الهام

اِلْهام در عرفان و فلسفه اسلامی، به معنای رسیدن حقیقت یا حقایقی از عالم غیب به دل مومن است که غالبا او را به امور خیر مشتاق می‌کند.

ارتباط الهام و وحی و راه‌های حصول الهام یکی از مسائل مورد اختلاف نزد عالمان مسلمان است. الهام نزد عرفا و فلاسفه مکتب حکمت صدرایی برخلاف مشائیان، به عنوان یک منبع برای شناخت و معرفت حجیت دارد. این امر غیبی می‌تواند مستقیما از جانب خداوند یا به واسطه فرشتگان باشد.

واژه شناسی

← معنای لغوی: واژه الهام کلمه ای عربی از باب افعال و از ماده "ل ـ ه ـ م" و به معنای در دل افکندن و فرو خوردن آمده است.

← معنای اصطلاحی: در اصطلاح عارفان، الهام امری است از ناحیه غیب که بر دل وارد می‌شود. و نیز به معنای القا و افکندن معنا و معرفتی از راه فیض الهی است بدون نیاز به فکر و تأمل و درخواستی از ناحیه خود شخص. این امر هیچ نشانه و دلیلی به همراه ندارد. تنها نشانه آن این است که بر اثر آن، انسان به عملی برانگیخته می‌شود، یا چیزی را ترک می‌کند.

← اسامی دیگر: القای خیر، وحی قلب، اِلقای رَوعی و نَفْثِ روحی، لمّه مَلَک.

الهام در قرآن

منشأ این اصطلاح آیه شریفه فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا ﴿٨﴾ (ترجمه:سپس پليدكارى و پرهيزگارى‌اش را به آن الهام كرد)^{[شمس–٨]} است. الهام در این آیه، عموماً به معنای فهماندن، اعلام کردن، تعریف و تبیین کردن، تفسیر شده است.

البته صوفیه تصریح دارند که الهام در این آیه چیزی جز «‌خاطر و چیزهایی که به ذهن خطور می‌کند‌» نیست. خاطر چه خیر باشد، چه شرّ، از سوی خداوند است که «‌خاطرانگیز‌» اوست. اما زمانی که به دل انسان می‌افتد، به دو صورت الهام از جانب خداوند و وسوسه از جانب شیطان می‌تواند بروز و ظهور نماید.

رابطه الهام و وحی

در مورد ارتباط و نسبت میان الهام و وحی، چندین دیدگاه وجود دارد.

برخی معتقدند که میان الهام و وحی تفاوت زیاد و آشکاری وجود دارد.

برخی دیگر تفاوت میان این دو را در گستره مصادیق می‌دانند و الهام را گسترده‌تر از وحی می‌دانند نه اینکه کاملا از یکدیگر جدا باشند. وحی به نظر این افراد گونه‌ای خاص از الهام است.

بیشتر صوفیه، الهام و وحی را از نظر معنایی نزدیک یکدیگر می‌دانند و معتقدند که تفکیک میان این دو، تنها در مسیر ریاضت و سلوک برای شخص عارف به دست می‌آید و در این مسیر است که عارف متوجه می‌شود که آنچه از ناحیه غیب به او می‌رسد و الهام می‌شود چه تفاوتی با وحی دارد.

در واقع به نظر صوفیه، الهام نوعی استمرار وحی است. در این فرایند، پس از آنکه وحی با اتمام دوره نبوت به اتمام رسید، نوبت دور ولایت می‌رسد و اولیاء یک به یک می‌آیند که ارتباط آنان با غیب، از طریق الهام است و دایره الهام مختص به آنان است. از این رو الهام به نظر عارفان، تابع وحی است، همانطور که اولیای الهی به دنبال انبیاء می‌آیند.

