حدیث الفئة الباغیه
| حدیث الفئة الباغیه | |
|---|---|
| اطلاعات روایت | |
| موضوع | پیش‌بینی پیامبر(ص) در رابطه با کشته شدن عمار یاسر به دست گروه سرکش |
| صادره از | پیامبر(ص) |
| اعتبار سند | متواتر |
| منابع شیعه | وقعة صفین، تفسیر امام حسن عسکری(ع)، المسترشد فی الامامة، کفایة الاثر |
| منابع سنی | صحیح البخاری، صحیح مسلم، سنن ترمذی |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
حدیث اَلفِئَةُ الباغیَه سخنی از پیامبر(ص) که گروه قاتل عمار بن یاسر را طغیان‌گر معرفی می‌کند. این حدیث در مشروعیت‌سنجی جنگ صفین و اثبات حقانیت خلافت امام علی(ع) نقش داشت. بسیاری از علمای شیعه و اهل سنت آن را دلیلی بر باغی بودن معاویه دانسته‌اند. منابع متعددی از هر دو مذهب این حدیث را متواتر دانسته‌اند، اما برخی افراد مانند ابن‌تیمیه در اعتبار آن تردید کرده‌اند. کتاب «حدیث الفئة الباغیة» اثر عصری البانی به بررسی اسناد و دلالت‌های این حدیث پرداخته است.
مفهوم‌شناسی و اهمیت
حدیث الفئة الباغیه سخنی از پیامبر(ص) در مورد عمار بن یاسر صحابی است. الفئة الباغیة را به معنای گروهی دانسته‌اند که از حق منحرف شده و از فرمان امام برحق سرپیچی کنند.[۱] در این حدیث آمده است: «عمار را گروه طغیان‌گر خواهد کشت».[۲] عمار در جنگ‌های بدر، احد، خندق و صفین حضور داشت و نخستین کسی بود که مسجد در اسلام (مسجد قبا) بنا کرد. عمار در جنگ صفین در کنار امام علی(ع) به شهادت رسید، درحالی‌که ۹۳ سال داشت.[۳] در حدیث دیگری از پیامبر(ص)، کشته شدن توسط گروهی طغیان‌گر، برای امام حسین(ع) نیز به کار رفته است.[۴]
گفته شده این روایت از نشانه‌هایی است که پیامبر(ص) برای هدایت مردم در زمان فتنه معرفی کرده است.[۵] به همین جهت، الهی‌دانان شیعه[۶] و گروهی از اهل سنت[۷] با اتکاء به این حدیث به اثبات حقانیت خلافت امام علی(ع) و باغی‌بودن معاویه پرداخته‌اند. این حدیث تأثیر بر جنگ صفین و مشروعیت‌سنجی طرفین داشت به‌طوری که برخی از یاران معاویه با استناد به این حدیث دچار تردید شدند.[۸] متکلمان مسلمان همانند سید مرتضی (درگذشت: ۴۳۶ق)،[۹] شیخ طوسی (درگذشت: ۴۶۰ق)،[۱۰] ابن‌حمزه طوسی (درگذشت: بعد از ۶۰۰ق)[۱۱] و فخر رازی (درگذشت: ۵۴۴ق)[۱۲] از این روایت به عنوان معجزه غیب‌گویی پیامبر(ص) یاد کرده‌اند.
اعتبارسنجی حدیث الفئة الباغیه
حدیث‌پژوهان شیعه و اهل سنت حدیث الفئة الباغیه را متواتر دانسته‌اند.[۱۳] این روایت در منابع متعدد شیعی گراش شده است. وقعة صفین نوشته نصر بن مزاحم (درگذشت: ۲۱۲ق) از مورخان شیعی،[۱۴] تفسیر امام حسن عسکری(ع)،[۱۵] المسترشد فی الامامة اثر طبری کبیر (درگذشت: ۳۱۰ق)،[۱۶] کفایة الاثر نوشته علی بن محمد خزاز قمی (درگذشت: حدود ۴۰۰ق)،[۱۷] قاضی نعمان مغربی (درگذشت: ۳۶۳ق) در دو اثر خود[۱۸] و قطب راوندی (درگذشت: ۵۷۳ق) در الخرائج و الجرائح[۱۹] از مصادر شیعی نخستین این حدیث هستند.
