شق القمر
| معجزات و ارهاصات | |||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||
شَقُّ الْقَمَر از مشهورترین معجزات پیامبر(ص) است، که بسیاری از عالمان مسلمان به آن باور دارند. بسیاری از روایات شیعه و سنی که برخی آن را مُتِواتر یا مُستَفیض دانستهاند، بر درستی این واقعه دلالت دارد؛ چنانکه به گفته برخی مفسران، آیات ابتدایی سوره قمر نیز مربوط به این واقعه است. بر اساس این روایات، حضرت محمد(ص) به درخواست مشرکان، با اشارهای ماه را دو نیم کرد و دوباره به حالت اول بازگرداند.
در مقابل، اندکی از علما (افرادی مانند محمدجواد مَغنیّه) در صحت تاریخی این واقعه تردید کردهاند. ثبتنشدن این رویداد در تاریخ دیگر تمدنها، مخالفت این معجزه با قوانین طبیعی و تناقضات روایی، از اشکالهای مطرحشده درباره شق القمر است. کتابهای متعددی به بررسی این موضوع پرداختهاند که از جمله آنها میتوان به کتاب مُزیلُ اللُبس فی مَسألَتَی شقّ القمر و ردّ الشمس تألیف سید محمدمهدی خِرْسان اشاره کرد.
اهمیت و جایگاه
شق القمر معجزهای است که به پیامبر(ص) نسبت داده شده و به قرآن و روایات فَریقَین مستند شده است.[۱] مطابق روایات شیعه و سنی، حضرت محمد(ص) پیش از هجرت به مدینه معجزهای را برای مشرکان مکه آشکار ساخت و با اشاره دست، ماه را در آسمان دو نیم کرد و سپس به همان حال اولیه بازگرداند.[۲] بر اساس نقل سید محمدحسین طباطبایی، مؤلف تفسیر المیزان، از برخی روایات، این واقعه در شب ۱۴ ذیالحجه در سال هشتم بعثت (پنجم سال قبل از هجرت) رخ داده است.[۳]
به گفته سید جعفر مرتضی عاملی، تاریخپژوه شیعه در قرن پانزده قمری، مسئله شق القمر از مسائل قطعی دین نیست، اما از مسائل مشهوری است که بسیاری از عالمان مسلمان به آن باور دارند.[۴] ناصر مکارم شیرازی، از مراجع تقلید شیعه، نیز معتقد است، اگر چه میتوان اصل رویداد شق القمر را واقعهای صحیح دانست، اما درباره آن برخی مطالب جعلی نیز بیان گردیده است.[۵]
مسئله شق القمر همواره با سؤالها و تردیدهایی همراه بوده است و عالمان مسلمان، از شیعه و سنی، در کتابها و مقالات مختلفی، اشکالها و پاسخهای مربوط به شق القمر را بررسی کردهاند.[۶] مسئله شق القمر در ادبیات و اشعار مسلمانان منعکس شده است.[۷] در اشعار آیینی «شق القمر» به سر شکافتهشده حضرت عباس اشاره دارد:
دلایل درستی واقعه
به گفته شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، مؤلف تفسیر التبیان، مسلمانان در وقوع شق القمر اجماع دارند و به مخالفتهای صورتگرفته با این اجماع که در دورههای بعدی رخ داده، توجه نمیشود.[۹] برای اثبات درستی واقعه شق القمر به ادله قرآنی و روایی زیر استناد شده است:
استدلال به آیات سوره قمر
اِقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانشَقَّ الْقَمَرُ وَإِن یَرَوْاْ آیَةً یُعْرِضُواْ وَ یَقُولُواْ سِحْرٌ مُّسْتَمِرٌّ (ترجمه:نزدیک شدآن ساعت و از هم شکافت ماه. و هر گاه نشانهای ببینند روی بگردانند و گویند: «سحری دایم است.»)[القمر–۱ -۲]
به اعتقاد بیشتر مفسران شیعه و اهلسنت، آیات ابتدایی سوره قمر، درباره معجزه شق القمر است.[۱۰] محمدحسین طباطبایی، تعبیر پایانی آیه دوم را (یَقُولُواْ سِحْرٌ مُّسْتَمِرٌّ: ترجمه: گویند: سحری دایم است) شاهد روشنی بر این میداند که این آیه درباره معجزهای سخن میگوید که مشرکان آن را تکذیب کردهاند.[۱۱]
در مقابل، تعداد کمی از مفسران با استناد به تعبیر ابتدایی آیه نخست (اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ: قیامت نزدیک شد) شق القمر را یکی از نشانههای برپایی قیامت دانستهاند.[۱۲] از مفسران شیعه، محمدجواد مَغنیّه و سید محمدعلی ایازی،[۱۳] و از مفسران سنیمذهب، حسن بصری، عطاء مکی، بلخی[۱۴] و مَراغی [۱۵] این دیدگاه را پذیرفتهاند.