راه حصول الهام

← نظر عرفا: الهام فرایندی نیست که به دست شخص و به اختیار او باشد و انسان بتواند با یاد گرفتن یک سری فنون و کارها به آن برسد، بلکه بنده با توجه کردن به تعلیمات شرعی و شریعت یا به واسطه پاکیزگی قلب می‌تواند به جایگاهی نائل شود که در آن جایگاه به او الهام شود.

← نظر حکما: در مقابل این نظر، حکما معتقدند که الهام به ارتباط نفس بشر با ارواح فلک بستگی دارد، و به واسطه آزاد شدن از تعلقات دنیوی و مادیات، نَفْس می‌تواند به مرتبه‌ای برسد که عالم غیب را همچون عالم مشهود و محسوس مشاهده کند.

← نظر برخی صوفیه: برخی از صوفیه به این تحلیل فلاسفه توجه داشته و معتقدند اگر در حالت بیداری میان نفس ناطقه انسان و نفس فلک ارتباط و تعامل واقع شود، در این حالت بدون اینکه ملک و فرشته برای انسان حاضر شود، الهام برای او روی می‌دهد.

حجیت الهام

← نظر مشهور فلاسفه: در نظر فلاسفه عقل گرای مشائی که تنها به دلیل عقلی اتکا و توجه دارند، الهام حجت نیست و اعتباری ندارد.

← نظر مشهور عرفا و حکمت صدرائی در مقابل این دیدگاه، در جهان بینی عرفانی و حکمت متعالیه، الهام و آنچه توسط آن برای شخص به دست می‌آید، دارای اعتبار است. اینان معتقدند که انسان از دو طریق می‌تواند به معرفت دست بیابد؛ یکی تعلیم و برهان و دیگری الهام از ناحیه خداوند

به نظر این دسته از علما، انسان دارای دو دل است. یک دل که به سمت ملکوت است و دیگری که به سمت عالم دنیا و عالم مُلک است. با دل ملکوتی‌اش، معرفتی شهودی و ناشی از الهام را می‌یابد و با قلب و دل دنیایی و مُلکی خودش به معرفت اکتسابی و عقلی دست می‌یابد. اگر درهای دلِ انسان به سوی عالم ملکوت باز شود، به اندازه‌ای که این دل ظرفیت دارد، از معارفی که فرشتگان می‌دانند و یا در لوح محفوظ درج شده است، بر او الهام می‌شود و معرفت الهامی می‌یابد.

فوائد الهام

الهام از دیدگاه صوفیه دارای کارکردها و فوائدی است که عبارتند از:

• طرح بسیاری از مفاهیم عرفانی در سایه الهام؛
• توثیق و فهم اعتبار برخی احادیث نبوی به کمک معرفت الهامی؛
• کمک در تصنیف و تدوین برخی آثار صوفیه؛
• دست یافتن به علم فراست؛
• اطلاع یافتن از گذشته و آینده؛
• پایه اصلی معرفت الهی؛
• تحقق پاره‌ای از کرامات و کارهای خارق العاده؛
• ایجاد ارتباط میان مرید و مراد و نظارت پیران بر سلوک و عملکرد مریدان.

اقسام الهام

← دسته بندی اول: در یک دسته بندی، الهام از نظر منشأ و فرستنده به دو دسته است:

• الهامی که مستقیما از سوی خداوند متعال است و خطاب الهی یا الهام الهی خوانده می‌شود.

• الهامی که به واسطه فرشته یا ملک یا ملأ اعلی است.

← دسته بندی دوم: در یک دسته بندی دیگر از جهت اینکه بر دل چه موجودی وارد شود، بر چند قسم است:

• الهام فطری یا غریزی: موهبتی است که به همه موجودات، اعم از انسان، حیوان، جماد و حتی شیاطین می‌رسد.
• الهام غیر فطری: این الهام که مختص به انسان است بر دو گونه می‌باشد:

1. الهامی که مختص به اولیا و اوصیاء است.
2. الهامی که شامل تمام انسان‌ها می‌شود.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دایره المعارف بزرگ اسلامی