ماریه دختر شمعون
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| لقب | ماریه قِبْطیه • ام المؤمنین |
| زادگاه | روستای «حفن» از مناطق «انصنا»، مصر |
| خویشاوندان | پیامبراکرم(ص) • ابراهیم پسر رسول خدا |
| درگذشت | محرم سال ۱۶ هجری • مدینه |
| مدفن | قبرستان بقيع |
| مشخصات دینی | |
| زمان اسلام آوردن | سال هفتم هجری قمری |
| دلیل شهرت | همسر رسول خدا(ص) |
ماریه دختر شَمعون مشهور به ماریه قبطیه، از زنان صدر اسلام و از همسران پیامبر اسلام(ص) بود که در پی دعوت پیامبر به اسلام، توسط مُقَوقِس حاکم مصر بههمراه خواهرش و هدایایی به مدینه فرستاده شد. او تنها زنی پس از حضرت خدیجه(س) بود که برای پیامبر(ص) فرزندی به نام ابراهیم بهدنیا آورد. نقش ماریه در وقایع مرتبط با نزول آیات سوره تحریم و همچنین در ماجرای افک، موجب جایگاه و اهمیت تاریخی او شده است. او در سال ۱۶ هجری قمری درگذشت و در قبرستان بقیع دفن شد.
پیشینه و ورود به مدینه
ماریه دختر شمعون در روستای «حفن» واقع در یکی از مناطق «اَنْصِنا» در مصر به دنیا آمد.[۱] در سال هفتم هجری قمری، رسول خدا(ص) حاطب بن ابیبلتعه را با نامهای به سوی مُقَوقِس، حاکم مصر و اسکندریه فرستاد تا او را به اسلام دعوت کند.[۲] مقوقس در پاسخ به این دعوت، ماریه را که از دختران خاندان سلطنتی مصر بود، به همراه خواهرش «سیرین»[۳] (و به نقلی «شیرین»)[۴] و همچنین هدایای فراوانی برای پیامبر(ص) فرستاد. او در نامهای که همراه این هدایا ارسال کرد، نوشت: «من فرستاده تو را گرامی داشتم و دو کنیز را که در سرزمین عظیم قِبْط دارای منزلت هستند، به سوی تو فرستادم.»[۵]
طبق روایت، حاطب بن ابیبلتعه در مسیر بازگشت، اسلام را بر آن دو عرضه کرد و آنان مسلمان شدند.[۶]
درگذشت
ماریه، پنج سال بعد از رحلت پیامبر(ص) در محرم سال ۱۶ هجری درگذشت و در بقیع، دفن شد.[۷]
ازدواج با پیامبر(ص)
 | |
| خدیجه دختر خویلد | (ازدواج: ۲۵ عامالفیل) |
| سوده دختر زمعه | (ازدواج: قبل از هجرت) |
| عایشه دختر ابوبکر | (ازدواج: ۲ق) |
| حفصه دختر عمر بن خطاب | (ازدواج: ۳ق) |
| زینب دختر خزیمه | (ازدواج: ۳ق) |
| ام سلمه دختر ابوامیه | (ازدواج: ۴ق) |
| زینب دختر جحش | (ازدواج: ۵هجری) |
| جویریه دختر حارث | (ازدواج: ۵ یا ۶ق) |
| امحبیبه دختر ابوسفیان | (ازدواج: ۶ یا ۷ق) |
| ماریه دختر شمعون | (ازدواج: ۷ق) |
| صفیه دختر حیی | (ازدواج: ۷ق) |
| میمونه دختر حارث | (ازدواج: ۷ق) |
پس از ورود به مدینه، رسول خدا(ص) ماریه را برای خود برگزید و خواهرش سیرین را به حسان بن ثابت بخشید.[۸] نخستین محل سکونت ماریه، خانه حارثة بن نعمان بود که بهمدت یکسال در آن اقامت داشت.[۹] شایستگیهای ماریه و توجه ویژه پیامبر(ص) به او، موجب حسادت برخی از همسران پیامبر شد؛ بهویژه عایشه که خود نیز به این حسادت اعتراف کرده است.[۱۰]
ماریه زنی پاکدامن،[۱۱] دیندار، صالح، نیکوکار و شایسته بود و محبت و توجه پیامبر(ص) را به خود جلب کرده بود.[۱۲] مورخان و سیرهنگاران نیز او را به سبب حُسن دین و اخلاقش ستودهاند.[۱۳] پیامبر(ص) در بیان علاقهاش به ماریه فرمود: «آنگاه که مصر را فتح کردید، با مردم آن به نیکی رفتار کنید، چرا که من داماد آنان هستم».[۱۴]
تولد ابراهیم فرزند پیامبر(ص)
گفتهاند که ماریه تنها زنی، جز خدیجه، بود که برای پیامبر اکرم(ص) فرزندی به دنیا آورد.[۱۵] مدتی پس از استقرار ماریه در منزل جدید، فرزند پیامبر(ص) به نام ابراهیم در ذیحجه سال هشتم هجری متولد شد. در همان زمان، جبرئیل نازل شد و پیامبر(ص) را با لقب «اباابراهیم» مورد خطاب قرار داد.[۱۶]
