زُلِیْخا همسر عزیز مصر که داستان او و حضرت یوسف(ع) در قرآن آمده است.[۱] در قرآن نام زلیخا نیامده و تنها با تعبیر «الَّتِی هُوَ فِی بَيْتِهَا» (زنی که یوسف در خانه آن زن بود)[۲] و «امْرَأَتُ الْعَزِیز» (همسر عزیز مصر)[۳] از او یاد می‌شود.[۴] با این حال در برخی منابع تفسیری،[۵] تاریخی[۶] و حدیثی[۷] نام او زلیخا معرفی شده است. فخر رازی مفسر اهلسنت معتقد است، برای این نام، منبع معتبری وجود ندارد.[۸] در برخی منابع نیز نام همسر عزیز مصر، زَلْیَخه دانسته شده است.[۹]
در بخش‌هایی از قرآن و تورات، داستان یوسف و زلیخا بیان شده است.[۱۰] به گفته برخی پژوهشگران، قرآن و تورات تفاوت‌هایی در گزارش این داستان دارند.[۱۱] به گزارش قرآن، زلیخا خواست از یوسف کامجویی کند؛ اما یوسف با «دیدن برهان پروردگارش» به سوی در گریخت.[۱۲] ناصر مکارم شیرازی از مفسران شیعه معتقد است حضرت یوسف با امداد غیبی از آن محیط گناه نجات یافت.[۱۳] زلیخا خود را به یوسف رساند و پیراهنش را پاره کرد.[۱۴] جلوی در، یوسف و زلیخا با عزیز مصر روبه‌رو شدند.[۱۵] زلیخا و یوسف هر یک، دیگری را به خیانت متهم کردند.[۱۶] در آن هنگام فردی از خویشاوندان زلیخا شهادت داد که اگر پیراهن یوسف از پشت پاره شده باشد، یوسف راست گفته است.[۱۷] از‌این‌رو اتهام خیانت از یوسف برداشته شد.[۱۸]
بر اساس برخی گزارش‌ها، شاهدی که به نفع یوسف شهادت داد، خواهرزادۀ سه‌ماهۀ زلیخا بود[۱۹] که به قدرت خدا به سخن درآمد.[۲۰] با این حال، در گزارش‌های دیگر، آن شاهد مردی حکیم معرفی شده است.[۲۱] به گفته برخی مفسران، به درخواست زلیخا، یوسف به زندان انداخته شد؛[۲۲] اما پس از مدتی زلیخا به گناه خود و راستگویی یوسف اعتراف کرد.[۲۳]
زلیخا زنی زیبا، ثروتمند[۲۴] و بت‌پرست بود.[۲۵] او از همسرش صاحب فرزند نمی‌شد.[۲۶] بر اساس برخی منابع، پس از آن‌که زلیخا در دوران پیری توبه کرد و یکتاپرست شد، با دعای یوسف(ع) جوان شد و به ازدواج او درآمد.[۲۷] گفته شده از ازدواج آنها، دو فرزند به دنیا آمد.[۲۸] اما برخی پژوهشگران بر این باورند که این روایت‌ها به دلیل‌های مختلفی مانند وجود اشکال در سند و متنشان، قابل‌استناد نیست و محتوای آنها از تورات گرفته شده است.[۲۹]
بر اساس پژوهش‌های انجام‌شده، زلیخا بر اندیشه صوفی‌ها تأثیر بسیاری داشته است.[۳۰] گفته شده اهل‌تصوّف، حالت‌ها و رفتارهای زلیخا را بسیار ستوده و با استناد به حالت‌ها و رفتارهای او، به بیان دیدگاه‌های عرفانی خود پرداخته‌اند.[۳۱] داستان عشق زلیخا به حضرت یوسف(ع)، بازتاب فراوانی در ادبیات جهان، از جمله ادبیات فارسی، ترکی و اروپایی داشته است.[۳۲] ابیات زیر نمونه‌ای از آن است:
پانویس
- ↑ اسدی، «زلیخا»، ص۴۱۶.
- ↑ سوره یوسف، آیه ۲۳.
- ↑ سوره یوسف، آیه ۳۰.
- ↑ اسدی، «زلیخا»، ص۴۱۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مقاتل، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۲۷؛ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۵۷؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳۴۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۳، ص۶۸؛ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۵؛ ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۱۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵۵؛ خزاز رازی، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۶۴؛ راوندی، قصص الانبیا، ۱۴۰۹ق، ص۱۳۶.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۱۸، ص۴۳۵.
