حدیث الفئة الباغیه
| اطلاعات روایت | |
|---|---|
| موضوع | پیشبینی پیامبر(ص) در رابطه با کشته شدن عمار یاسر به دست گروه سرکش |
| صادره از | پیامبر(ص) |
| اعتبار سند | متواتر |
| منابع شیعه | وقعة صفین، تفسیر امام حسن عسکری(ع)، المسترشد فی الامامة، کفایة الاثر |
| منابع سنی | صحیح البخاری، صحیح مسلم، سنن ترمذی |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
حدیث اَلفِئَةُ الباغیَه از احادیث مشهور نقلشده از پیامبر اسلام(ص) است که در آن، قاتلان عمار یاسر «فئة باغیه» یا طغیانگر خوانده شدهاند. این حدیث در جریان جنگ صفین و در اثبات حقانیت خلافت امام علی(ع) نقش مهمی ایفا کرد و از سوی بسیاری از علمای شیعه و اهلسنت، دلیلی بر باغی بودن معاویه و سپاهش تحلیل شده است.
این روایت در منابع متعدد از هر دو شیعه و اهلسنت نقل شده و بسیاری از حدیثپژوهان آن را متواتر دانستهاند. با این حال، برخی مانند ابنتیمیه در اعتبار آن تردید کردهاند و اجتهاد معاویه در برابر نص حدیث را قابل تأمل دانستهاند. در مقابل، متکلمان مسلمان از جمله سید مرتضی، شیخ طوسی و فخر رازی، این حدیث را نشانهای از غیبگویی پیامبر(ص) و دلیلی بر مشروعیت امام علی(ع) دانستهاند.
کتابهایی چون حدیث الفئة الباغیة، اثر عصری البانی، و المجموعة الوافیة فی الفئة الباغیة، نوشته بدرالدین الحوثی، بهطور خاص به بررسی سند، دلالت، و نقدهای واردشده بر این روایت پرداختهاند.
مفهومشناسی و اهمیت
حدیث الفئة الباغیه سخنی نقلشده از پیامبر اسلام(ص) درباره عمار بن یاسر از صحابه است. در این حدیث آمده: «عمار را گروه طغیانگر خواهد کشت.»[۱] واژه «الفئة الباغیه» به گروهی اطلاق شده که از مسیر حق منحرف شده و از فرمان امام برحق سرپیچی میکنند.[۲]
عمار در جنگهای بدر، احد، خندق و صفین حضور داشت و نخستین کسی بود که مسجد را در اسلام (مسجد قبا) بنا کرد. او در جنگ صفین در کنار امام علی(ع) کشته شد، در حالی که بر اساس منابع موجود، ۹۳ سال داشت.[۳]
در حدیث دیگری نیز تعبیر «کشتهشدن توسط گروه طغیانگر» درباره امام حسین(ع) به کار رفته است.[۴]
گفته شده که این روایت از نشانههایی است که پیامبر(ص) برای هدایت مردم در زمان فتنه بیان کرده است.[۵] از همینرو، برخی الهیدانان شیعه[۶] و اهلسنت[۷] با استناد به این حدیث، به اثبات حقانیت خلافت امام علی(ع) و باغیبودن معاویه پرداختهاند.
بنابر آنچه در کتاب وقعة صفین آمده، این حدیث در جنگ صفین نقش مهمی در مشروعیتسنجی طرفین ایفا کرد؛ بهگونهای که برخی از یاران معاویه با شنیدن آن دچار تردید شدند.[۸] متکلمان مسلمان همچون سید مرتضی (درگذشتهٔ ۴۳۶ق)،[۹] شیخ طوسی (درگذشتهٔ ۴۶۰ق)،[۱۰] ابنحمزه طوسی (درگذشتهٔ پس از ۶۰۰ق)[۱۱] و فخر رازی (درگذشتهٔ ۵۴۴ق)[۱۲] این روایت را از نشانههای غیبگویی و معجزه پیامبر(ص) دانستهاند.
اعتبارسنجی
حدیثپژوهان شیعه و اهلسنت، حدیث «الفئة الباغیه» را متواتر خواندهاند.[۱۳]
این روایت در منابع متعدد شیعی گزارش شده است؛ از جمله در وقعة صفین اثر نصر بن مزاحم (درگذشتهٔ ۲۱۲ق)،[۱۴] تفسیر امام حسن عسکری(ع)،[۱۵] المسترشد فی الامامة، اثر طبری کبیر (درگذشتهٔ ۳۱۰ق)،[۱۶] و کفایة الاثر، نوشته علی بن محمد خزاز قمی (درگذشتهٔ حدود ۴۰۰ق).[۱۷] همچنین قاضی نعمان مغربی (درگذشتهٔ ۳۶۳ق) در دو اثر خود،[۱۸] و قطب راوندی (درگذشتهٔ ۵۷۳ق) در الخرائج والجرائح،[۱۹] از این حدیث یاد کردهاند.
