قاموس قرآن (کتاب)

قاموس قرآن

اطلاعات کتاب
نویسنده	سید علی‌اکبر قرشی
موضوع	علوم قرآن
زبان	فارسی
اطلاعات نشر
ناشر	اسلامیه

قاموس قرآن کتابی به زبان فارسی نوشته سید علی‌اکبر قرشی که واژگان قرآن را معنا کرده است. مؤلف در این اثر که به ترتیب حروف الفبایی تنظیم شده، به اصل و ریشه و توضیحات کلمات قرآنی پرداخته و در این راه از منابع لغت و تفسیر استفاده کرده است. قاموس قرآن در توضیح و تفسیر واژگان قرآن، به لحاظ گزیده‌گویی و بیان روان و استوار، اکنون از کتاب‌های مرجع و منابع قرآن‌پژوهی در ایران شمرده می‌شود.

علم مفردات

مفردات قرآن، علمی است که درباره تک واژه‌های قرآنی از نظر ریشه و اشتقاق لغوی، دلالت بر معنای مطلوب، شیوه نگارش، نحوه تلفظ و نوع کاربرد آن در قرآن بحث می‌کند و یکی از مهم‌ترین شاخه‌های آن غریب القرآن است. شاید نخستین کسی که اصطلاح «علم مفردات» را به عنوان شاخه‌ای از علوم لفظی قرآن به کار برد و تألیف و تصنیفی در این زمینه ارائه کرد، راغب اصفهانی (متوفای ۵۳۰ق) باشد.

قاموس، به طور عام به معناشناسی قرآن می‌پردازد و این گونه معناشناسی در علم تفسیر حائز اهمیت است و به تعبیر دیگر فرهنگنامه لغات قرآن است.

تاریخ نگارش و انگیزه تألیف

به‌گفته قرشی، او نوشتن قاموس قرآن را در ۲۸ ربیع‌الاول ۱۳۹۰ق مطابق با ۱۲ اردیبهشت ۱۳۴۹ش آغاز کرده و در ۹ جمادی‌الاول ۱۳۹۵ق مطابق با ۳۱ اردیبهشت ۱۳۵۴ش به پایان رساند.

او در مصاحبه‌ای انگیزه خود را در نوشتن قاموس قرآن، دو فکر اساسی بیان می‌کند. وی تصریح می‌کند که احساس می‌کرده بر طبق آیه شریفه ۱۲ سوره یس: «إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ» اگر یک اثر بعد از خود بگذارد، بهتر خواهد بود. او می‌گوید اثر مالی نداشتم و قهراً باید یک اثر دینی داشته باشم. آن وقت فکر کردم و دیدم کتاب‌هایی که نوشته می‌شود، باید رواج هم داشته باشد. این‌ها بعد از مدتی، بازنشسته می‌شوند و در قفسه‌ها قرار می‌گیرند. گفتم کتابی بنویسم که پیرامون یک کتاب جاویدان باشد که این‌ها از برکت آن همیشه بمانند. به نظرم آمد، همین قاموس قرآن را بنویسم.

روش مؤلف

قاموس راهنمای کلمات قرآنی است که بر اساس حروف الفبایی تنظیم شده و در آن رجوع به اصل و ریشه لغوی کلمات قرآنی لازم است. از«ابّ» شروع و به «یوم» (یومئذ) ختم می‌گردد. در این معجم علاوه بر شماره سوره و آیه، حروف مکمّل هر کلمه و دفعات تکرار آن نیز ذکر شده است.
کلمات قرآنی زیر ماده یا ریشه هر کلمه وارد شده است و بخشی از آیه قرآنی که در بردارنده آن کلمه است. در زیر کلمه درج گردیده و در برابر هر یک از لغات قرآنی، معنای فارسی آن را آورده به ترجمه آیات نیز پرداخته است.
مؤلف در مقدمه مختصر خود بر کتاب می‌نویسد: «این کتاب تنها درباره لغات قرآن نیست بلکه گذشته از آن در نوبت خود یک کتاب تفسیر و اگر اغراق نباشد یک دایرةالمعارف قرآن است. در هر ماده که تشخیص داده شده، آیاتی چند نقل و تفسیر شده است،نقل روایات، شأن نزول و اشاره به بعضی از قضایا و نقل اقوال بزرگان از آن جمله است. به احوال و قضایای انبیاء از دیدگاه قرآن، نظر شده و نسبت به اقتضای حال در اکثر موارد به تفصیل سخن گفته شده است. ذیل بعضی از کلمات امثال:آدم، اجل، ارض، بحر، جن، عرش و... به‌طور مفصل بحث شده است.»
مؤلف معتقد است کلمات قرآن با حذف مکررات و مشتقات حدود ۱۸۶۰ کلمه است. در این کتاب همه کلمات فوق یکی یکی بررسی شده است.ایشان در توضیح برخی کلمات به معنی لغوی اکتفا ننموده و برای بسیاری از کلمات، تفاسیر و توضیحات لغوی، ادبی، علمی، اجتماعی و تاریخی ذکر نموده است. این توضیحات تقریبا برای تمام اعلام قرآن آورده شده و به ترتیب به پاره‌ای از موضوعات قرآن‌پژوهی نیز پرداخته است.
او شیوه نقد را در معانی لغوی، مباحث علمی و دیگر قسمت‌ها نیز پیشی گرفته و با استدلال مطالب خود را مطرح می‌نماید، مانند ماده«ابّ» و «ابد» و یا بحث علمی ماده «بحر».