- ↑ دیلمی، اعلام الدین، ۱۴۰۸ق، ص۴۲۹.
- ↑ برای نمونه سوره یوسف، آیه ۲۳-۳۲؛ تورات، سِفر پیدایش، باب ۳۹، آیات ۷-۲۰.
- ↑ صادقی، «نگاهی تطبیقی به داستان یوسف و زلیخا در قرآن مجید و تورات»، ۱۰۱-۱۰۳.
- ↑ سوره یوسف، آیه ۲۳-۲۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۹، ص۳۷۴.
- ↑ سوره یوسف، آیه ۲۵.
- ↑ سوره یوسف، آیه ۲۵.
- ↑ سوره یوسف، آیه ۲۵-۲۶.
- ↑ سوره یوسف، آیه ۲۶-۲۷.
- ↑ سوره یوسف، آیه ۲۸-۲۹.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳۴۷.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۴۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳۴۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳۵۴؛ بیضاوی، انوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۱۶۳.
- ↑ سوره یوسف، آیه ۵۱.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۵۷.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا علیه‌السلام، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۴۵.
- ↑ کاشانی، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ۱۳۳۶ش، ج۵، ص۲۸.
- ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۲.
- ↑ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۹، ص۲۱۴.
- ↑ معارف و دیگران، «بررسی روایات تفسیري فریقین در مسئلۀ ازدواج حضرت یوسف با زلیخا»، ص۲۶.
- ↑ پاکمهر، «زلیخا در اندیشه شاعران و عارفان قرن پنجم تا هفتم»، ص۱۴۹.
- ↑ پاکمهر، «زلیخا در اندیشه شاعران و عارفان قرن پنجم تا هفتم»، ص۱۴۹.
- ↑ خسروی، «پژوهش تطبیقی داستان یوسف و زلیخا در ادبیات اسلامی»، ص۷۱.
- ↑ سعدی، غزلیات سعدی، ۱۳۴۲ش، ص۵، غزل ۵.
- ↑ سعدی، بوستان، ۱۳۷۲ش، باب نهم در توبه و راه صواب، حکایت زلیخا با یوسف(ع)، ص۴۱۷.
منابع
- ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن‌خلدون، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
- اسدی، علی، «زلیخا»، در دایرة المعارف قرآن کریم، ج۱۴، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۵ش.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- پاکمهر، علی، «زلیخا در اندیشه شاعران و عارفان قرن پنجم تا هفتم»، در فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد مشهد)، شماره ۴۶، پاییز ۱۳۹۴ش.
- خزاز رازی، علی بن محمد، کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنی‌عشر، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق.
- خسروی، زهرا، «پژوهش تطبیقی داستان یوسف و زلیخا در ادبیات اسلامی»، در مجله دانشنامه (واحد علوم و تحقیقات)، شماره ۲، ۱۳۸۸ش.
- دیلمی، حسن بن محمد، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسة آل‌البیت(ع) لاِحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
- راوندی، قطب‌الدین سعید بن هبة‌الله، قصص الانبیا(ع)، مشهد، مرکز پژوهش‌های اسلامی، ۱۴۰۹ق.
- سعدی، مصلح بن عبدالله، بوستان سعدی، با تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، ققنوس، ۱۳۷۲ش.
- سعدی، مصلح بن عبدالله، غزلیات سعدی، با تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، اقبال، ۱۳۴۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، تحقیق و تصحیح مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، قم، داوری، ۱۳۸۵ش.
- صادقی، سید محمود، «نگاهی تطبیقی به داستان یوسف و زلیخا در قرآن مجید و تورات»، در مجله ادبیات تطبیقی، شماره ۴، زمستان ۱۳۸۶ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، انتشارات الصدر، تهران، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۶۴ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب، دار الکتاب، قم، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- کاشانی، ملا فتح‌الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کتابفروشی محمد حسن علمی، تهران، ۱۳۳۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۴ش.
- معارف، مجید و دیگران، «بررسی روایات تفسیري فریقین در مسئلۀ ازدواج حضرت یوسف با زلیخا»، در دو فصلنامه حدیث‌پژوهی، سال هفتم، شمارۀ سیزدهم، بهار و تابستان ۱۳۹۴.
- مقاتل، ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۲۳ق.
- مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بی‌جا، مکتبة الثقافة الدینیه، بی‌تا.
پیوند به بیرون