در منابع اصلی اهلسنت، آثاری چون صحیح بخاری،[۲۰] صحیح مسلم،[۲۱] مسند احمد بن حنبل،[۲۲] و سنن ترمذی[۲۳] این حدیث را نقل کردهاند.
همچنین روایتهایی با تفاوت در تعابیر و راویان، در دیگر منابع اهلسنت نیز آمده است؛ از جمله در آثار الأزدی،[۲۴] ابنقتیبة دینوری،[۲۵] ابنسعد،[۲۶] و بلاذری.[۲۷]
محقق کتاب حدیث الفئة الباغیة، به بررسی هفت گزارش مختلف از این روایت پرداخته است.[۲۸] این گزارشها از دیدگاه حدیثپژوهان اهلسنت مانند ترمذی،[۲۹] ناصرالدین البانی،[۳۰] و شعیب الأرنؤوط،[۳۱] صحیح ارزیابی شدهاند.
با این حال، ابنتیمیه حرّانی، متفکر سلفی اهلسنت، ادعا کرده که برخی از اهل حدیث این روایت را ضعیف دانستهاند.[۳۲] در پاسخ به این دیدگاه، گفته شده که این حدیث در منابع متعدد آمده و بسیاری از حدیثپژوهان آن را متواتر شمردهاند.[۳۳]
برداشتها از متن حدیث
حدیثپژوهان از روایت الفئة الباغیه برداشتهایی کردهاند که میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- طغیانگری معاویه و اصحابش در برابر امام حق
در این روایت، پیامبر اسلام(ص) قاتلان عمار یاسر را «فئة باغیه» یا گروه سرکش خوانده است. از آنجا که عمار در صف امام علی(ع) در جنگ صفین کشته شد، بسیاری از مفسران و حدیثپژوهان نتیجه گرفتهاند که معاویه و سپاهش در برابر امام حق طغیان کردهاند.[۳۴]
- دعوت به آتش جهنم
در برخی نقلها، پیامبر(ص) قاتلان عمار را «دعاة إلی النار» (دعوتکنندگان به آتش) معرفی کرده است.[۳۵] این تعبیر از نظر برخی مفسران، نشاندهنده گمراهی و انحراف معاویه و یارانش از مسیر هدایت است.[۳۶]
- وجوب جهاد با گروه سرکش
فقیهان شیعه[۳۷] و اهلسنت[۳۸] با استناد به این روایت، حکم به وجوب جهاد با گروهی دادهاند که در برابر امام مشروع و حاکم حق قیام میکنند.
واکنشها به شهادت عمار یاسر در جنگ صفین
پس از شهادت عمار یاسر در جنگ صفین، تردیدهایی در میان برخی از یاران معاویه پدید آمد. آنان با توجه به حدیث نبوی که قاتلان عمار را «فئة باغیه» خوانده بود، نسبت به مشروعیت جنگ خود دچار تزلزل شدند.[۳۹]
توجیه معاویه و پاسخ امام علی(ع)
در واکنش به این تردیدها، معاویه مدعی شد که عامل کشته شدن عمار، حضرت علی(ع) است؛ چرا که او عمار را به میدان جنگ آورده بود. این استدلال از سوی برخی مانند ابنحجر هیتمی، فقیه شافعی قرن دهم هجری، بهعنوان نوعی اجتهاد تلقی شده است؛ بهطوری که حتی اگر معاویه در این اجتهاد دچار خطا شده باشد، مستحق پاداش است.[۴۰] در پاسخ، امام علی(ع) این منطق را با مثالی نقض کرد و فرمود: «اگر چنین باشد، پس پیامبر(ص) قاتل حمزه خواهد بود»، چرا که او حمزه را به میدان جنگ فرستاده بود.[۴۱]
اجتهاد در برابر نص
طبق گزارشهای تاریخی، معاویه و اطرافیانش از جایگاه عمار آگاه بودند و حضور او در لشکر امام علی(ع) موجب تردید در میان برخی از آنان شد.[۴۲] برخی از حدیثپژوهان، از جمله البانی، سخنان معاویه را اجتهاد در برابر نص صریح حدیث نبوی دانسته و بر نادرستی آن تأکید کردهاند.[۴۳] حتی ابنتیمیه، که از متفکران اهلسنت و منتقد شیعه است، این تأویل معاویه را نادرست دانسته و رد کرده است.[۴۴]
تکنگاری
برخی آثار بهطور خاص به بررسی و تحلیل حدیث «الفئة الباغیه» پرداختهاند. این آثار با رویکردهای مختلف کلامی، تاریخی و حدیثپژوهانه، به جایگاه این روایت در منازعات صدر اسلام توجه کردهاند:
- المجموعة الوافیة فی الفئة الباغیة، نوشته بدرالدین الحوثی، عالم زیدی، که در آن منابع روایی اهلسنت درباره حدیث «الفئة الباغیه» گردآوری و تحلیل شده است. این اثر از منظر زیدی به بررسی دلالتهای سیاسی و کلامی روایت پرداخته است.[۴۵]
- حدیث الفئة الباغیة، کتابی به زبان عربی از عصری البانی که توسط نشر مشعر منتشر شده است. نویسنده در این اثر به شرح و تبیین حدیث پرداخته، سلسله راویان و اعتبار سند را بررسی کرده، دلالتهای کلامی و فقهی روایت را تحلیل نموده و در بخش پایانی، به نقد و پاسخدهی به ایرادات واردشده بر این روایت پرداخته است.[۴۶]
پانویس
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۴۹۱؛ قشیری نیشابوری، صحیح مسلم، ۱۳۳۴ق، ج۸، ص۱۸۶.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۱۰.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۱۰–۱۱.