منابع کتاب

مؤلف، معانی قرآن را از روی کتاب‌های لغت معتبر و تفاسیر جمع‌آوری کرده است. از جمله آن منابع عبارتند از: قاموس اللغة، مفردات راغب، اقرب الموارد، صحاح اللغه، مصباح و از تفاسیر: المیزان، مجمع البیان، صافی، برهان، زمخشری، بیضاوی، جوامع الجامع، عیاشی هم در لغت و هم در روایات و مطالب دیگر استفاده نموده است.
در برخی موارد نیز به کتب دیگر غیر از لغت و تفسیر ارجاع داده مانند: کتاب تجسم عمل یا تبدّل نیرو به ماده تألیف محمد امین رضوی ماده «بوء». ایشان سعی نموده منبع همه مطالب را در محل خود ذکر کنند ولی در همه جا این امر محقق نشده است.
در شماره آیات، کتاب «المعجم المفهرس» تألیف محمد فؤاد عبدالباقی مورد نظر بوده و شماره خطبه‌های نهج البلاغه از نهج البلاغه محمد عبده آورده است. در برخی موارد پس از نقل چند آیه فقط یک شماره ذکر شده که منظور فقط کلمه مورد بحث بوده است.

امتیازات

مؤلف در جواب سؤالی که از او درباره امتیاز قاموس قرآن نسبت به واژه‌نامه‌های دیگر، شده است جواب می‌دهد: مسأله این است که یک دفعه آن را با مفردات راغب مقایسه بکنیم، مفردات راغب فقط به قسمت لغات پرداخته و به قسمت‌های دیگر نپرداخته و خیلی هم موجز است. در قاموس قرآن اولا دقت شده است که الفاظ و کلمات از لغت‌های معتبر ترجمه و نوشته شود، آن وقت تقریبا می‌شود گفت خودش هم یک تفسیر موضوعی مختصر است؛ یک دائرةالمعارف مختصر برای قرآن که انسان بتواند هر کلمه‌ای در آن را که احتیاج به مطالعه داشته باشد، پیدا کند. در قاموس قرآن نوعا اقوال مختلف هم نقل شده است. تقریبا امتیازش این‌هاست.»

نگاهی به محتوا

آغاز کتاب را قریشی با واژه «اَبّ»(چراگاه) در آیه ۳۱ سوره عبس شروع کرده است و به مفردات راغب و نهایه و طبرسی در مجمع البیان نسبت داده که اَبّ رابه معنای چراگاهى كه براى چريدن و چيدن آماده است معنا کرده‌اند. وی هم‌چنین بر اساس دیدگاه کتاب اقرب الموارد گفته که منظور از «اَبّ» علف‌های خودرو است نه چراگاه که محل روئيدن آنهاست. پایان بخش کتاب واژه «یوم» است. یوم(روز) در قرآن گاهی به معنای مطلق زمان و دوران است مانند: آیه۳ سوره یونس إِنَّ رَبَّكُمُ اللهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ پروردگار شما آن خدايى است كه آسمان‌ها و زمين را در شش هنگام آفريد. و گاهی شامل وروز وشب با هم می‌شود مانند: آیه ۶۵ سوره هود که صالح به قومش پس از کشتن ناقه گفت: تَمَتَّعُوا فِي دَارِكُمْ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ سه روز(سه شبانه روز) در خانه‌هايتان برخوردار شويد. نویسنده در آخرین فراز از ابن هشام در مغنی نقل کرده که يَوْمَئِذٍ(آن روز) اسم زمان مستقبل است.مانند آیه ۱۰ سوره قیامت يَقُولُ الْإِنْسَانُ يَوْمَئِذٍ أَيْنَ الْمَفَرُّ آن روز انسان مى‌گويد: «راه فرار كجاست؟!»

نسخه‌شناسی

قاموس قرآن از تاریخ اتمام تألیف (اردیبهشت ۱۳۵۴ ش) توسط دارالکتب الاسلامیة در تهران، چاپ و منتشر گردید و تا سال ۱۳۷۴ش بیش از ده بار تجدید چاپ شد.
قاموس با هفت جلد در ۳ مجلد قطور و قطع وزیری با مقدمه‌ای کوتاه از مؤلف ارائه شده است، هر صفحه آن به دو ستون مساوی تقسیم و مطالب در آن نوشته شده است. آیات قرآن با خطی متمایز از متن و نام سوره و شماره آیات کاملا قابل تشخیص از متن اصلی است.
مؤلف در انتهای جلد آخر، اجمالی از شرح حال و آثار قلمی خویش را به همراه تشکر از ناشر به تحریر درآورده است.

منابع

• طیب‌حسینی، سیدمحمود، روش‌شناسی «قاموس قرآن» در شرح کلمات قرآن کریم مقاله، مطالعات قرآنی نامه جامعه زمستان ۱۳۹۵ - شماره ۱۲۰.
• قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۷ش.
• مجله بینات، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی وابسته به مؤسسه معارف اسلامی امام رضا(ع)-قم شماره ۵ سال دوم بهار ۱۳۷۴ش.
• عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، طبقات مفسران شیعه، قم، نوید اسلام، ۱۳۷۷ش.
• قاموس قرآن، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.

پیوند به بیرون

• مصاحبه با استاد سید علی اکبر قرشی
• نقدی بر «تفسیر احسن الحدیث» و «قاموس قرآن»