از منابع اصلی اهل‌سنت نیز کتبی چون: صحیح بخاری،[۲۰] صحیح مسلم،[۲۱] مسند احمد بن حنبل[۲۲] و سنن ترمذی،[۲۳] این حدیث را گزارش کرده‌اند. همچنین روایت‌هایی از این حدیث با تفاوت در راوایان و تعابیر در دیگر منابع اولیه روایی اهل سنت یافت می‌شود.[۲۴]
محقق کتاب حدیث الفئة الباغیة به بررسی هفت مورد از گزارش‌های این روایت پرداخته است.[۲۵] این گزارش‌ها از نظر حدیث‌پژوهان اهل‌سنت همچون ترمذی،[۲۶] ناصرالدین البانی[۲۷] و شعیب الأرنؤوط[۲۸] صحیح دانسته شده‌اند. ابن‌تیمیه حرّانی متفکر سلفی ادعا کرده است که این حدیث از جانب برخی از اهل حدیث ضعیف دانسته شده است.[۲۹] در پاسخ این اشکال گفته شده است که این روایت توسط منابع متعددی گزارش شده و حدیث‌پژوهان متعددی آن را متواتر خوانده‌اند.[۳۰]
برداشت‌ها از متن حدیث
حدیث‌پژوهان از روایت الفئة الباغیه برداشت‌هایی کرده‌اند که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- طغیان معاویه و اصحابش بر علیه حاکم حق: حدیث به صراحت گروه قاتل عمار را سرکش خوانده است. این تعبیر نشان می‌دهد که معاویه در مقابل حاکم حق سرکشی کرده است.[۳۱]
- معاویه و یارانش، دعوت‌کنندگان به آتش جهنم: بر اساس برخی گزارش‌ها از این حدیث، پیامبر(ص) گروه قاتل عمار را دعوت کننده به آتش جهنم خوانده است.[۳۲] گفته شده این تعبیر نشان می‌دهد معاویه دعوت‌کننده به گمراهی و جهنم بوده است.[۳۳]
- وجوب جهاد با طغیان‌کنندگان مقابل امام حق: برخی فقیهان شیعه[۳۴] و اهل سنت[۳۵] با استناد به این روایت حکم به وجوب جهاد علیه طغیان‌کنندگان بر امام و حاکم حق داده‌اند.
برداشت خاص معاویه از حدیث
بر اساس گزارش‌ها، پس از شهادت عمار در جنگ صفین، تردیدهایی میان برخی از یاران معاویه شکل گرفت. در واکنش به این تردیدها معاویه عامل کشته شدن عمار را حضرت علی(ع) دانست که موجب حضور عمار در جنگ شده است.[۳۶] ابن‌حجر هیتمی معتقد است این توجیه معاویه نشان می‌دهد او در رابطه با طغیان علیه حضرت علی(ع)، اجتهاد کرده است. بر این اساس حتی اگر دچار اشتباه هم شده باشد مستحق پاداش است.[۳۷] گفته شده امام علی(ع) در مقابل این استدلال چنین پاسخ دادند که بر اساس این منطق، پیامبر(ص) قاتل حمزه خواهد بود.[۳۸]
طبق نقل منابع تاریخی، معاویه و اطرافیانش نسبت به جایگاه عمار آگاه بودند و حضور عمار در لشکر امام علی(ع) موجب بروز تردید در برخی اطرافیان معاویه شده بود.[۳۹] بر این اساس اجتهاد معاویه را در مقابل نص صریح دانسته‌اند که اتفاق نظر بر نادرست بودن آن وجود دارد.[۴۰] ابن‌تیمیه نیز این تاویل را به روشنی نادرست دانسته است.[۴۱]
تک‌نگاری
آثاری به طور خاص به بررسی حدیث الفئة الباغیه پرداخته‌اند:
- بدرالدین حوثی عالم زیدی در کتاب «المجموعة الوافیة فی الفئة الباغیة» به بررسی این حدیث پرداخته و منابع روایی اهل‌سنت را در این زمینه گردآوری کرده است.[۴۲]
- حدیث الفئة الباغیة کتابی است به زبان عربی که توسط عصری البانی نگاشته شده است. نشر مشعر منتشر کننده این اثر است.[۴۳] نویسنده در این اثر به شرح و تبیین حدیث الفئة الباغیه پرداخته و سلسله راویان و دلالت آن را بررسی کرده است. در بخش پایانی نیز به بررسی ایرادات واردشده بر این روایت پرداخته است.[۴۴]
پانویس
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۱۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۴۹۱؛ القشیری النیسابوری، صحیح مسلم، ۱۳۳۴ق، ج۸، ص۱۸۶.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۱۰-۱۱.