نقل شده است که پس از تولد ابراهیم، پیامبر(ص) با شادی او را به عایشه نشان داد و فرمود: «ببین چقدر این بچه شبیه من است!» اما عایشه در پاسخ گفت: «من شباهتی نمیبینم».[۱۷] ابراهیم در سال دهم هجری از دنیا رفت و در بقیع دفن شد. پیامبر(ص) در سوگ فرزندش اندوهگین شد و فرمود: «این غم، اشک را جاری و قلب را اندوهناک میکند، ولی من چیزی نمیگویم که موجب خشم پروردگار گردد».[۱۸]
نزول آیاتی از سوره تحریم
روزی حفصه در روز مخصوص خود نزد پیامبر(ص) آمد و از او اجازه خواست تا برای انجام کاری نزد پدرش برود. پیامبر(ص) با درخواست او موافقت کرد. پس از رفتن حفصه، آن حضرت ماریه را نزد خود فراخواند. هنگامی که حفصه بازگشت و پیامبر(ص) را در کنار ماریه دید، ناراحت شد و با وی با تندی سخن گفت. رسول خدا(ص) برای دلجویی از حفصه، ماریه را بر خود حرام کرد.[۱۹] در همین زمان، آیات آغازین سوره تحریم نازل شد:
- «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللهُ لَكَ ۖ تَبْتَغِي مَرْضَاتَ أَزْوَاجِكَ ۚ وَاللهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ»
- «ای پیامبر، چرا برای خشنودی همسرانت، آنچه را خدا برای تو حلال گردانیده، حرام میکنی؟ خدا آمرزنده و مهربان است.»[۲۰][یادداشت ۱]
در نهایت، ماریه نزد رسول خدا(ص) باقی ماند؛ اما توجه ویژه پیامبر(ص) به او، همچنان موجب ناراحتی برخی از همسرانش شد. این وضعیت با اعلام بارداری ماریه شدت گرفت. از اینرو، پیامبر(ص) او را از مدینه به ناحیهای در بخش بالای شهر منتقل کرد؛ در نخلستان کوچکی به نام «عالیه» که در غزوه بنینضیر به او بود و امروزه به مشربه ام ابراهیم شهرت دارد. پیامبر(ص) برای دیدار ماریه به آنجا رفتوآمد داشت.[۲۱]
امروزه این محل بهصورت قبرستانی مخروبه درآمده و آرامگاه نجمه مادر امام رضا(ع)، جمعی از امامزادگان و دوستداران اهل بیت(ع) در آن قرار دارد. بهدلیل مراجعات زائران ایرانی، در سالهای اخیر دیوارهای بلندی پیرامون آن ساخته شده و امکان بازدید عمومی از آن محدود شده است.[۲۲]
ماجرای افک و تهمت به ماریه
افک به ماجرای تهمتِ فحشا زدن گروهی از مردم به یکی از همسران پیامبر(ص) اشاره دارد.[۲۳] بر اساس روایتی که علی بن ابراهیم قمی از امام باقر(ع) نقل کرده، عایشه به ماریه قبطیه تهمت زد که با فردی به نام جَریح قبطی ارتباط نامشروع برقرار کرده است.[۲۴] مطابق این گزارش هنگامی که پیامبر(ص) از مرگ فرزندش ابراهیم غمگین بود، با این سخن عایشه روبهرو شد که «از مرگ ابراهیم ناراحت نباش، چرا که او فرزند جریح بوده است».[۲۵] به همین دلیل پیامبر(ص)، از امام علی(ع) خواست جریح را به قتل برساند.[۲۶] جریح که از قصد امام علی آگاه شده بود به بالای درختی فرار کرد.[۲۷] در آن هنگام لباس او کنار رفت و علی(ع) متوجه شد او آلت تناسلی ندارد.[۲۸] بدین ترتیب تهمت ارتباط نامشروع از ماریه برداشته و آیات افک نازل شد.[۲۹]
برخی مفسران مانند علامه طباطبایی،[۳۰] سید محمدحسین فضلالله،[۳۱] مکارم شیرازی[۳۲] و جعفر سبحانی این گزارش را با اشکالهایی مواجه دانسته، آن را رد کردهاند.[۳۳] گفته شده از علمای شیعه، تنها عالمان دورههای اخیر، آیه افک را مربوط به ماجرای ماریه دانستهاند.[۳۴] از جمله این عالمان میتوان به سید ابوالقاسم خویی،[۳۵] سید جعفر مرتضی عاملی[۳۶] و سید مرتضی عسکری اشاره کرد.[۳۷]