به نظر ابنعاشور، از مفسران سنیمذهب، آیات سوره قمر اگرچه ظاهرا بر معجزه شق القمر دلالت دارد، اما این آیات نسبت به آن معنا صریح نیست و احتمال دارد بر معنای دیگری دلالت داشته باشد.[۱۶]
استدلال به روایات
گزارش مربوط به شق القمر در روایتهای متعددی از شیعه و سنی نقل شده است، به گونهای که این روایتها را متواتر[۱۷] یا مستفیض[۱۸] خوانده، و یا احتمال تواتر آن را مطرح کردهاند.[۱۹] از جمله منابع شیعی میتوان به تفسیر قمی[۲۰]، الهدایة الکبری،[۲۱] اَمالی شیخ طوسی[۲۲] الخرائِج و الجَرائح[۲۳] و المَناقب ابنشهرآشوب[۲۴]، و از منابع اهلتسنن میتوان به صحیح البُخاری،[۲۵] المُستَدرَک،[۲۶] دلائل النبوة،[۲۷] و البدایة و النهایة[۲۸] اشاره کرد.
سید محمدعلی ایازی با بررسی ۳۰ کتاب تفسیری، روایات غیرتکراری فریقین درباره شق القمر را ۲۲ روایت دانسته است.[۲۹] وی سه روایت اصلی نقلشده در منابع شیعی را غیرمعتبر دانسته[۳۰] و معتقد است، مجموع روایات فریقین را نمیتوان متواتر یا مستفیض دانست، چرا که شرط تواتر و استفاضه (متعددبودن راویان در هر طبقه) در آنها وجود ندارد.[۳۱] به گفته مَراغى، تنها اندكى از افراد ادعاى تواتر اين خبر را مطرح كردهاند، در حالی که اگر این رویداد واقعا متواتر بود، بسیار دیگری آن را نقل میکردند.[۳۲] ایازی تناقض محتوایی این روایات را از اشکالات دیگر این روایات برشمرده است.[۳۳]
دلایل نادرستی واقعه
اشکالهایی که در مورد گزارش شق القمر مطرح شده، عبارتاند از:
مخالفت با قانون طبیعت
بر اساس نظریه کیهانشناسی بَطْلَمیوسی جداشدن افلاک آسمانی یا به هم ملحقشدن آنها، از جمله شق القمر، امری محال برشمرده شده است.[۳۴] همچنین به گفته ایازی، دو نیمشدن ماه تأثیرات فراوانی بر زندگی ساکنان زمین دارد؛ چنانکه جز و مد دریاها در اثر نزدیکی و دوری ماه در چرخش خود بر مدار زمین انجام میگیرد؛ اما درباره واقعه شق القمر هیچ رویداد شگفت دیگری گزارش نشده که موجب تحول زندگی آدمیان شود.[۳۵]
به گفته مکارم شیرازی با مطرحشدن نظریههای جدید در کیهانشناسی و باطلشدن هیئت بطلمیوسی این اشکال نیز برطرف میشود.[۳۶] او معتقد است، شق القمر با قوانین علمی منافات ندارد[۳۷] و انشقاقات در اجرام آسمانی بر امکان شکافتن ماه و مخالفنبودن آن با قوانین علمی دلالت دارد.[۳۸]
دیدهنشدن واقعه در مناطق دیگر
برخی عالمان مسلمان[۳۹] و نیز برخی خداناباوران،[۴۰] شق القمر را غیرمتناسب با گزارههای تاریخی دانسته، معتقدند اگر این واقعه روی داده بود، مردمان مناطق دیگر نیز از این پدیده آگاه میشدند و در تاریخ ثبت میشد.[۴۱] برخی عالمان با اشاره به غفلت مردم، تفاوت افقهای جغرافیایی و نبود رصدهای نجومی در آن دوران، به این انتقاد پاسخ دادهاند.[۴۲]