- ↑ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا، نشر جهان، ج۲، ص۲۶.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۱۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌شاذان، الإیضاح، ۱۳۶۳ش، ص۵۲۱؛ ابن‌عطیه، أبهی المداد، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۷۰۲؛ فاضل مقداد، اللوامع الإلهیة، ۱۴۲۲ق، ص۳۷۱؛ علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۵۹۳؛
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: بغدادی، أصول الإیمان، ۲۰۰۳م، ص۲۲۹؛ غزالی، مجموعة رسائل الإمام الغزالی، ۱۴۱۶ق، ص۴۵۴؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۲۸۹.
- ↑ ابن‌مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۳۴۰-۳۴۶.
- ↑ سید مرتضی، الذخیرة، ۱۴۱۱ق، ص۴۰۵.
- ↑ شیخ طوسی، الاقتصاد، ۱۴۰۶ق، ص۲۹۱.
- ↑ ابن‌حمزه، الثاقب فی المناقب، ۱۴۱۲ق، ص۱۰۵.
- ↑ فخر رازی، الأربعین فی أصول الدین، مکتبة الکلیات الأزهریة، ج۲، ص۹۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، دارصادر، ج۷، ص۴۰۹؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۳۸۱ق، ج۲۲، ص۳۷۸؛ علامه امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۵۹۳.
- ↑ ابن‌مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۳۲۴ و ۳۲۶.
- ↑ امام حسن عسکری(ع)، التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری، ۱۴۰۹ق، ص۸۵-۸۶.
- ↑ طبری کبیر، المسترشد فی لامامة، ۱۴۱۵ق، ص۶۵۸.
- ↑ خزاز رازی، کفایة الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۲۰-۱۲۴.
- ↑ ابن‌حیون، نعمان بن محمد مغربی، شرح الأخبار، قم، جامعه مدرسین، ج۱، ص۴۰۷ و ۴۱۲ و ج۲، ص۱۵؛ ابن‌حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۳۹۲-۳۹۳.
- ↑ قطب‌الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۸.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۴۹۱.
- ↑ القشیری النیسابوری، صحیح مسلم، ۱۳۳۴ق، ج۸، ص۱۸۶.
- ↑ ابن‌حنبل، مسند أحمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۲۹، ص۳۱۶.
- ↑ الترمذی، سنن الترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۶۶۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: الأزدی، الجامع، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۲۴۰؛ ابن‌قتیبة الدینوری، أعلام رسول الله، ۱۴۴۱ق، ص۲۳۹؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۹۶۸م، ج۳، ص۲۵۲؛ البلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۵۹م، ص۱۶۸.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۱۱-۲۲.
- ↑ الترمذی، سنن الترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۶۶۹.
- ↑ ناصرالدین البانی، «حاشیه»، ج۵، ص۶۶۹.
- ↑ الأرنؤوط، «حاشیه»، ج۲۹، ص۳۱۶.
- ↑ ابن تیمیه حرّانی، الفتاوی الکبری، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۵۶.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۴۴-۴۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مناوی، فیض القدیر، ۱۳۹۱ق، ج۶، ص۳۶۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۴۹۱.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۲۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۴۰۸؛ صاحب جواهر، جواهر الکلام، ۱۴۲۱ق، ج۱۱، ص۲۳۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌حزم، المُحَلّی، ۱۴۰۸ق، ج۱۱، ص۳۳۳؛ مجموعه نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۰۴-۱۴۲۷ق، ج۲۰، ص۲۰۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: نسائی، خصائص أمیرالمؤمنین، ۱۴۲۴ق، ص۱۲۱.
- ↑ ابن‌حجر هیتمی، الصواعق المحرقة، تهران، ص۳۳۱-۳۳۳.
- ↑ مناوی، فیض القدیر، ۱۳۹۱ق، ج۶، ص۳۶۵-۳۶۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن خلدون، تاریخ إبن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۶۲۸.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۴۳.
- ↑ ابن‌تیمیه حرانی، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۴۱۴.
- ↑ حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۳۰.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، شناسنامه کتاب.
- ↑ البانی، حدیث الفئة الباغیة، ۱۴۳۵ق، ص۵۹-۶۰.