شیخ مفید که رساله مستقلی در موضوع حدیث ماریه، با نام رسالة حول خبر ماریة نوشته، این حدیث را مسلّم دانسته و معتقد است همه علما این روایت را ثابت میدانند،[۳۸] ولی در حدیثی که او نقل کرده، به نازل شدن آیات افک اشاره نشده است؛[۳۹] چنانکه در منابع متعدد دیگری ماجرای ماریه بدون اشاره به نزول آیات افک، نقل شده است.[۴۰] اتهام به ماریه در منابع اهلتسنن نیز آمده است؛ از جمله این منابع میتوان به صحیح مسلم،[۴۱] الطبقات الکبری[۴۲]، انساب الأشراف،[۴۳] المستدرک علی الصحیحین[۴۴] و صَفْوة الصفوة اشاره کرد.[۴۵]
بهگفته محمدجواد مغنیه از مفسران شیعه در قرن چهاردهم قمری، بیشتر مفسران و تاریخنگاران بر این باورند که آیات افک درباره تهمت زدن منافقان به عایشه نازل شده است.[۴۶] گزارش مربوط به عایشه در منابع متعددی از اهلسنت وجود دارد.[۴۷] در برخی منابع شیعیان نیز واقعه افک مربوط به تهمت زدن منافقان به عایشه دانسته شده است.[۴۸] با این حال به نظر برخی از محققان شیعه، این روایت نیز اشکالهای متعددی دارد[۴۹] و داستان تهمت به عایشه جعلی و هدف سازندگان آن، فضیلتسازی برای عایشه بوده است.[۵۰]
پانویس
- ↑ https://www.cgie.org.ir/fa/article/225843/
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۰۷
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۱۱، ص۶۱۷.
- ↑ بلاذری، انساب الأشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۴۹.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۰۰.
- ↑ بلاذری، انساب الأشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۴۹.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۱۱، ص۶۱۸.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۱۱، ص۶۱۷
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۱۷۱.
- ↑ رجوع کنید به: ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۱۷۱؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۵۰.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۳، ص۲۲.
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۷۴.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۳۸.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۵۰.
- ↑ بلاذری، انساب الأشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۵۰
- ↑ نک: بلاذری، انساب الأشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۵۰.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۱۴–۱۱۵.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۱۸۲.
- ↑ سوره تحریم، آیه ۱.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ «ماریه همسر پیامبر(ص) مادر ابراهیم»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ خراسانی و دشتی، آیههای نامدار، ۱۳۸۸ش، ص۳۸.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۸۹.
- ↑ فضلالله، تفسیر من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۶، ص۲۵۲-۲۵۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۳۹۱-۳۹۳.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۹، ص۱۱۸.
- ↑ خشن، ابحاث حول السیدة عایشة، ۱۴۳۸ق، ص۲۵۸.
- ↑ خویی، صراط النجاة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۶۳.
- ↑ عاملی، حدیث الافک، ۱۴۳۹ق، ص۳۸۱-۳۸۲.
- ↑ عسکری، احادیث امالمؤمنین عایشة، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۸۶-۱۸۷.