- ↑ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا، نشر جهان، ج۲، ص۲۶.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۱۰.
- ↑ ابنشاذان، الإیضاح، ۱۳۶۳ش، ص۵۲۱؛ ابنعطیه، أبهی المداد، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۷۰۲؛ فاضل مقداد، اللوامع الإلهیة، ۱۴۲۲ق، ص۳۷۱؛ علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۵۹۳.
- ↑ بغدادی، أصول الإیمان، ۲۰۰۳م، ص۲۲۹؛ غزالی، مجموعة رسائل الإمام الغزالی، ۱۴۱۶ق، ص۴۵۴؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۲۸۹.
- ↑ ابنمزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۳۴۰–۳۴۶.
- ↑ سید مرتضی، الذخیرة، ۱۴۱۱ق، ص۴۰۵.
- ↑ شیخ طوسی، الاقتصاد، ۱۴۰۶ق، ص۲۹۱.
- ↑ ابنحمزه، الثاقب فی المناقب، ۱۴۱۲ق، ص۱۰۵.
- ↑ فخر رازی، الأربعین فی أصول الدین، مکتبة الکلیات الأزهریة، ج۲، ص۹۷.
- ↑ ابنحجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، دار صادر، ج۷، ص۴۰۹؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۳۸۱ق، ج۲۲، ص۳۷۸؛ علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۵۹۳.
- ↑ ابنمزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۳۲۴، ۳۲۶.
- ↑ امام حسن عسکری(ع)، التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری، ۱۴۰۹ق، ص۸۵–۸۶.
- ↑ طبری کبیر، المسترشد فی الامامة، ۱۴۱۵ق، ص۶۵۸.
- ↑ خزاز رازی، کفایة الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۲۰-۱۲۴.
- ↑ ابنحیون، شرح الأخبار، مؤسسة النشر الإسلامي، ج۱، ص۴۰۷ و ۴۱۲؛ ابنحیون، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۳۹۲–۳۹۳.
- ↑ قطبالدین راوندی، الخرائج والجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۸.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۴۹۱.
- ↑ قشیری نیشابوری، صحیح مسلم، ۱۳۳۴ق، ج۸، ص۱۸۶.
- ↑ ابنحنبل، مسند أحمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۲۹، ص۳۱۶.
- ↑ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۶۶۹.
- ↑ الأزدی، الجامع، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۲۴۰.
- ↑ ابنقتیبة، أعلام رسول الله، ۱۴۴۱ق، ص۲۳۹.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۹۶۸م، ج۳، ص۲۵۲.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۵۹م، ص۱۶۸.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۱۱-۲۲.
- ↑ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۶۶۹.
- ↑ ناصرالدین البانی، «حاشیه»، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۶۶۹.
- ↑ الأرنؤوط، «حاشیه»، ۱۴۲۱ق، ج۲۹، ص۳۱۶.
- ↑ ابنتیمیه، الفتاوی الکبری، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۵۶.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۴۴–۴۷.
- ↑ مناوی، فیض القدیر، ۱۳۹۱ق، ج۶، ص۳۶۵.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۴۹۱.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۲۷.
- ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۴۰۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۲۱ق، ج۱۱، ص۲۳۹.
- ↑ ابنحزم، المُحَلّی، ۱۴۰۸ق، ج۱۱، ص۳۳۳؛ الموسوعة الفقهیة، ۱۴۱۰ق، ج۲۰، ص۲۰۵.
- ↑ نسائی، خصائص أمیرالمؤمنین، ۱۴۲۴ق، ص۱۲۱.
- ↑ ابنحجر هیتمی، الصواعق المحرقة، تهران، ص۳۳۱–۳۳۳.
- ↑ مناوی، فیض القدیر، ۱۳۹۱ق، ج۶، ص۳۶۵–۳۶۶.