منابع
- ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، الفتاوی الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، ریاض، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
- ابن‌حجر هیتمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقة فی الرد علی أهل البدع و الزندقة، تهران، بی‌نا، بی‌تا.
- ابن‌خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ إبن خلدون، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌حزم، علی بن أحمد، المُحَلّی بالآثار، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌حمزه، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، قم، انصاریان، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌حنبل، احمد، مسند الإمام أحمد بن حنبل، بیروت، موسسة الرسالة، ۱۴۲۱ق.
- ابن‌حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام عن أهل بیت رسول الله علیه و علیهم افضل السلام، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌حیون، نعمان بن محمد مغربی، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
- ابن‌سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر، ۱۹۶۸م.
- ابن‌شاذان، فضل بن شاذان، الإیضاح، تهران، دانشگاه تهران. موسسه انتشارات و چاپ، ۱۳۶۳ش.
- ابن‌عطیه، مقاتل، أبهی المداد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۳ق.
- ابن‌قتیبة الدینوری، عبد الله بن مسلم، أعلام رسول الله المنزلة علی رسله، الریاض، دار الصمیعی للنشر والتوزیع، ۱۴۴۱ق.
- ابن‌مزاحم، نصر، وقعة صفین، قم، مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
- الأرنؤوط، شعیب، «حاشیه»، در مسند الإمام أحمد بن حنبل، نوشته أحمد بن حنبل، بیروت، موسسة الرسالة، ۱۴۲۱ق.
- الأزدی، معمر بن راشد، الجامع، بیروت، توزیع المکتب الإسلامی، ۱۴۰۳ق.
- البانی، عصری، حدیث الفئة الباغیة، تهران، نشر مشعر، ۱۴۳۵ق.
- البلاذری، أحمد بن یحیی، أنساب الأشراف، مصر، دارالمعارف، ۱۹۵۹م
- الترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، مصر، شرکة مکتبة ومطبعة مصطفی البابی الحلبی، ۱۳۹۵ق.
- امام حسن عسکری(ع)، حسن بن علی، التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری علیه‌السلام، قم، مدرسة الإمام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، ۱۴۰۹ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، قاهرة، دارالتأصیل، ۱۴۳۳ق.
- بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، أصول الإیمان، دار و مکتبة الهلال، ۲۰۰۳م.
- تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، قم، شریف الرضی، ۱۴۱۲ق.
- حسینی اشکوری، احمد، مؤلفات زیدیه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۱۳ق.
- خزاز رازی، علی بن محمد، کفایة الأثر فی النص علی الأئمة الإثنی عشر، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، الذخیرة فی علم الکلام، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۱ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، تهران، نشر جهان، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۶ق.
- صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام: فی شرح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (علیهم السلام)، ۱۴۲۱ق.
- صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، بیروت، دار النشر فرانز شتاینر، ۱۳۸۱ق.
- طبری کبیر، محمد بن جریر بن رستم، المسترشد فی إمامة علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام، قم، کوشانپور، ۱۴۱۵ق.
- علامه امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیة، ۱۴۱۶ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ۱۴۱۴ق.
- غزالی، محمد بن محمد، مجموعة رسائل الإمام الغزالی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، اللوامع الإلهیة فی المباحث الکلامیة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. مرکز انتشارات، ۱۴۲۲ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، الأربعین فی أصول الدین، قاهرة، مکتبة الکلیات الأزهریة، بی‌تا.
- القشیری النیسابوری، مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، ترکیا، دار الطباعة العامرة، ۱۳۳۴ق.
- قطب‌الدین راوندی، سعید بن هبة‌الله، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، ۱۴۰۹ق.
- مناوی، محمد عبدالرؤوف بن تاج العارفین، فیض القدیر: شرح الجامع الصغیر، بیروت، دار المعرفة، ۱۳۹۱ق.
- الموسوعة الفقهیة الکویتیة، به کوشش: وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية، کویت، دارالسلاسل، ۱۴۰۴-۱۴۲۷ق.
- ناصرالدین البانی، محمد، «حاشیه»، در سنن الترمذی، نوشته محمد بن عیسی الترمذی، مصر، شرکة مکتبة ومطبعة مصطفی البابی الحلبی، ۱۳۹۵ق.
- نسائی، احمد بن علی، خصائص أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب، بیروت، المکتبة العصریة، ۱۴۲۴ق.