همچنین بر اساس آنچه از کتابهای مربوط به تاریخ هند نقل شده، یکی از پادشاهان هند به نام جاکروانی فرماس (Shakarwati Farmad) حادثه شق القمر را در هند دید و به همین دلیل نزد پیامبر(ص) رفت و ایمان آورد.[۴۳] مطابق نقل کتاب بَیّنات الرسول، محمد حمیدالله حیدرآبادی، پژوهشگر اسلامی در هند، این ماجرا را در یکی از کتابهای خطی هندی که در یکی از کتابخانههای لندن نگهداری میشود، دیده است.[۴۴] ابنحجر عَسقلانی، عالم سنیمذهب، چنین واقعهای را نسبت به فرد هندیِ دیگری به نام رَتن نقل کرده،[۴۵] با این حال وی، رتن را فردی کذاب معرفی کرده است.[۴۶]
قرآن تنها معجزه پیامبر
به گفته محمدجواد مغنیه و سید محمدعلی ایازی، خدا در آیات قرآن، مانند آیه ۹۰ تا ۹۵ سوره اسراء به درخواست مشرکان برای آوردن معجزات حسی پاسخ منفی داده است؛ به همین دلیل پیامبر(ص) معجزهای غیر از قرآن نداشته است.[۴۷] برخی مفسران دیگر نیز تنها معجرات اِقتِراحی (معجزاتی که از سوی افراد بیایمان درخواست داده میشد) را از پیامبر(ص) نفی کردهاند؛ طبق این دیدگاه، روایاتی که رویداد شق القمر را معجزهای اقتراحی قلمداد کردهاند، با اشکال مواجه میشوند.[۴۸]
ادعای مشاهده شکاف کره ماه در پژوهشهای ناسا
ایازی معتقد است، در صورتی که ماه در گذشته دو نیم شده بود، باید آثار دو نیمشدن آن بر روی ماه باقی میماند و با تلسکوپها دیده میشد، در حالی که چنین اثری در ماه دیده نمیشود.[۵۰] با این حال در برخی نوشتهها، به برخی دانشمندان سازمان فضانوردی ناسا نسبت شده است که آنها دونیمشدن ماه در صدها سال پیش را تأیید کردهاند[۵۱]؛ چنانکه زغلول النجار، قرآنپژوه مصری، در کتابی با عنوان من آیات الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، این مطلب را نقل کرده است.[۵۲] در قرن ۲۰ میلادی در فضای مجازی، مطالبی منتشر شد که بر اساس آن، ادعا شده عکسهایی که در مأموریت آپولو گرفته شده نشاندهنده شکافی در سطح ماه بود.[۵۳] این ادعا در سالهای بعد توسط برخی دانشمندان ناسا تکذیب شد.[۵۴]
کتابشناسی
درباره شق القمر کتابهای مختلفی نوشته شده است که برخی از آنها عبارتاند از:
- مُزیلُ اللُبس فی مَسألَتَی شقّ القمر و ردّ الشمس؛ این کتاب را سید محمدمهدی خِرْسان تألیف نموده و در آن، علاوه بر مسئله شق اللقمر، به مسئله رَدِّ الشمس نیز پرداخته است.[۵۵] زبان این کتاب عربی است و انتشارات دلیل ما در سال ۱۳۸۷ش منتشر کرده است.[۵۶]
- رساله نگاهی به معجزه شق القمر و رد الشمس بر اساس آیات و روایات و فیزیک معاصر؛ نویسنده این کتاب، مهدی دانشیار است و دو مسئله شق القمر و ردّ الشمس را از نظر علمی بررسی کرده است. انتشارات دانشیاران ایران در سال ۱۴۰۲ش این کتاب را در ۲۱۶ صفحه منتشر کرده است.[۵۷]
- برهان معراج و شق القمر؛ نویسنده این اثر محمدعلی صالح غفاری است. این کتاب را نشر بعثت در سال ۱۳۹۴ش در ۱۵۲ صفحه منتشر کرده است. [۵۸]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ بهرامی، «شق القمر در ترازو»، ص۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۳۴۱؛ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۴۱؛ بخاری، صحیح البخاری، استانبول، ج۴، ص۲۴۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۹، ص۶۴.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۲۰۲-۲۰۳.