- ↑ ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۶۲۸.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۴۳.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۴۱۴.
- ↑ حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۳۰.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۵۹–۶۰.
منابع
- ابنتیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، الفتاوی الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۸ق.
- ابنتیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، ریاض، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ۱۴۰۶ق.
- ابنحجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، بیروت، دار صادر، بیتا.
- ابنحجر هیتمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقة فی الرد علی أهل البدع و الزندقة، تهران، بینا، بیتا.
- ابنحزم، علی بن أحمد، المُحَلّی بالآثار، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۸ق.
- ابنحمزه، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، قم، انصاریان، ۱۴۱۲ق.
- ابنحنبل، احمد، مسند الإمام أحمد بن حنبل، بیروت، موسسة الرسالة، ۱۴۲۱ق.
- ابنحیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام وذکر الحلال و الحرام والقضایا والأحکام عن أهل بیت رسول الله علیه وعلیهم افضل السلام، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، ۱۳۸۵ق.
- ابنحیون، نعمان بن محمد مغربی، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، بیتا.
- ابنخلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ إبن خلدون، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
- ابنسعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۸م.
- ابنشاذان، فضل بن شاذان، الإیضاح، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۶۳ش.
- ابنعطیه، مقاتل، أبهی المداد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۳ق.
- ابنقتیبة الدینوری، عبد الله بن مسلم، أعلام رسول الله المنزلة علی رسله، الریاض، دار الصمیعی للنشر والتوزیع، ۱۴۴۱ق.
- ابنمزاحم، نصر، وقعة صفین، قم، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
- الأرنؤوط، شعیب، «حاشیه»، در مسند الإمام أحمد بن حنبل، نوشته أحمد بن حنبل، بیروت، موسسة الرسالة، ۱۴۲۱ق.
- الأزدی، معمر بن راشد، الجامع، بیروت، توزیع المکتب الإسلامی، ۱۴۰۳ق.
- البانی، عصری، حدیث الفئة الباغیة، تهران، نشر مشعر، ۱۴۳۵ق.
- الموسوعة الفقهیة، بهکوشش وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية، ج۲۰، کویت، دار السلاسل، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۹۰م.
- امام حسن عسکری(ع)، حسن بن علی، التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری علیهالسلام، قم، مدرسة الإمام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، ۱۴۰۹ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، قاهرة، دار التأصیل، ۱۴۳۳ق.
- بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، أصول الإیمان، بیروت، دار ومکتبة الهلال، ۲۰۰۳م.
- بلاذری، أحمد بن یحیی، أنساب الأشراف، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م
- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، مصر، شرکة مکتبة ومطبعة مصطفی البابی الحلبی، ۱۳۹۵ق.
- تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، قم، شریف الرضی، ۱۴۱۲ق.
- حسینی اشکوری، احمد، مؤلفات الزیدیه، قم، کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی، ۱۴۱۳ق.
- خزاز رازی، علی بن محمد، کفایة الأثر فی النص علی الأئمة الإثنی عشر، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، الذخیرة فی علم الکلام، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم: مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۱ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا علیهالسلام، تهران، نشر جهان، بیتا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۶ق.
- صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، بیروت، دار النشر فرانز شتاینر، ۱۳۸۱ق.
- طبری کبیر، محمد بن جریر بن رستم، المسترشد فی إمامة علی بن أبیطالب علیهالسلام، قم، کوشانپور، ۱۴۱۵ق.
- علامه امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب والسنة والأدب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیة، ۱۴۱۶ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ۱۴۱۴ق.
- غزالی، محمد بن محمد، مجموعة رسائل الإمام الغزالی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ق.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، اللوامع الإلهیة فی المباحث الکلامیة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۲۲ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، الأربعین فی أصول الدین، قاهرة، مکتبة الکلیات الأزهریة، بیتا.
- قشیری نیشابوری، مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، ترکیا، دار الطباعة العامرة، ۱۳۳۴ق.
- قطبالدین راوندی، سعید بن هبة الله، الخرائج والجرائح، قم، مؤسسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، ۱۴۰۹ق.
- مناوی، محمد عبدالرؤوف بن تاج العارفین، فیض القدیر: شرح الجامع الصغیر، بیروت، دار المعرفة، ۱۳۹۱ق.
- ناصرالدین البانی، محمد، «حاشیه»، در سنن الترمذی، نوشته محمد بن عیسی الترمذی، مصر، شرکة مکتبة ومطبعة مصطفی البابی الحلبی، ۱۳۹۵ق.
- نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (علیهم السلام)، ۱۴۲۱ق.
- نسائی، احمد بن علی، خصائص أمیرالمؤمنین علی بن أبیطالب، بیروت، المکتبة العصریة، ۱۴۲۴ق.