- ↑ شیخ مفید، رسالة حول خبر ماریة، ۱۴۱۳ق، ص۱۸.
- ↑ خشن، ابحاث حول السیدة عایشة، ۱۴۳۸ق، ص۲۵۴.
- ↑ سید مرتضی، أمالی المرتضی، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۷۷؛ خصیبی، الهدایة الکبری، ۱۴۱۹ق، ص۲۹۷-۲۹۸؛ طبری، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۳۸۶-۳۸۷؛ ابنشهر آشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۲۲۵.
- ↑ مسلم، صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۲۱۳۹.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۱۷۲.
- ↑ بلاذری، انساب الأشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۵۰.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق ج۴، ص۴۱.
- ↑ ابنجوزی، صفوة الصفوة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۳۴۵.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۴۰۳.
- ↑ برای نمونه ر.ک: بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۱۰۱؛ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۲۸؛ ابنهشام، السیرة النبویة، دار المعرفة، ج۲، ص۲۹۸؛ مسلم، صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۲۱۲۹.
- ↑ ابنمزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۵۲۳؛ نعمانی، رسالة المحکم و المتشابه، ۱۳۸۴ش، ص۱۵۶؛ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۶ق، ص۱۵۷؛ شیخ طوسی، التبیان، الناشر : احياء التراث العربي ـ بيروت، ج۷، ص۴۱۵.
- ↑ برای نمونه ر.ک: عاملی، حدیث الافک، ۱۴۳۹ق، ص۵۵-۳۳۴؛ عسکری، احادیث امالمؤمنین عایشة، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۶۷-۱۸۱.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۱۲، ص۷۷-۷۸، ۸۱، ۹۷.
یادداشت
- ↑ علامه طباطبایی این شأن نزول را منطبق با آیه نمیداند. طباطبایی، المیزان، الناشر: منشورات اسماعیلیان، ج۱۹، ص۳۳۸
منابع
- «ماریه همسر پیامبر (ص) مادر ابراهیم»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه علمیه، تاریخ بازدید: ۱۶ بهمن ۱۳۹۶.
- «ماریه همسر پیامبر(ص) مادر ابراهیم»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، مجله پیام زن مرداد ۱۳۸۷، شماره ۱۹۷.
- ابنجوزی، عبدالرحمن بن علی، صفوة الصفوة، قاهره، دار الحدیث، ۱۴۲۱ق.
- ابنسعد، محمد، الطبقات الکبری، طائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴ق.
- ابنشهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابیطالب(ع)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابنعبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
- ابنکثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابنمزاحم، نصر، وقعة صفین، قم، کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابنهشام، عبدالملک، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، بیتا.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الأشراف، تحقیق محمد حمیدالله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق.
- حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، چاپ دوم، ۱۹۹۵م.
- خراسانی، علی، و دشتی، سید محمد، آیههای نامدار، قم، نشر جمال، ۱۳۸۸ش.
- خشن، حسین احمد، ابحاث حول السیدة عایشة رؤیة شیعیة معاصرة، بیروت، دار روافد، ۱۴۳۸ق.
- خصیبی، حسین بن همدان، الهدایة الکبری، بیروت، البلاغ، ۱۴۱۹ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، صراط النجاة، با حاشیه میرزا جواد تبریزی، قم، دفتر نشر برگزیده، ۱۴۱۶ق.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۹۰ش.
- سید مرتضی، علی بن حسین، امالی المرتضی، قاهره، دار الفکر العربی، ۱۹۹۸م.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- شیخ مفید، محمد بن نعمان، الجمل، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
- شیخ مفید، محمد بن نعمان، رسالة حول خبر ماریه، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامة، قم، بعثت، ۱۴۱۳ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۷۸ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۶ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، حدیث الافک، بیروت، المرکز الإسلامی للدراسات، ۱۴۳۹ق.
- عسکری، سید مرتضی، احادیث امالمؤمنین عایشة، تهران، دانشکده اصول دین، ۱۴۲۵ق.
- فخررازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بیتا.
- فضلالله، محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، ۱۴۱۹ق.
- قمی، علی ابن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، ۱۳۶۳ش.
- مسلم، ابنالحجاج القشیری، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- نعمانی، محمد بن ابراهیم، رسالة المحکم و المتشابه، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۳۸۴ش.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