- ↑ مکارم شیرازی، معراج - شق القمر - عبادت در قطبین، ۱۳۸۵ش، ص۱۰۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: رشید رضا، «مسئلة انشقاق القمر»؛ ایازی، «نقد و بررسی ادله شق القمر در تفاسیر فریقین».
- ↑ مکارم شیرازی، معراج - شق القمر - عبادت در قطبین، ۱۳۸۵ش، ص۹۱.
- ↑ «شق القمر از لشگر ابلیس بعید است»، در سایت پایگاه تخصصی امام حسین(ع).
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۹، ص۴۴۳.
- ↑ مکارم شیرازی، معراج - شق القمر - عبادت در قطبین، ۱۳۸۵ش، ص۹۵؛ بهرامی، «شق القمر در ترازو»، ص۳۳؛ برای نمونه نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۳۱۰؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۹، ص۲۸۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۹، ص۵۵.
- ↑ بهرامی، «شق القمر در ترازو»، ص۳۳.
- ↑ ایازی، «نقد و بررسی ادله شق القمر در تفاسیر فریقین»، ص۱۰۷.
- ↑ خرسان، مزیل اللبس، ۱۳۸۷ش، ص۳۶.
- ↑ مراغی، تفسیر المراغی، دار الفکر، ج۲۷، ص۷۷.
- ↑ ابنعاشور، التحریر و التنویر، مؤسسة التاریخ، ج۲۷، ص۱۶۴.
- ↑ نمازی، مستدرک سفینة البحار، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۶، ص۱۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۹، ص۶۰.
- ↑ مکارم شیرازی، معراج - شق القمر - عبادت در قطبین، ۱۳۸۵ش، ص۱۰۰.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ خصیبی، الهدایة الکبری، ۱۴۱۹ق، ص۷۲-۷۳.
- ↑ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ۳۴۱.
- ↑ قطبالدین راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۱، ۱۴۲.
- ↑ ابنشهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۱۲۲.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، استانبول، ج۴، ص۲۴۳.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۵۱۳.
- ↑ ابونعیم الأصبهانی، دلائل النبوة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۸۰.
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۴۶.
- ↑ ایازی، «نقد و بررسی ادله شق القمر در تفاسیر فریقین»، ص۹۳.
- ↑ ایازی، «نقد و بررسی ادله شق القمر در تفاسیر فریقین»، ص۹۳.
- ↑ ایازی، «نقد و بررسی ادله شق القمر در تفاسیر فریقین»، ص۱۰۱.
- ↑ مراغی، تفسیر المراغی، دار الفکر، ج۲۷، ص۷۷.
- ↑ ایازی، «نقد و بررسی ادله شق القمر در تفاسیر فریقین»، ص۱۰۳.
- ↑ رضوی و دارینی، «واکنش متکلمان در برابر چالشهای برخاسته از هیئت بطلمیوسی»، ص۱۳۳.
- ↑ ایازی، «نقد و بررسی ادله شق القمر در تفاسیر فریقین»، ص۱۰۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۳، ص۱۶.
- ↑ مکارم شیرازی، معراج - شق القمر - عبادت در قطبین، ۱۳۸۵ش، ص۹۱.
- ↑ مکارم شیرازی، معراج - شق القمر - عبادت در قطبین، ۱۳۸۵ش، ص۱۰۴-۱۱۱.
- ↑ ایازی، «نقد و بررسی ادله شق القمر در تفاسیر فریقین»، ص۱۰۵.
- ↑ نیکویی، «آیا محمد واقعا پیامبری الهی بود؟»، در سایت پژواک ایران.
- ↑ ایازی، «نقد و بررسی ادله شق القمر در تفاسیر فریقین»، ص۱۰۵؛ نیکویی، «آیا محمد واقعا پیامبری الهی بود؟»، در سایت پژواک ایران.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۹، ص۶۴-۶۵؛ مکارم شیرازی، معراج - شق القمر - عبادت در قطبین، ۱۳۸۵ش، ص۱۱۳-۱۱۶.
- ↑ الزندانی، بینات الرسول(ص) و معجزاته، ۲۰۰۶م، ص۲۲۵.
- ↑ نگاه کنید به: الزندانی، بینات الرسول(ص) و معجزاته، ۲۰۰۶م، ص۲۲۵.
- ↑ ابنحجر، الاصابه، ۱۴۱۵، ج۲، ص۴۳۹.
- ↑ ابنحجر، الاصابه، ۱۴۱۵، ج۲، ص۴۳۷-۴۳۸.
