظ؛ شریف حسین، الافصاح فی فقه اللغه، ذیل واژه الحِفْظُ.
- ↑ حسینی، «حفظ قرآن»، ص۳۸۵.
- ↑ «نشانه را به خاطر بسپار»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۴۶، ص۲۲۱.
- ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۴۶، ص۲۱۲و۲۲۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۰ش، ج۱۶، ص۳۱۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۳۱۶.
- ↑ زرنگار، «حفظ قرآن»، ص۵۸۵.
- ↑ شهید ثانی، منیة المرید، ۱۴۰۹ق، ص ۲۶۳.
- ↑ «نگاهی به مسابقات بین‌المللی قرآن در جهان/ جایگاه ایران کجاست؟»، خبرگزای بین‌المللی قرآن (ایکنا).
- ↑ «بیانات در دیدار قاریان و حافظان و اساتید قرآنی»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ «هیچ آمار رسمی از تعداد حافظان قرآن ارائه نشده است»، خبرگزاری تقریب.
- ↑ «تعداد حافظان قرآن؛ فاصله بسیار از سند چشم‌انداز»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۰۳.
- ↑ محدث نوری، مستدرک الوسایل، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ج۴، ص۲۳۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۹، ص۱۸و۱۹.
- ↑ متقی الهندی، کنز العمال، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۵۲۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۵.
- ↑ متقی، کنزالعمال، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۰۳.
- ↑ «انسان در قیامت هر آیه‌ای را نمی‌تواند بخواند»، خبرگزاری فارس.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳و۶۱۴.
- ↑ «جایگاه حفظ قرآن کریم در روایات»، پایگاه اطلاع‌رسانی راسخون.
- ↑ متقی، کنزالعمال، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱۷.
- ↑ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعه، الناشر مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، ج۶، ص۱۹۵؛ «جایگاه حفظ قرآن کریم در روایات»، پایگاه اطلاع‌رسانی راسخون.
- ↑ ابن‌فهد حلّی، عدة الداعی و نجاح الساعی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ «فراموش کردن قرآن پس از حفظ آن»، وبگاه حدیث نت؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، الناشر مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، ج۶، ص۱۹۵.
- ↑ «معرفی ۷ تا از روش‌های حفظ قرآن کریم + سریعترین روش حفظ قرآن»، وبگاه مؤسسه قرآنی علیین.
- ↑ موگهی، ۲۰ روش حفظ قرآن، ص۳.
- ↑ «معرفی ۷ تا از روش‌های حفظ قرآن کریم + سریعترین روش حفظ قرآن»، وبگاه مؤسسه قرآنی علیین.
- ↑ «معرفی ۷ تا از روش‌های حفظ قرآن کریم + سریعترین روش حفظ قرآن»، وبگاه مؤسسه قرآنی علیین.
- ↑ رامیار، «حافظان قرآن در زمان رسول خدا(ص)».، پایگاه اطلاع‌رسانی راسخون.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۹۳.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۹۳.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۹۳.
- ↑ سعیدی، «قرائت قرآن در چهارده روایت و تضمین حافظ»، ص۱۷۲، ۱۷۳.
- ↑ فعال عراقی، کربلایی کاظم ساروقی، ص۱۸۶۸.
- ↑ «یادی از مرحوم آیت‌الله خزعلی؛ عالمی که حافظ قرآن بود»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن؛ عبدالوهابی، «محمد تقی بهلول گنابادی (شیخ بهلول یا علامه بهلول)»، وبگاه فرهیختگان تمدن شیعی.https://www.reyshahri.ir/post/35702/نگاهى-كوتاه-به-زندگى-نامه-آية-الل-ه-محمدى-رى-شهرى
- ↑ نمازی، زندگی‌نامه آیت‌الله نمازی شاهرودی، ۱۳۹۱ش.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌فهد حلی، احمد بن شمس‌الدین محمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ش.
- «انسان در قیامت هر آیه‌ای را نمی‌تواند بخواند»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۵شهریور۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۸مهر۱۴۰۲ش.
- «بیانات در دیدار قاریان و حافظان و اساتید قرآنی»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۱۱مرداد ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۸ مهر ۱۴۰۲ش.
- «تعداد حافظان قرآن؛ فاصله بسیار از سند چشم‌انداز»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۶بهمن۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۴مهر۱۴۰۲ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، بی‌تا.
- حسینی، سید محمد، «حفظ قرآن»، دایرة المعارف تشیع (ج۶)، نشر شهید سعید محبی، ۱۳۸۰ش.
- رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۹ش.
- رامیار، محمود، «حافظان قرآن در زمان رسول خدا (ص)»، پایگاه اطلاع‌رسانی راسخون، تاریخ درج مطلب: ۷مهر۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۸مهر۱۴۰۲ش.
- زرنگار، احمد، «حفظ قرآن»، در دانشنامه جهان اسلام(ج۱۳)، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- سعیدی، علی، «قرائت قرآن در چهارده روایت و تضمین حافظ»، علوم اسلامی، ش۱۲، ۱۳۸۷ش.
- سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان فی علوم القرآن، لبنان، دار الفکر، ۱۴۱۶ق.
- شریف حسین، موسی و عبد الفتّاح صعیدی، الافصاح فی فقه اللغه، بیروت، مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۱۰.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، منیة المرید، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۰۹ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۷۰ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- عبدالوهابی، مرتضی، «محمد تقی بهلول گنابادی (شیخ بهلول یا علامه بهلول)»، وبگاه فرهیختگان تمدن شیعی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مهر ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۳۰ آبان ۱۴۰۲ش.
- فعال عراقی، حسین، کربلایی کاظم ساروقی، در دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
- قمی، شیخ عباس، نفس المهموم، ترجمه کمره‌ای، تهران، چاپ اسلامیه، ۱۳۷۶ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ۱۴۰۳ش.
- محدث نوری، حسین، مستدرک الوسایل، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، بی‌تا.
- متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۰۱ق.
- مقری، محمد بن احمد، مصباح المنیر فی شرح غیریب الکبیر للرافعی، قم، انتشارات دارالهجره، ۱۳۹۷ش.
- موگهی، عبدالرحیم، ۲۰ روش حفظ قرآن، در مجله شمیم یاس، شماره ۲۰، آبان ۱۳۸۳ش.
- «فراموش کردن قرآن پس از حفظ آن»، وبگاه حدیث نت، تاریخ بازدید: ۸مهر۱۴۰۲ش.
- «معرفی ۷ تا از روش‌های حفظ قرآن کریم + سریعترین روش حفظ قرآن»، وبگاه مؤسسه قرآنی علیین، تاریخ بازدید: ۸مهر۱۴۰۲ش.
- «نگاهی به مسابقات بین‌المللی قرآن در جهان/ جایگاه ایران کجاست؟»، خبرگزای بین‌المللی قرآن (ایکنا)، تاریخ درج مطلب: ۴خرداد۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۸مهرماه۱۴۰۲ش.
- «یادی از مرحوم آیت‌الله خزعلی؛ عالمی که حافظ قرآن بود»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ بازدید: ۱۰ مهر ۱۴۰۲ش.
- «هیچ آمار رسمی از تعداد حافظان قرآن ارائه نشده است»، خبرگزاری تقریب، تاریخ درج مطلب: ۵ اردیبهشت ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید:۷ مهر ۱۴۰۲ش.
- «نشانه را به خاطر بسپار»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۴ مهر ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ آبان ۱۴۰۲ش.