- ↑ مغنیه، التفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۷، ص۱۸۹؛ ایازی، «نقد و بررسی ادله شق القمر در تفاسیر فریقین»، ص۸۵.
- ↑ بهرامی، «شق القمر در ترازو»، ص۲۹-۳۱.
- ↑ «Social media posts falsely claim the Moon 'was once split in two'»، Fact Check.
- ↑ ایازی، «نقد و بررسی ادله شق القمر در تفاسیر فریقین»، ص۱۰۶.
- ↑ «Social media posts falsely claim the Moon 'was once split in two'»، Fact Check.
- ↑ النجار، من آیات الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، ۲۰۰۲م، ص۵۱-۵۲.
- ↑ «Social media posts falsely claim the Moon 'was once split in two'»، Fact Check.
- ↑ «Social media posts falsely claim the Moon 'was once split in two'»، Fact Check.
- ↑ خرسان، مزیل اللبس، ۱۳۸۷ش، صفحه شناسنامه کتاب.
- ↑ خرسان، مزیل اللبس، ۱۳۸۷ش، صفحه شناسنامه کتاب.
- ↑ «رساله نگاهی به معجزه شق القمر ...»، در سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «برهان معراج و شق القمر»، در سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
منابع
- ابونعیم الأصبهانی، احمد بن عبدالله، دلائل النبوه، بیروت، دار النفائس، چاپ سوم، ۱۴۱۲ق.
- ابنحجر عسقلانی، احمد بن علی، الاِصابة فی تمییز الصحابه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- ابنشهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابیطالب(ع)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابنعاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابنعاشور، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، بیتا.
- ابنکثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، تحقیق علی شیری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- الآلوسی، محمود بن عبد الله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، علی عبد الباری عطیة، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- الزندانی، عبدالمجید عزیز، بینات الرسول(ص) و معجزاته، اسکندریه، دار الایمان، ۲۰۰۶م.
- النجار، زغلول راغب، من آیات الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، قاهره، مکتبة الشروق الدولیه، ۲۰۰۲م.
- ایازی، سید محمدعلی، «نقد و بررسی ادله شق القمر در تفاسیر فریقین»، در پژوهشنامه نقد آراء تفسیری، شماره ۵، تابستان ۱۴۰۱ش.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، استانبول، المکتبة الاسلامیه للنشر و التوزیع، بیتا.
- «برهان معراج و شق القمر»، در سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۴ش.
- بهرامی، محمد، «شق القمر در ترازو»، در مجله مطالعات اسلامی، علوم قرآن و حدیث، شماره ۹۲، بهار و تابستان ۱۳۹۳ش.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- خرسان، سید محمدمهدی مزیل اللبس فی مسألتی شق القمر و رد الشمس، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة الکبری، بیروت، مؤسسة البلاغ، ۱۴۱۹ق.
- «رساله نگاهی به معجزه شق القمر ...»، در سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۴ش.
- رشید رضا، محمد، «مسئلة انشقاق القمر»، در مجلة المنار، شماره ۴۸۱، ۳۰ ربیع الآخر ۱۳۴۸ق.
- رضوی، رسول، و رضا دارینی، «واکنش متکلمان در برابر چالشهای برخاسته از هیئت بطلمیوسی»، در فصلنامه کلام اسلامی، شماره ۱۰۳، پاییز ۱۳۹۶ش.
- «شق القمر از لشگر ابلیس بعید است»، در سایت پایگاه تخصصی امام حسین(ع)، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آبان ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۴ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافه، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: لجنة من العلماء و المحققین الاحصایین، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اوّل، ۱۴۱۵ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، بیروت، دار الهادی، ۱۴۱۵ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- قطبالدین راوندی، سعید بن هبةالله الخرائج و الجرائح، قم، موسسة الامام المهدی، ۱۴۰۹ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
- مراغی، احمد مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت، دار الفکر، بیتا.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، معراج - شق القمر - عبادت در قطبین، قم، نسل جوان، ۱۳۸۵ش.
- نمازی، علی، مستدرک سفینة البحار، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بیتا.
- نیکویی، حجتالله، «آیا محمد واقعا پیامبری الهی بود؟»، در سایت پژواک ایران، تاریخ بازدید: ۲۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
- «Social media posts falsely claim the Moon 'was once split in two'», Fact Check, May 4 2022.
پیوند به بیرون
